МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРҒА ГЕНДЕРЛІК БІЛІМ БЕРУ ӘЛЕУМЕТІ

Каримова Р.Е., аға оқытушы

Абай атындағы Қаз ҰПУ

(Қазақстан, Алматы қ)

Мектеп жасына дейінгі білім беруде барлық оқу бағдарламаларында гендерлік тәсілдер ұстанымы қарастырылуы керек. Мектеп жасына дейін білім берудегі қолданылатын әдістемелік әдебиеттер осы кезге дейін гендерлік ерекшеліктерді, қыз бала мен ер баланың ортаны қабылдау ерекшеліктерін, гендерлік психология сипаттамасын, яғни гендерлік сезімталдық ұстанымын есепке алмай құрастырылуда. Мектеп жасына дейінгі мекемелер үшін әдістемелік және дидактикалық басылымдарда гендерлік сараптама жасау олардағы патриархаттық гендерлік таптаурындарды анықтау үшін жүргізіледі. Қыз бала мен ұл балалардың бойында адамзат өкіліне қатысты екендігін және жыныс қасиеттеріне байланысты өздерінің ерекшеліктерін сезіну қабілеттерін дамыту қажет. Осы аталған жағдай мектеп жасына дейінгі балалардың гендерлік санасын дамыту мен гендерлік тендікке қол жеткізудің алғы шарты болуда.

Қазақстанда 1995 жылы Қазақстан Республикасының Президенті жанынан Отбасы, әйелдер және демографиялық саясат мәселелері бойынша кеңес ашылған. 1998 жылы ол ҚР Президенті жанындағы Отбасы және әйелдер мәселесін қарайтын ұлттық комиссия болып қайта құрылды, соған сәйкес кеңестің қызмет аясы кеңейіп, өкілеттілігі артты. Қазіргі таңда бұл ұйым Президент жанындағы Отбасы және гендерлік саясат жөніндегі ұлттық комиссия деп аталады. Ұлттық комиссия Пекин платформасының талаптарын ескере отырып, алғаш рет ҚР әйелдер жағдайын жақсартуға арналған ұлттық бағдарлама дайындады. Ол Үкімет қаулысымен бекітіліп, барлық мемлекеттік органдарға таратылды. Ұлттық бағдарламаның басты негіздерінің бірі (жоспар) әйелдердің саяси өмірге белсенді араласуын қамтамасыз ету болып табылады. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының 2006-2016 жылдарға арналған Гендерлік теңдік стратегиясы Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың ІҮ әйелдер форумында жоспарлаған тапсырмасына байланысты, 2005 жылдың 29 қарашасында бекітілді. Қазақстан Республикасы 2006-2016 жылдарға арналған Гендерлік теңдік стратегиясы - мемлекеттің гендерлік саясатын іске асыруға бағытталған негізгі құжат болып саналады

Ең алғаш гендер теориясы осыдан отыз жылдан астам бұрын әлеуметтік ғылымдарда пайда болған. Оның ең басты ережелерінің бірі – гендер және жыныс түсініктерінің айырмашылығы. Жыныс – адамның биологиялық, физиологиялық құрылысын білдіреді. Гендер дегеніміз - әйелдер мен еркектердің әлеуметтік рольдерінің арасындағы айырмашылықты және ортаның адамдардың биологиялық жыныстарының негізінде қойған ұйғарымдардан туған қылықтар мен эмоциональдық мінездемелерінің арасындағы айырмашылықтарды білдіреді.

Гендер – адамның психологиялық және әлеуметтік дамуын негіздейтін жеке тұлғаның базалық сипаттамаларының бірі. Гендердің құрылымы төрт жақты: биологиялық жынысымен, гендерлік стереотипімен, гендерлік нормамен және гендерлік ұқсастығымен толықтырылады. Ер мен әйелдің физиологиялық ерекшеліктері, тән-тұрпатының әр түрлілігі, т.б. биологиялық сипаттамасы болып табылады. Гендер әлеуметтік жағынан қиюласқан, яғни, тұлғаның әлеуметтік қасиетін анықтайды. Гендерлік қатынастардың жаңа парадигмасының пайда болуы, ерлер мен әйелдердің тең мүмкіншіліктерін туғызу − жаңа демократиялық Қазақстанның қалыптасуының жарқын көрінісі. Осыған орай гендерлік сана мен гендерлік қатынастардың жаңа үлгісін жасау бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі болып отыр.

