Филология ғылымдары

Аға оқытушы Қыдырбаев Қ.А.

әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қазақстан

Әбжад негізіндегі араб әліпбиінің генезисі және

әріптердің сандық көрсеткіштері

Әріп жазуының таралуы біздің заманымызға дейінгі І мың жылдықтың алғашқы ғасырларынан басталады. Әріп жазуы негізгі екі түрлі бағытта таралады. Шығыста финикий жазуының негізінде пайда болған арамей жазуынан Азия халықтарының әріп жазу жүйелері жасалып таралса, Батыста финикий жазуының негізінде пайда болған грек жазуынан Европа халықтарының әріп жазу жүйелері жасалып таралады. Шығыстағы әріп жазу жүйелерінің көпшілігінде белгілі дәрежеде финикийлік консонантты принцип сақталса, батыста грек жазуынан бастап, барлық жазулар вокалданған дыбыстық жолмен дамыды [1, 569 б.]. Семит тілдерінің көпшілігі, соның ішінде араб тілі де финикий әліпбиінен негіз алған әбжад жүйесіндегі әліпбиді қолданған. Ғалымдар арасында финикий жазуы қайдан шыққаны жөнінде тартыстар бар. Бірі йероглиф жазуы мен кейбір финикий әріптері арасындағы аздаған ұқсастықтарды негізге ала отырып, йероглиф жазуынан келіп шыққан десе, кейбір шығыстанушы ғалымдар финикий жазуын сына жазуымен байланыстырғылары келді. Ал ғалым И.Уилфинсон: «Финикий жазуы финикийлердің өздері ойлап тапқан әліпби, өйткені одан алдын олардан өзге халықтарда әріптік әліпби болғаны жөнінде ешқандай да дерек жоқ және бұл финикийлер йероглиф, сына жазуларын білмеді дегенді білдірмейді, тіпті жаңа әліпби жасауда олар йероглиф, сына жазуларынан кейбір элементтерді қолданған болуы да мүмкін» [2, 99 б.], − дейді. Ғалымның бұл пікірін финикий әріптерінің атауындағы мағынаның әріп таңбаларымен байланысы бар екенін қуаттай түседі.

Әмауилік Абдулмәлик ибн Маруан халифаның тұсына дейін қолданылған әбжад жүйесіндегі араб әліпбиіндегі әріптердің саны мен реті финикий әліпбиіндегі әріптердің саны мен ретіне дәлме-дәл сәйкес келеді. Бұл набатейлерден бастау алған араб жазуы финикий жазуынан бастау алғанын дәлелдей түседі. Мысалы, финикий әліпбиі 22 консонант дыбыстан тұрады, реті төмендегіше (кесте 1):

Кесте 1 – Финикий әліпбиінің реті және әріптерінің атауы мен мағынасы

№

Әріп-тің форма-сы

Әріптің аталуы

Аталудың мағынасы

Әріп-тің мағынасы

№

Әріп-тің форма-сы

Әріптің аталуы

Аталудың мағынасы

Әріп-тің мағынасы

1

’алеф

өгіз

’

12

ламед

бізгек

л

2

бет

(үй)

б

13

мēм

су

м

3

гимель

түйе

г

14

нӯн

(балық)

н

4

далет

(есік)

д

15

самех

тіреу

с

5

хе

мағына-сы белгісіз

һ

16

‘айн

көз

‘

6

вав

шеге

в

17

пē

ауыз

п

7

зайн

(қару)

з

18

цāдē

мағына-сы белгісіз

ц

8

хēт

қоршау

х

19

коф

маймыл

к

9

тет

жүк

т

20

реш

бас

р

10

йод

қол

й

21

шин

тіс

ш

11

каф

(алақан)

к

22

тав

белгі

т

 

