Миркемелова Айнұр Білісбайқызы

 

А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті

Практикалық лингвистика кафедрасының

аға оқытушысы, филология магистрі

 

Көп мағыналы сөздерді құбылту

 

         Сөз белгілі бір затты не құбылысты атап қана қоймайды, сонымен бірге тіліміздегі басқа сөздермен байланысқа түсіп, ерекше образ жасап та қолданылып жатады. Кез келген суреткер өзі  өмір сүріп отырған қоғамдағы шындықты оқырманына жеткізу үшін бейнелі сөз орамдарын сомдап, жалпыхалықтық қолданыстан өзінің ой-жүйесіне сай сөздерді таңдап жұмсайды және оларды тиімді, жүйелі түрде қолданады. Ол үшін суреткер тіл байлығының көзі полисемия, синоним, антоним, фразеологизм секілді экспрессивті-эмоциональды сөздерді стильдік қызметте пайдаланады.

         Біз қарастырғалы отырған А. Шаяхмет, Н. Мұқатов, С. Оспанов шығармаларының лексикалық қат-қабаттары әр алуан болып келеді. Көп мағыналы сөздер, синоним, антонимдер өте шебер қолданылып, өлеңнің көркемдігін арттырып, стильдік бояуын айқындай түседі.

         «Образ – кровь поэзии. Поэтический образ визуален, как и действительное изображение, написанное красками, но для поэтического образа единственным материалом служит слово, и от силы, меткости, выразительности, красоты употребленных слов зависит все» [1, 206 ] деп Ян Парандовский айтқандай, сөздің бейне жасаудағы күші қашан да көрініп отырады. Сол сөз мәтін ішінде түрлі мағынаға ие болады. Көп мағыналы сөздер де – тіліміздің байлығының көрсеткіші. Сыртқы формасы жағынан көп мағыналы сөз омонимге ұқсайтындықтан, оларды бір-бірінен ажыратуда көптеген қиындық туындап жүр. Көп мағыналы сөзде мағыналылық бірлік болса, ал омоним сыртқы формасымен ғана ұқсас болып келеді. Көркем шығармада көп мағыналы сөз өте көп қолданыста жүреді. Суреткер көркемдік үшін ойын айқын жеткізуде стильдік бояуы бар көп мағыналы сөздерді қолданып, контекст ішінде бір сөздің бірнеше мағынасын ашып береді. Ақын өлеңдерінен сөздің негізгі мағынасынан басқа туынды мағынасында жұмсалған коннотативтік қызметін (қосымша мағыналық реңктердің) айқын көруімізге болады. Сонымен әр түрлі мағынасы бар сөз көп мағыналы сөз екені бізге мәлім. Полисемия – барлық тілдерде қолданылатын құбылыс.

         Қоғам дамуымен қатар тіл де дамып отыратын категория. Ақын, жазушыларымыздың тілі сөздік құрамымызды молайтып, лексикамызға жаңа сөз қосып отырады. Сөздің бойындағы әр түрлі мағыналардың табиғаты біркелкі емес. Сөздің негізгі мағынасы, туынды мағына, поэтикалық мағына, фразеологиялық байлаулы мағына, синтаксистік шартты мағына – осылардың бәрі сөзді жан-жағынан көрсетеді.

         Бір сөзге бірнеше мағына беру арқылы берілген сөздер ақындар шығармаларында кең орын алады. Көп мағыналы сөз тек тілдік құбылыс қана емес, көркем дүниедегі бейне сырын ашудың көрсеткіші. Ақындар тіліндегі көп мағыналы сөздер өлеңнің көркемдігіне, мазмұнына, мәнеріне, әсеріне қызмет етіп тұр.

         С. Оспанов, А. Шаяхметов, Н. Мұқатов шығармаларындағы өте кең және актив түрінде қолданылған сөздердің бірі – жан. Бұл сөзді ақындар әр түрлі мағынада жұмсап, тура және ауыспалы мағыналы сөздердің сырын ашады.

