Абубакирова Г.Н.

аға оқытушы, филология магистрі

А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті

Қазақстан, Қостанай қ.

ЭМОЦИЯЛЫҚ КҮЙДІ БЕЙНЕЛЕЙТІН ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР

<Адамның ><жалпы ><эмоциялық ><күйін ><бейнелейтін ><фразеологизмдер ><ішінде ><эмоциялық ><күйдің ><құбылмалы ><болуын ><(динамикасын) ><бейнелейтін ><фразеологизмдер ><өзіндік ><ерекшелігімен ><үлкен ><орын ><алады.>

Ф><ФФразеологиялық ><бірліктердің ><эмоцияны ><бейнелеу ><қасиеті ><фразеологизмдердің қ><ұрамындағы ><бір ><компоненттің ><жеке ><мағынасына ><қатысты ><бола ><ма, ><әлде фразеологиялық тіркестің>< ><беріп ><тұрған ><жалпы ><мағынасына ><қатысты ><ма ><деген ><заңды ><сұрақ ><туындайды. ><Әдетте, ><біз ><екі, ><үш ><және ><одан ><да ><көп ><дербес ><сөздердің ><белгілі ><грамматикалық ><заңдылық ><бойынша ><өзара ><жымдаса ><байланысып, ><бір ><күрделі ><мағынаға ><ие ><болатын ><тұрақты ><шоғырын ><фразеологизм ><деп ><жүрміз. ><Әрине, ><бұл ><анықтама ><фразеологиялық ><тіркестердің ><пайда ><болуының ><шынайы ><себептерін ><емес, ><олардың ><нәтижеге ><айналған ><түрін, ><яғни ><салдарын ><ғана ><көрсетіп ><тұр.

><

<Қазақ ><тілі ><фразеологизмдеріне ><терең, ><әрі ><жан-жақты ><сипаттама ><жасаған ><академик ><I. ><Кеңесбаев ><фразеологизмдердің ><үш ><басты ><белгісіне: ><мағына ><тұтастығы, ><тіркес ><тиянақтылығы, ><қолдану ><тиянақтылығына ><сүйене ><отырып, ><фразеологиялық ><тіркестерді ><ең ><непзгі ><үлкен ><екі ><арнаға ><бөледі. ><Олардың ><біріншісін ><фразеологиялық ><түйдек, ><екіншісін ><фразеологиялық ><тіркес ><деп ><атайды. ><Фразеологиялық ><түйдекке ><идиом ><сипатындағы ><фразеологизмдерді ><жатқызады ><да, ><фразеологиялық ><тіркестерді ><өз ><ішінен ><екіге ><бөледі:

><а) ><түйін ><тіркес. ><Бұл – ә>>уел ><бастағы ><еркін ><тіркесті ><ауыс ><мағынада қол><данудан ><туған ><фразеологизм. ><Мұнда ><фразеологиялық ><единица ><сыңарларының ><о ><бастағы ><мағынасы ><мүлде ><жойылмағанымен, ><көмескіленген.

ә) ><түйіс ><тіркес. ><Бұл ><да ><әуел ><бастағы ><еркін ><тіркесті ><ауыс ><мағынада ><қолданудан ><туған ><фразеологизм. ><Бірақ ><фразеологиялық ><единицалар ><сыңарларының ><бастапқы ><мағынасы ><мұнда ><көмескеленбей, ><әнтек ><солғындап ><айтылады ><[1, ><591-592>]. ><Осы ><пікірге ><ден ><қоя ><отырып, ><біз ><фразеологизмдердегі ><эмоциялық ><мағына ><үш ><түрлі ><негізге ><сүйенеді ><деп ><түйіндейміз:>

1. <Эмоциялық ><бояу, ><фразеологизм ><анықтамасына ><сай, ><фразеологиялық ><тіркес ><құрамындағы ><жеке ><сөздердің ><негізгі ><мағынасын ><ескермей, ><мағыналық ><тұтастықтан ><байқалады. ><Мысалы: ><аза ><бойы қ><аза ><болу, ><алпыс ><екі ><тамыры ><босау, ><екі ><көзі ><шарасынан ><шығу, ><көңілі ><су ><сепкендей ><басылу, қ><у ><жаны ><қуырдақ ><болу, ><қанын ><ішіне ><тарту, ><сабасынан ><шығу, ><тірідей жерге ><кіру, ><ішін ><иттей ><кеміру><..

2. ><Эмоционалдық ><фразеологиялық ><тіркес ><құрамына ><еніп ><тұрған ><жекелеген
><лексикалық ><бірліктердің ><семантикасынан-ақ ><көрініп ><тұрады. ><Мысалы: ><көз
><жасын ><көл ><қылу, ><аза ><(азалы) ><болу, ><алқымына ><(тамағына) ><ашу ><тығылу, ><араз> <><болу, ><ашуға ><міну ><(булығу, ><тығылу), ><әйелі ><ұл ><тапқандай ><қуану, ><басына ><қайғы ><салу, ><боз ><інгендей ><боздау ><(зарлау, ><еңіреу), ><бор ><боп ><(бордай) ><егілу, ><ботадай ><боздау, ><еңірегенде ><етегі ><толу, ><зарлап ><қалу. ><Бұл ><тіркестердегі ><эмоционалдық, ><сөз ><жоқ, ><фразеологизм ><кұрамындағы ><көз ><жасы, ><ашу, ><араз, ><қуану, ><қайғы, ><боздау, ><зарлау, ><еңіреу, ><егілу ><сөздерінің ><тірек ><мағынаға ><ие ><болуынан ><байқалады.>