Финикий тілі семит тілдері семьясына жататындықтан мұндағы кейбір әріптердің мағынасы араб тілінде де сол мағыналарды береді. Мысалы,  бет: үй, بيت [baịt]: үй;  гимель: түйе,جمل  [ʤamal]: түйе;  хēт: қоршау, حائط [ḥā’it]: қоршау;  йод: қол, يد [ịad]: қол;  каф: алақан, كفّ [kaff]: алақан;  нӯн: балық, نون [nūn]: балық;  ‘айн: көз, عين [‘aịn]: көз,  пē: ауыз, فم [fam]: ауыз;  реш: бас, رأس [ra’s] бас;  шин: тіс, سِنّ [sinn]: тіс. В.И. Кодухов өз еңбегінде  хе және  цāдē әріптерінің мағынасы белгісіз,  коф (қоф) әрпінің мағынасы «маймыл»,  тет әрпінің мағынасы «жүк» деп көрсеткен [3, с. 166], ал И.Уилфинсон  хе (һе) әрпінің мағынасын «شبكة حديد للشباك» [šabakatu ḥadīdin li-š-šubbāki], яғни «терезенің темір торы» деп [4, 100 б.] берген. Бұл мағынамен келісуге болады, өйткені бір деректерде  хе (һе) әрпі финикий тіліндегі «hey»: терезе сөзінен алынған және «һе» сөзі араб тіліндегі «ауа» мағынасындағыهواء [haụā’] сөзінің төркіні болуы ықтимал. Әріпті белгілеу барысында тіршілік нәрі саналатын ауа көзге көрінбейтін зат болғандықтан, ауа қабылдайтын терезе торының суреті алынған болуы мүмкін дейді [5]. И.Уилфинсон  цāдē әрпінің мағынасын «شبكة للصيد» [šabakatun li-ṣ-ṣaịdi], яғни «аң аулау торы» деп көрсеткен [4, 100 б.]. Бұл пікірмен де келісуге болады, өйткені араб тіліндегі «صيد» [ṣaịdun]: «аң аулау» сөзі финикий тіліндегі осы «цāдē» сөзімен төркіндес тәрізді және  цāдē әрпінің белгісі де аң аулау құралына ұқсайды. Cондай-ақ, ғалым  коф (қоф) әрпінің мағынасын «سم الخياط» [summu-l-ḫaịịāṭi], яғни «иненің жасуы (көзі)»,  тет әрпінің мағынасын «حنش» [ḥanaš], яғни «жылан» деп берген [4,100 б.].

Әбжад жүйесіндегі араб әліпбиі де 22 консонант дыбыстан тұрды, тіпті әріптерінің реті де финикий әліпбиіндегі әріптер ретімен бірдей: أ [’], ب [b], ج [ʤ], د [d], ه [h], و [ụ], ز [z], ح [ḥ], ط [ṭ], ي [ị], ك [k], ل [l], م [m], ن [n], س [s], ع [‘], ف [f], ص [ṣ], ق [q], ر [r], ش [š], ت [t]. Олар есте сақтауға ыңғайлы болу үшін أبجد هوز حطي كلمن سعفص قرشت [’abʤad haụụaz ḥuṭṭiị kalamun sa‘faṣ qarašat] деген мағынасы жоқ жасанды алты сөзге біріктірілген. Бұл 22 әріптен тұратын әбжад әліпбиі араб жазуына екінші рет реформа жасалғанға дейін, яғни жазылуы ұқсас әріптер нүктелер арқылы ажыратылғанға дейін қолданыста болды. Екінші реформадан кейін әбжад құрамына ث [ṯ], خ [ḫ], ذ [ḏ], ض [ḍ], ظ [ẓ], غ [ġ] әріптері қосылып, әріптер саны 28-ге жетті. Бұл алты әріптен ثخذ ضظغ [ṯaḫaḏ ḍaẓaġ] сөздері жасалып, әбжад құрамы екі жасанды сөзбен толықты және бұл әріптер әбжад құрамына кейіннен қосылған араб әріптері болғандықтан «әр-рауадиф» (الروادف [ar-raụādifu]) деп аталған. Сонымен Шығыс (Машриқ) араб елдерінде әріптердің реті: أ [’], ب [b], ج [ʤ], د [d], ه [h], و [ụ], ز [z], ح [ḥ], ط [ṭ], ي [ị], ك [k], ل [l], م [m], ن [n], س [s], ع [‘], ف [f], ص [ṣ], ق [q], ر [r], ش [š], ت [t], ث [ṯ], خ [ḫ], ذ [ḏ], ض [ḍ], ظ [ẓ], غ [ġ] болып, олар أبجد هوز حطي كلمن سعفص قرشت ثخذ ضظغ [’abʤad haụụaz ḥuṭṭiị kalamun sa‘faṣ qarašat ṯaḫaḏ ḍaẓaġ] деген сегіз сөзге біріктіріліп айтылды. Ал Андалусия және Батыс (Мағриб) араб елдерінде أ [’], ب [b], ج [ʤ], د [d], ه [h], و [ụ], ز [z], ح [ḥ], ط [ṭ], ي [ị], ك [k], ل [l], م [m], ن [n], ص [ṣ], ع [‘], ف [f], ض [ḍ], ق [q], ر [r], س [s], ت [t], ث [ṯ], خ [ḫ], ذ [ḏ], ظ [ẓ], غ [ġ], ش [š] болып, әріптерінің ретінде аздаған өзгерістер бар. Олар есте сақтауға жеңіл болу үшін жасанды мағынасы жоқ أبجد هوز حطي كلمن صعفض قرست ثخذ ظغش [’abʤad haụụaz ḥuṭṭiị kalamun ṣa‘faḍ qarasat ṯaḫaḏ ẓaġaš] деген сөздерге біріктірілген [6, 2 б.].