                   Жел жұлқиды маңайда салып асыр,

                   Түссе үзіліп жапырақ жаның ашыр.

                                                                       [2,3].

                   Таза жаным шыңғырады құлындай,

                   Құшағында айла менен амалдың.

                                                                       [2,18].

                   Қаңтар емес, шілде іздер әлі жаным,

                   Қарапайым қатардан табыламын.

                                                                     [3, 6].

                   Жанарым жайнап, жайылғандай ма

                   Жанымның жасыл жапырақтары.

                                                                  [3, 7].

                   Өзімнің бойдағы барыммен,

                   Жаныммен, қаныммен, арыммен,

                   Тәніммен, тіліммен, үніммен,

                   Қолымды қоямын бүгін мен.

                                                         [4, 9].

                   Ауыртып менің жанымды,

                   Үйімде соғыс болмасын.               

                                                         [4, 15].

         Берілген өлең жолдарында жан сөзі көңіл, ой-сана деген мағынада жұмсалған. Көп мағыналы жан сөзінің стильдік қолданылу аясы бұдан да әр тарап. Соны ақындар өз шығармаларында өте шебер пайдаланады. Мысалы:

                   Оқушыға ақ арман – жетті өлеңім,

                   Қимас жанды қиялда көп көремін.

                                                         [4, 17].

                   Келте ме қайран ғұмыр соншама тым,

                   Жан болсам жақсылыққа жол салатын.

                                                         [3, 10].

                   Сүйеніп жалғыз балдаққа,

                   Келеді бір жан көшемен.

                                                          [4, 9 ].

                   Тоқтауға бола ма екен тірі жанға,

                   Дүрсілде, алға сүйре, тыным алма!

                                                          [2, 25].

         Жоғарыдағы өлеңдерде жан сөзі адам мағынасында (қимас жанды, жан болсам, бір жан) алынған. Ал соңғы өлең жолдарындағы жан сөзі тірі есімімен мағыналық байланысқа түсіп, елдің бәрі  (бар ел) дегенді білдіріп тұр. Бұл сөздің стильдік ұтымдылығы жоғарыда аталған екі мағынасында қатар қойып жұмсау тәсілі де ақындар шығармасында кездесіп отырады. Мысалы:

                   Қазақтың кең ғой даласы,

                   Жүргенде жұмыс бабымен.

                   Жандарға жақсы, жаны асыл

                   Кездесіп қалдым тағы мен.

                                                                  [4, 12].

                   Бірде жасық, бірде асқақ, бірде алау,

                   Жан тыңдамау, өзін-өзі  құндамау,

                   Бүлдіріп ап, түзей алмай жылайтын

                   Менің жаным адамда жоқ шығар-ау?!

                                                                  [2, 17].

         Бір сөзді осылайша қайталап қолданудың нәтижесінде оның стильдік қызметі, мағыналық аясы кейде сәл өзгере түседі.  Сөйтіп, стильдік қолданылу ерекшелігіне қарай көп мағыналылығы  барынша айқын көрінеді.

         Төмендегі мысалдарда жан сөзін айналайын, қарғам тәріздес мағынада қолданудың нәтижесінде бұл сөздің көп мағыналылығы өзінің тағы бір қырын аша түскен. Соңғы өлеңде жан сөзінің екі мағынасы қатар алынған.

                   Бақыт өбіп, сипайды маңдайымнан

                   Сені, жаным, таныстар мақтағанда!

                                                                   [2, 119].

                   Қайта оралсын сонау жастық жылдарым,

                   Күлші, күлші, күлші тағы, күл, жаным!

                                                                   [2, 120 ].

                   Өзіңмен бірге ойым, тәнім, жаным.

                   Түскелі жүрегіме жанып ұшқын,

                   Зәмзамның кәусарынан қанып іштім.

                   Шықпай қойды-ау кеудемнен уайым, жаным.

                                                                 [4, 215].

         Демек, жан сөзін еркін құбылтып пайдалану нәтижесінде ақындардың творчестволық потенциалы арта түседі.

