Право /1.История государства и права.
Оқытушы,
құқық магистрі Омар Б.М., Журабеков Ж.Б., ЗҚТ-015
тобының студенті Батанов Б
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық
қазақ-түрік университет. Қазақстан
Латын әліпбиіне
көшу–заман талабы.
Елбасы Нұрсұлтан
Әбішұлы Назарбаев өзінің биылғы «Қазақстан-2050»
стратегиясы, Қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси
бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында Қазақ
елінің болашақ даму стратегиясыайқындай отырып, 2025 жылдан
бастап қазақ тілінің латын әліпбиіне көшетіні
туралы қорытынды пікір айтқан болатын. Президент өз
жолдауында Қазақ елінің саяси-экономикалық,
әлеуметтік-мәдени, ғылыми-ағартушылық дамуын,
халықаралық кеңістіктегі орнын жан-жақты
бағамдап, ішкі және сыртқы жағдайды толық
ескеріп, әліпбиді қашан, қандай жолдармен ауыстыру керек,
осыларға байланысты дұрыс шешім шығарды деп, - ойлаймын. Жеке
өз басым Президенттің бұл бастамасымен толық келісемін.
Қазіргі таңда әліпбиімізді латын қаріпіне
көшіруге байланысты түрлі пікірлер айтылып
жүр. Біреулер латын әліпбиінің оңтайлы тұстарын
алға тартса, енді басқалары бұл істе асығыстық
жасамайық деген, пікір айтады. Мұндай пікірлердің орын алуы
өте заңды құбылыс. Соның арқасында
көпшілік осы бір күрделі мәселеге байланысты, өздерінің
көзқарасын білдіріп жатқан жағдайлары бар.
Осы тұста
айта кетер бір мәселе, графика ауыстыру, жазу реформасын жүргізу
ісінде әр елдің осыған себеп болған
түрткіжайттары, тілдерінің даму деңгейі, шараларды
жүзеге асыру кезеңдері, әріп таңдау принципі
әртүрлі. Сондықтан басқа елдің оң
тәжірибесін өзгеріссіз қабылдай салуға немесе теріс
тәжірибесін талдаусыз жоққа шығаруға болмайды.
Ең басты мақсат өз еліміздегі жағдайды талдап,
тілдің мұқтажын, халықтың қалауын,
қазақ тілінің ұлттық тіл ретіндегі,
сондай-ақ адамзат мәдениетіндегі ерекше феномен ретіндегі
сақталуы мен болашақтағы дамуына мүмкіндік туғызуды
бірінші кезекте ойлау керек [1, 1].
Түркі халықтарында араб
әліппесінің орнына латын әліппесін
енгізу мәселесі ХІХ ғасырдың 60-жылдары көтерілген.
Әзірбайжандық ғалым, драматург Мырза-Фатали Ахунов латын
жазуына көшу мәселесін патша үкіметіне де, Түркия
және Иран басшыларына да ұсынып көрген. Дегенмен оның
бұл әрекеті сол кездерде жауапсыз қалды. 1905 жылғы
орыс революциясынан кейін Әзірбайжан мен Татарстан оқытушылары,
баспасөз қызметкерлері арасында түркі халықтарын латын
әрібіне көшіру мәселесі қайтадан көтеріліп, оны
жақтаушылардың қатары көбейе түсті. Алайда патша
үкіметі бұл мәселенің қалың
бұқара арасына кең түрде таралуына жол бермеуге
тырысып, оны насихаттаушыларды қысымға алған.
Латын
әліпбиіне көшу мәселесі «жәдитшілдік»,
«мұсылманшылдық» қозғалыс өрлеген жылдары
қайтадан көтеріліп, 1908 жылы Түрік парламентінде жаңа
әліпбиге байланысты комиссия құрылып іске кіріскен.
Бұл мәселе 1914-1918 жылдары империалистік соғыс тұсында
уақытша тоқтап, тек 1922 жылы қайтадан қолға
алынды.
2006
жылы болған Қазақстан халқы ассамблеясының
12-сессиясында Елбасымыз латын графикасына көшуді қозғап, осы
мәселені жіті зерттеп, нақты ұсыныстар даярлауға
тапсырма берген болатын.