Зерттеушілердің және оқытушы-тәжірбиелердің көзіне, мектеп жасына дейінгі балалар мен мектептегі кіші жастағылар ерекше көзқарасын тартады. Бұл уақыт мектепке дайындау мен оқытудың бастапқы кезеңне сәйкес келеді. Талабы қойылған мектептің, қаншалықты талабы қыздар мен балалар мүмкіншіліктеріне тепе-тең болатыны, көбінесе мектептің жетістіктерінен ғана емес, өмірде жеке тұлға болуымен байланысты. Қазыргі заманғы педагогика, адмагершілікпен тәрбиелеу мен білім беру жолына тұрып, біздің өмірімізге зорлық-зомбылықсыз, төзімділік, жақсылық пікірлердің келуіне күреседі, осы пікірлермен бірге, жеке бас бақытының қадірі, сәтті жан-ұялық өмір, еркектік және әйелдік шынайы түсінушілігінің келуі маңызды.

Балабақшадағы және мектептегі тәрбиелеу жұмысының мәні мен мақсатын анықтайтын негізгі бағдарламалық құжаттар, балалар мен қыздардың жыныс рөлі әлеуметіне қатысты кепілдемелері жоқ. Балалар мен қыздар, жыныссыздыққа ие бола, көбінесе «феминдік» қалыпты тәртібімен келешектегі әлеуметтік рөлдерді орындауға жеткіліксіз дайындықсыз өседі. Кейінгі он жылдықта, жеке көзқараспен қазіргі заманғы қажеттіліктер жеке бастың қалыптасуына, бала жынысының психологиялық өзгешелігінің есебісіз орындалмайтынына көрсетілетін ғылыми жұмыстар пайда болды.

Мектепке дейінгі жастан бастап, балаларда – еркектік қасиетін, эмоциялық тұрақтылығын, жүректілігін, батылдығын, жауапкершіліктігін, батырлық қарым-қатынасын, әйел жынысты өкілдерге және қыздарда – алғашқы әйелдік қасиеттердің шығуында – аялау, нәзіктік, қарапайымдылық, шыдамдылық, жанжалдың татулықпен шешілуініне ынталануын қалыптастыру керек. Балалар мен қыздардың психофизологиялық ерекшеліктерін және қазіргі заманғы ғылыми міндеттерге жауап беретін, ұйымдастыруға гендерлік көзқарас және оқытып-тәрбиелеу қызметін іске асыруын ескеру керек.

Білім беруде гендерлік көзқарастың мақсаты болып: 1) жыныс мүшесіне байланысты жеке бас әулетінің даму шексіздігін алып тастау; 2) қызығушылық, бағдарлану құндылығы және жыныстарға тән жүргізудің нақты-бір әдістері, қажеттілік үрдістерінің қалыптасуына көмектесу; 3) балалардың гендерлік ерекшеліктерін ескеретін оқулық материалдарын берудің әртүрлі әдістері; 4) барынша көп өзін-өзі шындау үшін жағдайын туғызу және педагогикалық байланыстыру үрдісі барысында балалар мен қыздардың қабілеттілігін ашу.

«Гендер» атау сөзі, сол өткен жүзжылдықтың 60-шы жылдарында, қоғамның маскулиндік және феминдік, әртүрлі гендерліктің сұрақтармен айналыса бастаған шетел әріптестерінде, ресейлік зерттеушілерімен байланысты болды. Ғылыми тұрғыға бұл атауды америкалық оқытушы Дж.Скотт енгізді. Гендерлік сөзінің мағынасында, әйел мен еркектің арасындағы өзіне психологиялық, әлеуметтік және мәдениеттік ерекшеліктерін енгізетін және жеке бас әлеуметі үрдісінде қалыптасқан, адам баласының әлеуметтік жынысы түсіндіріледі. «Гендер» және «Жыныс рөлі» атау сөздері талқылама сөздіктерде синонимдік түсініктеме ретінде қолданылады.

