Архитектура и строительство / 1. Архитектурные решения объектов строительства и реконструкции

Dr. architektury Berezina I.V.

Uniwersytet Narodowy im. Iwana Ohienka w Kamieńcu Podolskim

TWÓRCZOŚĆ NAPOLEONA ORDY ŹRÓDŁEM INFORMACJI

Specyfika architektury jako sztuki, która zawiera inżynieryjno-techniczne aspekty, pozwala dostrzec w budowlach bezpośrednie odbicie poziomu rozwoju sił wytwórczych: wcielenie wiedzy inżynieryjnej, produkt materialnej wytwórczości i in. Typologiczne właściwości gmachów przeszłości są nośnikami cennej informacji o trybie i układzie życia poszczególnych epok. Z tego punktu widzenia, twórczość Napoleona Ordy jest źródłem informacji zarówno jak o materialnej, tak i o duchowej europejskiej, w tym też ukraińskiej, kulturze różnych narodów.

Dla pomnika architektury, jako dzieła sztuki, istnieje jeszcze jeden kontekst, pomijając który, według pojęć współczesnych, staje się niemożliwym jego rozpatrzenie. To kontekst architektonicznego i naturalnego otoczenia; tego środowiska, które jest kształtowane poprzez budowlę i od którego, z kolei, zależy jej percepcja (odbiór) artystyczna. Kontekst środowiska nie jest mniej podległy transformacji w czasie, niż kontekst samego pomnika. W tym świetle nadzwyczaj cennym jest to, że dzieła N. Ordy demonstrują drogi rozwoju majątkowej i ogrodowo-parkowej sztuki, co pozwala planować i odradzać historyczne krajobrazy. Oprócz tego, dzieła malarza są bezcennym źródłem ilustracyjnym dla zachowania i restauracji historycznego środowiska, ponieważ odzwierciedlają architektoniczno-przestrzenną strukturę zabudowy w warunkach konkretnego krajobrazu.

Analiza życiowej i twórczej drogi Napoleona Ordy daje możliwość twierdzić, że artysta świadomie tworzył i gromadził wizualny materiał dotyczący historii europejskiej architektury. Postawę artysty, co do fiksowania przez niego ówczesnego wyglądu budowli można śmiało nazwać obywatelską i patriotyczną. Mając poczucie odpowiedzialności przed ludzkością, on pragnął zachować w pamięci lepsze strony historii architektoniki i pozostawić pomocny materiał przy restauracji w przyszłości.

Rozwój pojęć o restauracji w drugiej połowie XIX w. – okresie twórczego apogeum Napoleona Ordy – opierał się, przede wszystkim, na praktyce restauracji nie tyle antycznych gmachów, ile pomników średniowiecza. Po raz pierwszy, pod wpływem literatury pięknej, szczególnie zaś poezji, przejawiło się to w Wielkiej Brytanii. W drugiej połowie XVIII w. swoista interpretacja gotyckich kształtów rozpowszechniła się na państwa Północnej i Wschodniej Europy. Ważne znaczenie dla pobudzenia szerokiego zainteresowania pomnikami średniowiecza miał rozwój romantyzmu w europejskiej literaturze i sztuce końca XVIII – pierwszej połowy XIX w. [5, s. 13].

W tym samym czasie odbywały się również procesy zwrotne. Architektura XVI – XVIII w. nie była odbierana jako coś, co posiada wartość artystyczną, dlatego więc nie szła mowa o jej zachowaniu i restauracji. Co więcej, budowle, wzniesione w owych stuleciach, nierzadko były rozpatrywane jako materiał budowlany, co powodowało ich rujnację.