Қазақстандағы
қазақтың барлығы қазақ тілінде
сөйлейді, жазады, іс-қағаздарын жүргізеді деп айта
алмаймыз. Ол біздің шындығымыз, керек десеңіз –
тағдырымыз. Оның себебін қазатын болсақ, тереңге
кетіп қаламыз. Қазақтың барлығы қазақ
тілінде сөйлемеген жағдайда латынға асығыс
көшудің қиындықтары болатыны белгілі. Сондықтан
Президентіміз «Қазақстан-2050» стратегиясында
Қазақстандағы қазақтар ғана емес,
тұтас халықтың 95 пайызы 2025 жылы мемлекеттік тілді игереді
деп болжады. Яғни осы мерзімде тұтас халық тілді жаппай
игеріп алған кезде, біз де латынға жеңіл көше аламыз.
Бұл жағын ескергенде Елбасының үлкен көрегендігін
тағы да мойындауымыз керек [2,
1].
Бүгінгі
күні Тіл білімі институты барлық жұмыстарын осы мәселеге
арнауы керек. Өйткені, тіл, оның лексикасы, этимологиясы,
тарихы, әліпбилердің тарихына қатысты зерттеулерді солар
жүргізіп келеді. Бұл бойынша құжаттар, зерттеулер,
еңбектер бар. Тіл білімі институты латын әліпбиіне көшу
бойынша қоғамдағы негізгі күшке айналып, Үкімет
ұйғарымымен оларға сондай құқық
берілуі керек. Ал, Тіл білімі институтының осы бағыттағы шешімдері
мемлекеттік деңгейде талқыланып, іске асуы қажет. Осыған байланысты латын
әліпбиіне қатысты ғылыми орталық Тіл білімі
институтында болады. Олар кімдерді қажет деп санаса, соларды осы
сараптамалық жұмысқа тартуы қажет. Бұл
жұмыстарға арнайы қаражат бөлінуі тиіс. Ал, олардың үстінен латын
әліпбиіне көшу мәселелері бойынша мемлекеттік комиссия
құрылғаны жөн. Тіл комитеттері де осы
жұмысқа атсалысады деп ойлаймын.
Елбасының
Жобасынан кейін баспасөз беттерінде осы латын әліпбиіне көшу
туралы түрлі пікірлер айтылып жатқаны бәрімізге белгілі.
Солардың бірі – тез арада латынға көшуіміз керек деген
пікір.
Сараптама, зерттеу
кезеңінен кейінгі бірінші мәселе - әліпбиді анықтау. Яғни,
қабылданатын әліпбиіміздің нақты нұсқасын
анықтап алу қажет. Себебі, қазіргі таңда латын
әліпбиінің қаншама нұсқасы жасалынып,
ғалымдардың өздері әлі қайсысының
лайықты екендігіне көз жеткізе алмай отыр.
Түркі елдерінің
Кеңесі 34 әріпті латын әліпбиіне
тоқтағанға ұқсайды. Бірақ Президент
тамаша бір мәселені айтқан еді. Әліпби жасаған кезде
жаңа символдар қосу қажет емес. Мәселен, ң,
ү, ұ, ө тәрізді дыбыстарды беру үшін жаңа
символ ойлап таппай, бірнеше әріпті қосарлана пайдалануға
болады. Мысалы, неміс,
ағылшын тілдерінде де кейбір дыбыстар 2-3 әріппен беріледі. Яғни
қазіргі қолданыстағы латын әліпбиі шеңберінен
шықпауға болады. Қосымша символ жасап, латынды ерекше
етіп жіберсек, онда қазақтың латынын оқу
көпшілік үшін қиынға соғады. Сонымен бірге
бірнеше латын әліпбиін таратып, халықты шатастырмаған абзал.
Халық талқылауына тек 1-2 нұсқа ұсынылғаны
жөн [3, 1].
Әліпбиді
анықтағаннан кейін насихат жұмысына кірісуіміз керек. Жаңа
графиканы пилоттық жоба ретінде белгілі бір мектептерде,
гуманитарлық ғылыми-зерттеу институттарына енгізген жөн.