Археологиялық қазба жұмыстарынан табылған деректер көрсеткендей арабтар даталарды, сандарды сөздер арқылы жазған. Мысалы, жәһилия дәуіріне тиесілі Мәдәину Салих өңірінен табылған «рақуш» тас жазбасында «162 жыл» деген дата «سنت ماه وستين وترين», яғни «سنة مائة وستين واثنين» [sanatu mi’atin ụa sittīn ụa-ṯnaịn] деп сөздермен жазылған. Қазіргі қолданылып жүрген сандар пайдаланылғанға дейін арабтар даталарды, сандарды сөз арқылы жазумен қатар, әбжад жүйесіндегі әріптердің көмегімен де белгілеп отырған. Ол «حساب الجُمَّل» [ḥisābu-l-ʤummali]: «таңбалық сан» немесе حساب أبجد [ḥisābu ’abʤad]: «әбжад саны»  деген атпен белгілі, яғни әр әріптің өзіне тән сандық мағынасы болды. Олар оңнан солға қарай жазылып, тоғыз-тоғыздан бірлік, ондық, жүздікке және мыңдыққа бөлінеді [7, 33-35 б.]:

Кесте 2 – Машриқ елдеріндегі әбжад әліпбиінің реті мен сандық көрсеткіші

Бірліктер

Ондықтар

Жүздіктер

Мың

أ = 1

ي = 10

ق = 100

غ = 1000

ب = 2

ك = 20

ر = 200

 

ج = 3

ل = 30

ش = 300

 

د = 4

م = 40

ت = 400

 

ه = 5

ن = 50

ث = 500

 

و  =  6

س = 60

خ = 600

 

ز  = 7

ع =  70

ذ = 700

 

ح  = 8

ف = 80

ض = 800

 

ط  = 9

ص = 90

ظ = 900

 

 

Әбжад жүйесіндегі әріптерді сандық көрсеткіш ретінде қолдану тәртібіне байланысты әл-Хауаризми: «Егер бірлік, ондық, жүздік т.б. сандарды бірге жазу керек болса, оңнан солға қарай үлкенінен бастап кішісіне қарай жазу керек. Мысалы, он екі:يب  , жүз жиырма үш: قكج». Сонымен қатар, оңнан солға қарай кішісінен, яғни бірліктен бастап жазуды дұрыс санаған ғалымдар да болды. Мысалы, доктор Ахмад Матлуб «егер 1250 санын әбжад әріптері арқылы жазу керек болса مرغ деп, кіші санынан бастап жазамыз» деген.  Алайда көпшілік ғалымдар әл-Хауаризмидің пікірін дұрысырақ көреді [8].

Төмендегі кестеде әбжад әріптері арқылы миллионға дейінгі сандарды белгілеу үлгісі көрсетілген (кесте 3).

 

Кесте 3 – Әбжад әріптері арқылы миллионға дейінгі сандарды белгілеу үлгісі

сандық мағынасы

әріптер тіркесі

сандық мағынасы

әріптер тіркесі

сандық мағынасы

әріптер тіркесі

сандық мағынасы

әріптер тіркесі

сандық мағынасы

әріптер тіркесі

45

مه

2345

بغشمه

660

خس

66

سو

11

يا

155

قنه

3000

جغ

1001

غـا

98

صح

19

يط

---

---

9000

طغ

1111

غقيا

111

قيا

23

كج

---

---

20000

كغ

2000

بغ

202

رب

33

لج

---

---

1000000

غغ

2111

بغـقـيا

372

شعب

59

نط

 

Тарихи деректерде әбжад сандарына қатысты қызықты жайттар кездеседі. Бірде дана бір кісі мәмлүк сұлтандарының бірі Барқуқтың қашан қайтыс болғаны жөнінде сұралғанда, ол: «في المشمش» [fī-l-mišmišі], яғни «өрікте» деп жауап берген. Сырттай қарағанға әлгі кісі әзілдеп жауап бергенге ұқсайды, алайда осы сөздегі әріптерге тиесілі сандарды (80+10)+(1+30+40+300+40+300) деп қосып шықсақ 801 саны шығады [9, 95 б.]. Демек, сұлтан Барқуқ 801 һижра жылы қайтыс болған.