Bez analizy podobnej sytuacji w światowej kulturze nie da się pojąć procesów, które odbywały się do tego czasu w Ukrainie, zwłaszcza w jej zachodniej części. W drugiej połowie XVIII w. nagłe zmiany sytuacji politycznej w Europie Zachodniej pozostawiły swój ślad na społecznym i kulturalnym życiu Ukrainy. Polityczne kroki Rosji, Austrii i Niemiec doprowadziły do rozbioru Rzeczypospolitej (1772, 1793, 1795 roku), co z kolei wpłynęło na stosunek do pomników architektonicznych na terenach zaborowych, a zwłaszcza na ziemiach Wołyńskich, Podolskich, Bracławskich, Tarnopolskich, Lwowskich, częściowo również Kijowskich. Sytuacja pogorszyła się po Powstaniu Polskim na początku XIX w., kiedy za poleceniem władz rosyjskich zamknięto dużo kościołów, klasztorów, rekwirowano posiadłości i obiekty własności prywatnej, które w większości stanowiły wybitne wzory architektury. Niektóre z nich spotkał los Rzymskiego Koloseum, na inne zaś czekały nie mniej ciężkie wypróbowania [5, s. 14-15].

Rysunki i akwarele N. Ordy często są jedynym wiarygodnym dokumentem, na którym utrwalono pierwotne formy tej lub innej budowli czy pomnika architektury, które nie przetrwały do naszych czasów lub były zmienione i jedynie dzięki dziełom mistrza zajęły godne miejsce w historii architektury. Dlatego nieprzypadkowo artystyczna spuścizna Ordy potrafi wywołać fachowe zainteresowanie wśród współczesnych historyków architektury i konserwatorów.

Twórczy dorobek artysty został wykorzystany w czasie wykonywania projektów prac restauracyjnych takich słynnych architektonicznych pomników, jak cerkiew Św. Andrzeja w Kijowie, kościół Św. Jana Chrzciciela w Białej Cerkwi, Twierdza w Kamieńcu Podolskim, Zamki w Łucku, Dubnie i Ostrodze, znany park pejzażowy "Aleksandria" i in. [1, s. 34].

Cerkiew Św. Andrzeja w Kijowie została narysowana przez N. Ordę 12 maja 1870 roku (dokładne daty fiksacji obiektów budownictwa są podane przez malarza na odwrotnej stronie oryginalnych rysunków). Cerkiew była zbudowana w latach 1747-1753 według projektu W. Rastrellі przez moskiewskiego architekta I. F. Mіczurina. W latach 1786-1800 od fundamentów cerkwi były odprowadzone wody gruntowe. W latach 1825-1828 według planów A. I. Miezienskiego był przeprowadzony kapitalny remont, dachówkę zmieniono na żelazny dach, wskutek czego kopuły utraciły dekor i zmieniły kształt. W latach 1844-1846 cerkiew od nowa otynkowano, uzupełniono zburzony fundament, kopuły pokryto nową blachą. Tymi pracami kierował architekt P. Szparro. W 1866 r. były wymienione drewniane konstrukcje kopuł, przy czym ich kształt zbliżono do kopuł, które wcześniej zaprojektował W. Rastrellі, odremontowano świątynię i budynek-stiłobat. Właśnie taki wygląd cerkwi uwiecznił N. Orda. Liczne renowacyjne prace zostały wykonane w latach 1949-1952 i w 1965-1967. Najbardziej istotnym był ostatni etap restauracji, przeprowadzony w latach 1974-1979 w oparciu o badania architekta W. Korniejewa [2, s. 16-17]. Wraz z głównym ilustracyjnym źródłem (kreślenia graficznego zbioru muzeum "Albertyna" w Wiedniu) podczas konserwatorskich prac wykorzystano również dzieła pomocnicze, między innymi rysunek N. Ordy i litografię, identyczną rysunkowi. Malarz utrwalił nie tylko architektoniczne formy, ale również bogaty dekor cerkwi, odtworzywszy w ten sposób jej autentyczny wygląd (na moment kreślenia).