Халыққа осы әліпбиді жариялау мақсатында баспасөзден,
теледидардан арнаулы бағдарламалардан, яғни БАҚ арқылы
таныстырып, басылым беттерінде жаңа жазумен материалдар беріле бастауы
тиіс. Сонымен қатар, мақал-мәтелдер, аңыздар, афоризмдер,
қызықты, шытырман оқиғаларды, күнделікті
жаңалықтарды латынша беруге болады. Сонда жаңа
жазу қоғамға біртіндеп сіңе бастайды. Осы дайындық
кезеңінде әрбір ұжымда үйірмелер, курстар ашылуы
керек. Ал орта мектептерде алғашқы сыныпқа келген балаларды
латын әліппесіне үйрете бастаған жөн.
Латын
әріптері анықталып, бекітілгеннен соң, бұрын шығарылған
еңбектерімізді латынға ауыстыру бойынша бағдарлама жасалуы қажет.
Қазіргідей компьютерлік заманда бұл қиынға соқпайды.
Әрбір тұлға, ғалым, жазушы осы жұмысқа
атсалысып, өзінен кейін қалатын еңбектерін, кітаптарын
латынға аудара беруі тиіс. Себебі келер ұрпақ
әдебиеттерді латын жазуымен оқитын болады. Сонда бұл жалпы
іске көмек болады. 3-4 жылдың ішінде біраз еңбектер
жаңа жазуға көшірілер еді. Мәдени
құндылықтарымыз, мемлекеттік құжаттарымыз латын
графикасына аударыла бастауы керек.
Біз заман талабына сай, фонетикамызға сәйкес келетін әліпбиге көшеміз. Латын жазуы - өркениетті
алаңда өзін көрсеткен әліпби. Оны қолдану
арқылы көптеген қателіктерден арыламыз. Мәселен,
жазудағы кемшіліктердің салдарынан бізде адамның аты, елді
мекен, жер-су аттары да екі түрлі жазылады. Кей жерлерде үш түрлі жазылады.
Мысалы, бірінші орысша, ағылшынша және қазақша. Егер
латын қарпі болса, барлығы ретке келер еді. Қазіргідей
орысша, қазақша, ағылшынша әрқилы жазылмайды.
Латын
әліпбиі түркі дүниесіндегі ынтымақтастықты
арттыра түспек. Әлемнің әр түкпіріндегі
қазақтар әртүрлі графиканы пайдаланып отыр.
Ортақ жазу өзара байланыстағы кедергіні алып тастауға
көмектеседі. Латын графикасына өту өркениетке,
мәдениетке қатысты көптеген мәселелердің
дұрыс шешілуіне апарады. Әрине, бір кезеңнен келесісіне өту
әркез оңай емес.
Біздің алдымызда - басқа
елдердің тәжірибелері бар. Яғни бауырлас
елдердің осындай өзгерістер жасауға жіберген уақытынан
қысқа мерзім алынуы тиіс. Бұл мәселеге
инновациялық тұрғыдан қарау керек. Инновация жылдамдықпен жүзеге
асады. Созылып кеткен нәрсе инновация
болудан қалады. Латын қарпіне көшу мәселесін созғаннан
ешқандай пайда таппаймыз
деген, пікір айтады сенатор Ғарифолла ЕСІМ. Сонымен қатар, бұл пікірді
қолдайтын ғалымдардың бірі, Қазақстан
Республикасының Білім және
ғылым министрлігі Түркі академиясының президенті Шәкір
ЫБЫРАЕВ латын әліпбиіне қазақ тілі «ЭКСПО –
2017» халықаралық көрмесіне дейін көшсе өте
дұрыс болар еді деген, пікірді айтады. Менің ойымша бұл
дұрыс пікір деп, ойлаймын.
Алдымен
бүгінгі компьютер заманында интернет жүйесінде үстемдік
ететін латын әліпбиі екендігін мойындауымыз керек. Бәріміздің
электрондық поштамыз бар. Ол поштамыз кирил, араб, немесе басқа
емес, латынмен жазылған. Астымыздағы көлігіміздің
нөміріндегі әріптер латынмен берілген. Куәлігіміз бен
паспортымызда латын әліпбиі тұр. Осындай мысалдарды көптеп
келтіре беруге болады. Яғни латын әліпбиі бізге таңсық
емес. Ол біздің қоғамға еніп кеткен. Оны еліміздегі кез
келген сауатты адам белгілі дәрежеде біледі. Ал латынның бізге
берері дегенде толып жатқан тиімді тұстарын көрсетуге болады.