Ислам мәдениеті өркендеген тұста мешіттердің, кесенелердің, қабірлердің және т.б. тарихи ескерткіштердің фасадтарына (тас маңдайшаларына) оның салынған не жөнделген мерзімдері әбжад әріптерімен төмендегі шарттар бойынша жазылатын болған:

- даталар әдетте «أرخت» [arraḫtu] «датасын қойдым», «تاريخه» [tārīḫuhu] «датасы», «مؤرخ» [mu’arraḫ] «датасы қойылған» деген сияқты сөздерден кейін қойылуы тиіс;

- әріптер айтылуы бойынша емес жасылуы бойынша есептеледі. Мысалы, فتى [fatā] сөзіндегі әлиф мақсура ي әрпінің, كرة [kuratun] сөзіндегі та марбута ت әрпінің сандық мағынасын білдіреді. Ал, әлифті тірек етпей жеке тұрған һамзада сандық мағына болмады;

- шәддалы әріп бір әріп ретінде есептеледі;

- датаны білдіретін сөздің немесе сөйлемнің алдыңғы сөздермен немесе сөйлемдермен мағыналық байланысы болуы тиіс;

- датаны білдіретін сөздер бәйт (өлең жолдары) арқылы берілсе, бір ғана бәйтте (өлең жолында) берілуі тиіс т.б. [10];

Мысалы, Мәдина Мунаууара қаласындағы Пайғамбар мешітінің қабырғаларын жөндеуден өткізіп жаңартқан османдық сұлтан ІІІ Мұраттың (982-1003 һ.ж./1574-1594 жылдары билік құрған) мешіт ішіне жаздырғанын келтіруге болады. Онда: «اللهم خلد ملك من جدد هذا الجدار المحترم وهو مولانا، السلطان الأعظم والخاقان الأكبر سلطان القبلتين ، وخادم الحرمين الشريفين السلطان مراد خان. تاريخه: جدد جدارا بالمسجد النبوي السلطان مراد لوجه الله» [allāhumma ḫallid mulka man ʤaddada hāḏā-l-ʤidāra-l-muḥtarama ụa huụa maụlānā-s-sulṭānu-l-’a‘ẓamu ụa-l-ḫāqānu-l-’akbaru sulṭānu-l-qiblataịni ụa ḫādimu-l-ḥaramaịni-š-šarīfaịni-s-sulṭān murād ḫān tārīḫuhu ʤaddada ʤidāran bi-l-masʤidi-n-nabaụiịịi-s-sulṭān murād li ụaʤhi-l-lāh]: «Уа, Аллаһ, осы ардақты қабырғаны жаңартқан жанның билігін мәңгілік ет, ол падишамыз, ұлы сұлтан, ұлы қаған, екі құбыланың билеушісі, шарапатты екі харамның қызметкері Сұлтан Мұрат хан. Датасы: Пайғамбар мешітінің қабырғасын Аллаһ үшін жаңартқан Сұлтан Мұрат» деп жазылған. Мұндағы «تاريخه» [tārīḫuhu], яғни «датасы» деген сөзден кейінгі «Пайғамбар мешітінің қабырғасын Аллаһ үшін жаңартқан Сұлтан Мұрат» деген мағынаны беретін «جدد جدارا بالمسجد النبوي السلطان مراد لوجه الله» [ʤaddada ʤidāran bi-l-masʤidi-n-nabaụiịịi-s-sulṭān murād li ụaʤhi-l-lāh] деген сөйлемдегі әріптерге сандық белгілерін қойып, (3+4+4) + (3+4+1+200+1) + (2+1+30+40+60+3+4) + (1+30+50+2+6+10) + (1+30+60+30+9+1+50) + (40+200+1+4) + (30+6+3+5) + (1+30+30+5) = 11+209+140+99+181+245+44+66 деп қосып шықсақ 995 саны шығады [11, 89 б.]. Демек, Пайғамбар мешітінің қабырғаларын османдық сұлтан ІІІ Мұрат 995 һижра жылы жаңартқан.

Әд-Дәләнжауи атты ақын қайтыс болғанда оған әш-Шәбрауи атты досы жоқтау айтып, қайтыс болған жылын әбжад әріптерінің сандық мағынасын пайдалана отырып өлең ұйқастарымен көрсеткен:

    سألتُ الشّعرَ هل لكَ من صديقٍ   *     وقد سكنَ الدّلنجاويّ لحــده

فصاحَ وخرّ مغشياً عليــــه        *     وأصبح راقداً في القبر عنــده     

           فقلتُ لمن يقول الشعر أقْصِــر     *    لقد أرّختُ: مات الشعرُ بعـده

[sa’altu-š-ši‘ra hal laka min ṣaḍīqin * ụa qad sakana-d-dalanʤāụiịịu laḥdahu]

[faṣāḥa ụa ḫarra maġšiịan ‘alaịhi     *  ụa ’aṣbaḥa rāqidan fī-l-qabri ‘indahu]

[faqultu liman ịaqūlu-š-ši’ra ’aqṣir  *  laqad ’arraḫtu māta-š-ši‘ru ba‘dahu]

Мағынасы:

«Дәләнжауи лақатына жайғасты,

Енді сенде дос бар ма?», − деп,

Мен өлеңнен сұрадым.