Гендерлік көзқарастың ақиқаты адамның жыныс рөлі әлеуметі мәселесімен байланысты. «жыныс рөлі әлеуметінің мәні - балалар мен қыздар, боз балалармен мен бой жеткендер, еркектер пен әйелдер дами отырып және нақты қоғамдық өмір жағдайында өзбетімен өзгеріп, игеріп, сіңген гендерлік рөлдерді және жыныстық өзаарабайланыс мәдениетін шығарады»,- деп А.В.Мудрик жазды.

Балалар өздерінің жыныс ерекшеліктерін біржарым жас шамасы аралығында айыра бастайды, жыныс мүшесін қабылдау ерете алғашқы бірінші жыл өмірінде тани біледі. Кейінірек балақай адамдарды жынысына байланысты тани бастайды, «аға» және «әпке», «бала» және «қыз» деп бөле отырып және өзін нақты-бір жыныс мүшесі ретінде тани біледі.

Жыныстық дамуда көптеген нәрселер баланың жекеше ерекшеліктерімен байланысты, балаларды ересек – ата-аналар, балабақшаның тәрбиелеушілері - жыныс рөлі әлеуметі үрдісі және мектеп оқушылары, балабақша мен жанұяда еліктеудің қандай үлгісін табатынын анықтаумен немесе ол өз-өзінен іске асаруымен ынталандырады. Мектеп жасынан бастап еркектік пен әйелдік қасиеттерді тәрбиелеу маңызын В.А.Сухомлинский: «Бірінші сынып және мектепке дейінгі ер балаларды нағыз еркек ретінде тәрбиелеу керек» айтып өтті.

Жыныс рөлі әлеуметі үрдісі мағынасын И.С.Кон талқылады. Ол, тек жанұя ғана емес және құрбылар қоғамы - баланың жыныс рөлі әлеуметі үрдісіне маңызды әсер беретінін атап өтті.

Балабақшадағы топтары өзімен бірге, балалар ұйымы әлеуметінің генетикалық ең бастапқы баспалдағын көрсетеді: балаларда басқа балалармен араласу әдеті дамиды, ол бірге жұмыс жасаудың (ойнау) алуан-түрлерін үйренеді, осы жерден бастап құрбы-құрдастарымен алғашқы қарым-қатынастары қалыптасады. Мектеп шағында балалар мен қыздардың (бірге ойнауда, сурет салуда, кітап таңдауда, әндер шығармашылығы тақырыптары, ақиқаттың әртүрлі жақтарына ерекше танып-білу қарым-қатынасында ) қызығушылығының ерекшеліктерін көрсету басталады.

Оқытушыға, олардың жыныстық ұқсастығы оңды және теңбе-тең болуына әрекет ететін, сонымен қатар сапасы мен қасиеттерінің дамуына, тәрбиесінің ерекшелігіне, жыныстық теңбе-теңдігі және қоғамда бекітілген жыныстық рөлге сәйкестігі туралы, бала мен қыздың өзара байланыс әдісін таңдап алу керек. Сонымен бірге мектепке дейінгілердің жыныстық даму жастық кезеңін білу міндетті, олардың әлеуметтік кезеңдері:

а) 4-5 жас – (бала қызбала мен ербаланы сыртқы келбетінен ажыратады, қоғамда қалыптасқан және алғашқы жыныс рөлінің мәліметін алады) нақты-бір жыныстың «Мен» бейнесінің алғашқы қалыптасу кезеңі;

б) 5-6 жас – балалар өз жынысының көңіл бөлместігін меңгереді және ұқсастық пайда болады;

в) 7 жас және одан жоғарылар: жыныстық ұқсастық тереңдетіледі, дамыйды, жыныс рөлі тәртібінің дамуын алады, гендерлік сәйкестендіру аяқталады.