Латынға көшкенімізде ұтатын тұстарымыз5а келер
болсақ, олар төмендегідей:
Біріншіден, тіл тазалығы мәселесі.
Тіліміздегі қазіргі жат дыбыстарды таңбалайтын әріптерді
қысқартып, сол арқылы қазақ тілінің
табиғи таза қалпын сақтауға мүмкіндік аламыз;
Екіншіден, қазақ тілін
оқытқан уақытта басы артық таңбаларға
қатысты емле, ережелердің қысқаратыны белгілі. Ол
мектептен бастап барлық оқу орындарында оқыту үрдісін
жеңілдетеді. Уақыт та, қаржы да үнемделеді;
Үшіншіден, латын әліпбиіне көшу –
қазақ тілінің халықаралық дәрежеге
шығуына жол ашады. Қазақ тіліне компьютерлік жаңа
технологиялар арқылы халықаралық ақпарат кеңістігіне
кіруіне тиімді жолдар ашылады;
Төртіншіден, түбі бір түркі дүниесі,
негізінен, латынды қолданады. Осыған байланысты, біздерге олармен
рухани, мәдени, ғылыми, экономикалық қарым-қатынаста
тығыз байланыс жасауымызға мүмкіндік туады.
Ал енді
кедергілерге келетін болсақ, айтарлықтай үлкен кедергілер
жоқ. Негізінен, осы мәселеге байланысты халықтың
көзқарасы, ниеті бір болса, қиындықтарды
жеңіл шешуге болады. Жастар жағы, орта буын өкілдері
компьютерді толық меңгергендіктен латынды дереу үйреніп алады
деп ойлаймын. Ал аға буынға сәл күрделі болуы
мүмкін. Осы жағдайда психологиялық фактор дегенді де
ескеруіміз керек. Үкіметтің қаражаты белгіленіп, нақты
бағдарламасы бекітілген соң, Қазақстан халқы
латынды көп қиындықсыз меңгеріп кететіндігіне сенім
білдіремін дейді, профессор Ш.Ыбыраев мырза [2, 1]
Латын
әріптері анықталып, бекітілгеннен кейін көшедегі жазулар,
дүкендердің атаулары, жарнамалар, вокзалдар мен
әуежайлардағы анықтамалық жазуларды латынға
көшіруге болады. Ресми іс-қағаздарды жаңа
жазуға ауыстыру аса күрделі шаруа деп ойламаймын. Жаңа буынды
латын графикасына бірыңғай дайындауымыз керек. Латын
әліпбиіне көшу - EXPO - 2017 көрмесіне дайындықтың
бір саласына айналуы тиіс. Осы көрмеде шығарылатын дүниелеріміздің
барлығы латынша жазылуы қажет. Оған дейін латын графикасына
көшудің негізгі бағыттары анықталуы керек. Латын
әліпбиіне көшу - үлкен сарайлар салудан қиын емес [2, 1]
Басылымдарды латын графикасына ауыстыруда пилоттық
варианттары болуы керек. Екі жазу
қатар қолданылуы мүмкін. Кейбір ақпарат
құралдары осы графикаға өтуі қажет шығар.
Бұқаралық ақпарат құралдары жаңа
жазуға тез өтуі үшін өз оқырмандарын осыған
дайындау мәселесін өз мойындарына алуы керек. Латын әліпбиіне
көшу - егеменді еліміздің жиырма жылдықтан отыз
жылдыққа өту кезіндегі аса маңызды
мәдени-идеологиялық жұмысы. Бұған Үкімет,
Парламент, қоғамдық ұйымдар, зиялы қауым, бүкіл
қоғам жұмыла кірісуі керек деп, ойлаймын.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
3. Ғарифолла ЕСІМ, сенатор: Латын әліпбиін биыл анықтап ...www.abai.kz/.../garifolla-esim-senator-latyn-elipbiin-biyl-anyktap-...