Жылады өлең, есі шығып құлады.

«Мен онымен біргемін», − деп,

Қабіріне сұлады.

Содан бері айтып келем өлең айтқан жандарға:

«Доғарыңдар, одан кейін өлең де өлді»,

Белгіледім осылайша ол күнді.

                                                           /Аударма өзіміздікі/.

Бұл өлең жолдарындағы «أرّختُ» [’arraḫtu], яғни «белгіледім ол күнді» деген сөзден кейінгі «одан кейін өлең де өлді» деген мағынаны білдіретін «مات الشعرُ بعـده» [māta-š-ši‘ru ba‘dahu] деген сөйлемдегі әріптерге сандық белгілерін қойып, (40+1+400) + (1+30+300+70+200) + (2+70+4+5) деп қосып шықсақ, ақынның 1123 һижра жылы дүниеден өткенін білуге болады [12].

Ал мағриб елдерінде әбжад әліпбиіндегі әріптердің ретінде аздаған өзгерістер болғандықтан сандық белгілері де машриқ елдерінен өзгеше болды. Онда ص [ṣ] әрпі 60, ض [ḍ], س [s] әрпі 300, ظ [ẓ] әрпі 800, ع [‘] әрпі 900, ش [š] 1000 санын білдіреді [13, 84-93 б.] (кесте 4).

 

Кесте 4 – Мағриб елдеріндегі әбжад әліпбиінің реті мен сандық көрсеткіші

Бірліктер

Ондықтар

Жүздіктер

Мың

أ = 1

ي = 10

ق = 100

ش = 1000

ب = 2

ك = 20

ر = 200

 

ج = 3

ل = 30

س = 300

 

د = 4

م = 40

ت = 400

 

ه = 5

ن = 50

ث = 500

 

و = 6

ص = 60

خ = 600

 

ز = 7

ع =  70

ذ = 700

 

ح = 8

ف = 80

ظ = 800

 

ط = 9

ض = 90

ع = 900

 

 

Әдебиеттер

1.   Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы: ЖОО қауымдастығы, 2002. – 664 б.

2.   المقدمة لأجرومية دليتش عن اللغة البابلية الأشورية  // F. Delitsch: Assyriche Grammatik

3.   Кодухов В.И. Введение в языкознание.  – М.: Просвещение, 1979. – 351 c.

4.   إ.ولفنسون. تاريخ اللغات السامية. –  بيروت: دار القلم، 1980. –  296ص.

5.   حسيب شحادة. معاني أشكال الحروف العبرية. // http:// www.ahewar.org/debat/show

6.       الموسوعة العربية الميسرة. بإشراف محمد شفيق غربال. المجلد الأول. – دار الجيل، 1995. – 1060 ص.

7.   دونالد ر هيل: العلوم والهندسة في الحضارة الإسلامية . عالم المعرفة (305) ، يوليو 2004م.

8.   حساب الجُمَّل والترقيم البدائي عند العرب // http://www.alargam.com/prove/jommal/index.htm

9.   مشلح بن كميخ المريخي. الكتابات الإسلامية "دراسة في نشأة الخط العربي و تطوره". – الرياض: جامعة الملك سعود – كلية السياحة والآثار، 2007م. – 105 ص.

10.   التأريخ بحساب الجمل // http://archaeologists.ahlamontada.com/t27-topic

11.              صالح لمعي مصطفى. المدينة المنورة ( تطورها العمراني وتراثها المعماري ). – بيروت:  دار النهضة العربية، 1981م. – 356ص

12.            حســاب الجُمّــَل // http://www.islamnoon.com/Derasat/Zawal/ch2/hesab.htm

13.           مارك ليدز بارسكي. تقويم زمني لعلم النقوش السامية القديمة. المجلد الثاني، 1915 م.

Резюме: В этой статье рассматривается краткое история возникновения арабского алфавита на основе абжад и его правилы применения в цифровом значении.

Summary: This article discusses a brief history of the Arabic alphabet based abzhad and its rules of application in the digital sense.