         Енді ақындар тілдеріндегі көп мағыналы сөздердің бірі – күн сөзі. Түсіндірме сөздікте күн сөзінің бірнеше мағынасы көрсетілген.

                   Ұшады Күнге, Айға алып,

                   Арманымды алып қашып ол.

                                                       [2, 30].

                   Күн нұры төгілсін Әлемге,

                   Қуансын сәбилер әр елде,

                   Өмірдің мәңгілік екенін,

                  

Адамдар!

                   Арыңмен дәлелде!

                                                    [4, 8].

                   Қу заман да қанша рет құбылғандай,

                   Кейде түн, кейде күн боп бұрылғандай.

                                                                [3, 9].

         Күн – қызу, жарық беретін  планета ұғымында. Күннің нұры – сәуле шашып тұрған күн, яғни бүкіл тіршілікті қыздырып, жарқырап тұрған  планета. Осы өлең жолдарында Күнге ұшу, күн нұры, күн боп бұрылу секілді үш тіркесімді байланыстыра бере отырып, күн сөзі тура мағынада қолданылғанын байқаймыз.

                   Кемсеңдеп кетті иегі:

                   «Әттең, бұл күнді көрмеді.

                   Отаудың енді тірегі

                   Сол жылы туған төл», – деді.

                                                         [4, 13].

                   Күн сайын барарда жұмысқа

                   Қуанып қараймын Шығысқа.

                                                         [4, 26].

                   Мәнсіз өткен күндерім – кіл өкініш.

                   Мәнді өткен күндерім – кілең бақыт.

                                                                      [3, 10].

                   Тәңірімнен тілейтінім таң атпай –

                   Текке өтпесе тірліктегі әр күнім.

                                                                   [2, 9].

                   Талпынып алғы күндерге,

                   Тамылжып атқан таң көрген.

                                                                    [2, 14].

                   Өткен күндер өкінтіп, өзекті өртеп,

                   Жан-дүниең егіліп жылап ағар…

                                                                  [2, 31].

         Берілген өлең жолдарында күн сөзі  кез, уақыт (шақ) мәнінде қолданылған. Ақындар  бұл күн, күн сайын, мәнсіз өткен күндер, мәнді өткен күндер, әр күн, алғы күндер, өткен күндер тіркестерін бере отырып, күн сөзін ауыспалы мағынада қолданған.

                   Ауыр күн ел басына туа қалса,

                   Қос халық қол ұстасып, тер төкпекке.

                   Қосылып қазақ-башқұрт сарбаздары,

                   Елі үшін қан шайқаста бірге өлмекке.

                                                              [4, 70].

         Ауыр күн – өмір, тіршілік, қиын күнкөріс мағынасында жұмсалып,  өлеңге айрықша мағына үстейді.

         Сөйтіп, ақындарда күн сөзінің неше алуан стильдік астары бар. Сөзді осылай әр қырынан алып, әр түрлі мәнде пайдаланып, көп мағыналылықтың шығармаларда ерекше жұмсалуы, ақындар талантының биіктігін байқатады. Ақындар Күнге құштар.

         Күн – бүкіл әлемді жылытып, дүниені тірілтетін нұрлы, сәулелі алып планетадан жылылық, мейірімділік, тазалық күтеді.

         Суреткерлер тілдеріндегі көп мағыналы сұлу сөздер – әдеби тіліміздің дамуының бірден-бір көрсеткіші. Бұл пікірімізді Ақылбек Шаяхмет,              С. Оспанов, Н. Мұқатов шығармалары дәлелдейді.

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

 

1. Парандовский Ян. Избранное: Перевод с польского.- Москва: Худ. лит., 1981. – 624 с.

2. Оспанов С. Қараторғай. – Алматы: Жазушы, 2004 – 232 б.

3. Мұқатов Н. Жанымның жасыл жапырақтары. – Алматы: Жазушы,  2004 – 200 б.

4. Шаяхмет А. Жер-бесік. –Астана: Фолиант, 2004 – 240 б.