W latach 1870-1874 N. Orda namalował kościół Św. Jana Chrzciciela, zbudowany w 1812 r. w Białej Cerkwi (na podstawie tego rysunku stworzono litografię). Prac malarza używano podczas restauracji kościoła, która miała miejsce w 1977 r. Kościół ma wielkie urbanistyczne znaczenie, ponieważ zamyka jedną z głównych magistrali miasta i jest dominantą w Białej Cerkwi w części miasta od strony rzeczki Rosi [2, s. 126-127]. Właśnie tę syntezę architektury i krajobrazu zademonstrował Orda, przedstawiając świątynię, która wznosi się nad pozostałymi zabudowaniami i formuje architektoniczno-naturalne środowisko miejscowości.

W latach 1871-1873 artysta maluje kościół p.w. Wniebowzięcia N.P.M. w Latyczowіe, który został zbudowany w latach 1606-1638. Po licznych pożarach i niszczeniach świątynię odbudowano w 1724 r. Kościół z przyległymi ku niemu zabudowaniami gospodarczymi służy przykładem rozwiniętego ukraińskiego baroku [2, s. 218-219]. Napoleon Orda utrwalił na papierze kościół z sygnaturką i klasztornymi zabudowaniami, przedstawiając go w połączeniu z obronnymi murami i cylindryczną wieżą; tej ilustracji użyto podczas restauracji świątyni.

Wśród architektonicznych pomników Podola szczególne miejsce zajmuje dominikański kościół we wsi Smotrycz. Pierwszy kościół wybudowano z drewna w 1375 r. W 1786 r. po licznych pożarach zaczyna się odbudowa świątyni, która ma swoje zakończenie w 1821 r. Ogólny wygląd kościoła, organicznie połączonego z krajobrazem, oglądamy na rysunkach i litografiach N. Ordy. W latach 1871-1873 malarz dokładnie odtwarza późnobarokową budowlę z reminiscencjami palladiańskiej architektury. Obecnie dominikański kościół w Smotryczu przeżywa odrodzenie. Bracia Zakonni ze Zgromadzenia Pasjonistów, którzy opiekują się kościołem, przeprowadziły prace restauracyjne i remont świątyni, używając rysunków Ordy [7, s. 95].

W 1876 r. Napoleon Orda odwiedził Kamieniec Podolski i stworzył trzy (wiadome) akwarele z widokami miasta. Najbardziej przyciągnęły uwagę architektów-restauratorów rysunek i litografia z przedstawieniem Kamienieckiego Zamku – najdawniejszego głównego umocnienia miasta. Pierwsza próba rozpatrzyć Twierdzę w aspekcie architektoniczno-historycznym oraz ujawnić historię jej budowania i ważność jako pomnika była dokonana w pracach P. Jurczenka i G. Łogwina w 1950 i 1957 r. W 1961 r. w celu konserwacji Twierdzy przez Republikańskie Warsztaty Konserwatorskie, rozpoczęto badanie jej wschodniej części. W 1963 r. kontynuowano badanie Twierdzy, podczas którego, wraz ze sporządzaniem projektu konserwacji, były badane najbardziej zrujnowane wzniesienia Twierdzy. W latach 1964-1965 badania Twierdzy realizowano w celu wykonania jej naukowej rekonstrukcji. Prace te były skierowane na odtworzenie pierwotnego planu i kolejności etapów budowania Zamku. Badania Twierdzy, przeprowadzone latem 1966 r., dopełniły wiedzę o dawnych czasach jej istnienia. Archeologiczne badania 1968, 1969 r. ukazały jeszcze nieznane dotychczas wschodnie granice dawnego Zamku i wykorzystywane niegdyś materiały budowlane [4, s. 140]. W 1975 r. opracowano projekt restauracji Zamku (wieża Rożanka i dobudowania XIV-XVI w.) [6]. W 1999 r. powstał perspektywiczny program prac restauracyjnych i konserwatorskich zespołu Starego i Nowego Zamków w Kamieńcu Podolskim [3].

Rysunki i litografie Napoleona Ordy były również wykorzystywane podczas restauracji licznych kompleksów architektonicznych.