<3. ><Фразеологиялық тіркес ><мағынасына ><эмоциялық ><бояу ><үстеуге ><фразеологизм ><құрамына, ><тілдің ><эволюциялық ><жолымен ><дамып, ><өрбіген, ><соның ><негізінде ><туындаған, ><символдың ><мәнге ><ие ><сөздердің ><енуі ><де ><себепші ><болады. ><Бұл ><жерде ><нақтылай ><кететін ><фактор, ><сөздің жаңа>< ><мағынаға ><ие ><болуы ><емес, ><оның ><белгілі ><бір ><ситуацияда ><немесе ><контексте ><жаңа ><қолданысқа ><түсуі. ><Әдетте ><нақты ><денотаттың ><символдану ><үрдісі ><әр ><халықта ><әр ><түрлі. ><Мәселен, ><қазақ ><халқы ><адам ><болмысындағы ><қатты ><қиналысты ><жан, ><қан, ><жүрек ><сияқты ><символ-сөздер ><арқылы ><береді ><(жанын ><жегідей ><жеу, ><жаны ><көзіне ><көріну, ><жан ><алқымға ><келу; ><жүрегі қ>арс ><айрылу, ><жүрегі ><аузына ><тығылу, ><жүрегі ><өрт ><(от) ><боп ><жану; ><қан ><жұту, қ><анына ><қараю).>

Мысалы: рМысалы? <енжуді ><мынадай фразеологиялық тіркес >><арқылы ><білдіруге ><болады: ><көңіліне ><ауыр ><алу, қа>бақ шыту><, ><журегіне ><қойып ><қалғандай ><жасау, ><көңілі қ><алу, ><кірбің ><тарту, ><көңілге ><дық ><тусу, ><көңілін ><ауырту, ><көңіліне ><келу, ><ажары ><сыну, ><салы ><суға ><кету, ><мойнына ><су ><кету, ><еңсесі ><түсу ><т.б.>

<Ашулану ><адамның ><белгілі ><бір ><психикалық ><күйін ><білдіретін ><атау ><болғанымен, ><ашудың ><жеңіл ><түрі ><мен ><ұзаққа ><созылатын ><ауыр ><түрінің ><бар ><екенін ><байқаймыз. ><Ашу – ><><адам ><көңіліне ><біреудің ><іс-әрекеті, ><мінез-құлқы, ><сөзі ><жақпай ><қалғанда ><көрсететін ><ішкі ><дүниенің ><қарсылығы. ><Ол ><жеңіл ><де, ><ауыр ><да ><болуы ><мүмкін. ><Мысалы: ><ызасы ><келу, ><ашу ><шақыру, ><көзін ><аларту, ><шыж-быжы ><шығу ><т.б. ><Бұл – >><қысқа ><мерзімді ><жеңіл-желпі ><ашуды ><білдіреді. ><Ал ><егер ><қабағынан қар ><жауу, ><қаһарына ><міну, ><жауар ><бұлттай ><түнеру, ><ит ><арқасы ><құрысу ><десек, ><жақын ><арада ><басылмайтын ><ашу ><екенін ><білеміз.>

<Көбіне ><адамның ><ашуы ><бет-әлпетінен ><байқалады. ><Ондай ><фразеологизмдерге: ><түсі ><бұзылу, ><танауы ><қусырылу, ><көзге ><шатынау, қ><абағынан ><қар ><жауу, ><оқты ><көзімен ><қарау, ><түгін ><сыртқа ><тебу, ><күре ><тамыры ><адыраю, ><қан-сөлін ><ішіне ><тарту ><т.б. ><жатады. ><Енді ><ашу ><іс-әрекет ><арқылы ><көрінгенде: ><ұрынарға ><қара ><таппау, ><шыж-быжы ><шығу, ><бұлан-талан ><болу, ><сақалын ><жұлу, ><күйіп-пісу, ><талағы ><тарс ><айрылу, ><шалқасынан ><түсу, ><екі ><иығын ><жұлып ><жеу, ><боғын ><пышақтау ><деген ><тіркестер ><қолданылады.>

<Мұндай ><мағыналық ><ауқымы, ><образдылығы ><әр ><түрлі ><фразеологизмдер – ><><тілімізде ><әр ><уақыт ><эмоционалды, ><экспрессивті ><мағына ><үстеудің, ><әрі ><қайталай> <беруден ><гөрі ><жаңа ><тіркеспен ><ойды ><жандандырудың ><кепілі. ><

Әдебиеттер:

1. <Кеңесбаев ><I. ><Қазақ ><тілінің ><фразеологиялық ><сөздігі. ><-><А., ><><1977. -711 б.>>

2. <<Смағұлова ><Г.Н. ><Мағыналас ><фразеологизмдердің ><ұлттық ><мәдени ><аспектілері. -><><А., ><Ғылым, ><1998. ><-><194 ><б.>

3. Сарышова К.С. Қазақ тіліндегі эмоцияны бейнелейтін фразеологизмдер. Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін жазылған авторефераты. Қызылорда, 2006.