Сол балалардың барынша белсенділікке, еркектік және әйелдік сананы сіңіріп алуына, тәрбиелеушілік ықпал етудің әртүрлі түрлерін түрлендіруіне, оқытушылық құралдардың бағытталуы көп мән береді. Оқыту кеңселеріндегі «Эврика» прогимназиясында балалар мен қыздар үшін сыныптар мен қатарлас-жеке-жеке топтрады құруына ықпал ететін, мектеп жасына дейінгі балаларды және кіші жастағыларды тәрбиелеуде гендерлік көзқарасты жүзеге асыру. Қыздар мен балалардың, топтары мен сыныптары, балаларға бірге жұмыс жасайтын жетерліктей уақыты болатын, бір алаңда болады. Қыздырмен және балалармен жұмыс жасаудың, олардың табиғатына психофизиологиялық ерекшеліктеріне сәйкес келетін, оларды жекеше оқытуы кезінде жүзеге асатын, белгілі-бір ұстанымын есепке алу.

Мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеу үрдісіне мыналар қосылды: пәндік-дамитын орта ұйымы, көркемдік-рөлді ойындарды және баланың ой-өрісінің өсіп дамуы мақсатында ертегілерді пайдалану. Балалар мен қыздар үшін арнайы ұйымдастырылған пәндік-дамитын орта, балаға қызметте жыныс рөлді тәртіп әдісін бекітуге және өзектеуге мүмкіндік береді.

Көркемдік-рөлді ойындар – мектеп жасына дейінгі балалардың жүргізетін қызметі – тағы да оңды жыныстық ұқсастықтың қалыптасу жағдайының мәні болып табылады. Э.Эриксон айтып кеткендей: «мектеп жасындағы балаға ойынға деген сіңірілім басқа балалардың ортасына кіріп кетуіне жол береді». Сол ойында, болашақ еркек пен әйел, әке мен шеше рөлдеріне ұнайтын жақтарын, негізгі эмоциялық ұнамды қатынас жақтарын жинап, оңтайлы жақтарды еркектік пен әйелдік қасиеттерді шындайды. Оқытушылар балалардың өз бетімен ойнағанда, бала мен қыз өз еркіменен жыныстық рөлдерді көрсету мен қалауы бойынша шындайды, ойындық білімнің қалыптасуына ықпал жасайды.

Педагогикалық ұжымның басты бағытталған жұмысы, ата-аналарға көмек көрсету болып табылады. Бұл бағыттың міндеттері: 1) қазір және келешекте балалар мен қыздарды теңбе-тең жыныстық рөліне тәрбиелеуіне ата-аналарына көңіл бөлдіру; 2) қыздар мен балаларының психофизиологиялық және психиологиялық ерекшеліктері туралы, жанұяда жыныстық тәрбиелеудің әдістері мен амалдары туралы ата-аналарға қажетті білімді алу үшін жағдай жасау.

2003 пен 2009 жылдар аралығында авторлардан жыныстық рөлді тәрбиелеу тиімділігін бағалауда өзіндік диагностикалық материалдар жиналды.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Мудрик А.В. Основы социальной педагогики: Учебник для студ. сред. проф. учеб. заведений. -М.: Академия, 2006. 208 с.

2. Сухомлинский В.А. Рождение гражданина. -М., 1979. Т. 1.

3. Кон И.С. Половые различия и дифференциация социальных ролей. -М., 1975.

4. Эриксон Э. Идентичность: юность и кризис: Пер. с англ. / Общ. ред. и предислов. А.В. Толстых. 2-е изд. -М.: Флинта: МПСИ: Прогресс, 2006. 352 с.

5. Мудрик А.В. Социальная педагогика: Учеб. для студ. пед. вузов / Под ред. В.А. Сластенина. 3-е изд., испр. и доп.- М.: Академия, 2000. 200 с.