Istnieje spora liczba historycznych źródeł, które są fundamentem badania danego kompleksu. One mają różny stopień wiarygodności, ale razem z wnioskami historyko-architektonicznych badań pozwoliły opracować naukowo-uzasadnioną koncepcję budowlanej ewolucji obronnego kompleksu. Ilustracyjno-informacyjną serię stanowią graficzne przedstawienia Zamku, wykonywane w ciągu XVIII-XIX ww., wśród których znaczącymi są dzieła N. Ordy, wykorzystane podczas restauracji. Precyzyjność, z którą autor kreśli wzniesienia Zamku, między innymi wieżę Rożankę, stwarza możliwość dokładnego obejrzenia zębatego parapetu okalającego kopułę i arkadę na obudowie pod nim.

Rysunki i litografie stworzone przez N. Ordę w Kamieńcu Podolskim były wykorzystane przy opracowaniu projektowej dokumentacji, zgłaszającej historyczno-architektoniczny pejzaż kanionu rzeki Smotrycz, do nominacji na listę pomników architektury, wpisanych pod egidę UNESCO.

Dzieła Napoleona Ordy, wykorzystywane dla restauracji wybitnych pomników starożytnego budownictwa na źiemiach dziśiejszej Ukrainy, stanowią małą część artystycznego dorobku malarza. Przeprowadzone w procesie badania naukowe poszukiwania dają możliwość zgromadzenia pierwotnego materiału ilustracyjnego dla odtworzenia i restauracji obiektów sakralnej, pałacowej i fortyfikacyjnej architektury. Należy studiować rysunki i litografie malarza w celu maksymalnie dokładnego przestrzegania autentyczności zabudowania, co ma szczególne znaczenie dla Ukrainy, na terenach której, w siłę obiektywnych i subiektywnych przyczyn, odbywało się wielokrotne niszczenie środowiska architektonicznego. W ten sposób, proces teoretycznego badania wizualnego materiału ilustracyjnego stanie się bazą i źródłem dla odrodzenia starożytnego budownictwa i przywrócenia go architektonicznemu skarbcowi zburzonych pomników duchownej i materialnej kultury.

LITERATURA

1. Кучеренко В. Наполеон Орда – майстер ведути / В. Кучеренко, С. Швець-Машкара, С. Юрченко // Український культурологічний альманах, Хроніка ХІХ ст., 2000, с. 34.

2. Памятники градостроительства и архитектуры Украинской ССР : иллюстр. справочник-каталог : Т. 1 – 4. – К. : Будівельник, 1983-1986 гг. – Т. 1. – 1983. – 160 с. : ил. ; Т. 2. – 1985. – 336 с. : ил. ; Т. 3. – 1985. – 337 с. : ил. ; Т. 4. – 1986. – 375 с. : ил.

3. Перспективна програма консерваційних і реставраційних робіт по комплексу Старого й Нового замків у м. Кам’янці-Подільському. – Київ : НДІТІАМ, 1999.

4. Пламеницька Є.М. Дослідження Кам’янець-Подільської фортеці / Є.М. Пламеницька // Матеріали другої подільської історико-краєзнавчої конференції. – Львів : Каменяр, 1969. – с. 139-142.

5. Подъяпольский С.С. Реставрация памятников архитектуры / С.С.Подъяпольский. – М., Стройиздат, 2000.

6. Проект реставрации памятника архитектуры XIII-XVIII вв. – замка в г. Каменце-Подольском. Башня Рожанка и пристройка XIV – XVI вв. – Т. 5. // Предварительные работы к проекту реставрации второй очереди. Историческая справка. Описание памятника. Украинское специальное научно-реставрационное производственное управление. – Киев, 1975.

7. Урсу Н.О. Домініканський костьол у Смотричі на Поділлі / Н.О. Урсу // Культура народов Причерноморья. – Сімферополь, 2002. – № 30. – С. 93-98: іл.