Право/2. Административное и финансовое право

Оқытушы, құқық магистрі Пошанов Н.Н., оқытушы Аширбек Қ.С.

Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік Университеті, Қазақстан

Қазақстан Республикасының салықтық қызметінің негізгі принциптері мен әдістері

Салықтық қызметті жүзеге асыру кезінде белгілі бір принциптер басшылыққа алынады. «Принцип» сөзінің латын тіліндегі мағынасы (principium) қандай болмасын негіз, бастама деп аударылады.

Д.Н.Бахрах мемлекеттік қызмет жүйесінің құрылуы және жұмыс істеуі жөнінде баяндай келіп «Принцип – объективті заңдылықтарды бідіретін және ғылыми негіздемелерді айқындайтын негіз құрушы идеялар мен ұстанымдар» деп пайымдаған.[1]

Салықтық қызметінің негізгі принциптері ретінде төмендегілерді атауға болады:

· салық салу заңдылығы;

· жалпыға ортақтылығы және теңділігі;

· міндеттілік және әділеттілік,

· қарапайымдылық және экономикалық бейтараптылық;

· мерзімділік кезеңділік;

· жеңілділік және бірдүркінділік;

· жүйелілік және тұрақтылық;

· айқындылық және нақтылық;

· мемлекет тарапынан барлық шаруашылық субъектілеріне тең талап қоюды қамтамасыз ету;

· салық төлеушілердің тапқан табыстарын пайдалануарына бірдей жағдай жасау;

· табыс табушы заңды және жеке тұлғалардың салық төлеу жөніндегі міндеттері;

· салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттерін белгілеу кезінде біріңғай тәсіл қодану;

· салық төлеушілер мен мемлекеттің заңды мүдделерін және құқықтарын қорғау теңділігі және т.б. принциптер.

Салықтық реттеу салық салу жүйесіндегі пайдаланылатын арнаулы тәсілдер мен әдістері арқылы жүзеге асырылады. Салықтық реттеу әдістеріне: салық шегерімдері, инвестициялық салық преференциялары, салық демалыстары, салықтық рақымшылық ету, қосарлы салық салуға жол бермеу жөніндегі халықаралық шарттар, салықтық түсімдерді бюджеттер арасында бөлу, тиісті салық ставкаларын таңдау және белгілеу жатады және олар бюджеттік реттеу әдістерімен тікелей байланысты болады.

Салықтық реттеу тәсілдері жеңілдік беру және санкция қолдану жүйелері негізінде пайдаланылады. Жеңілдік беру жүйесі: аванстық төлемдерді жою; берілген өтініш бойынша салықты төлеу мерзімін кейінге қалдыру; белгілі негіздерге қарай салықтық міндеттемелердің салмағын жеңілдету сияқты және т.б. әдістерден тұрады. Санкция қолдану жүйесінде қаржылық айыппұлдар, өсімақылар, салық берешегін мәжбүрлеп алу және әкімшілік айыппұлдар көрініс табады.

А.И.Худяков «Мемлекеттің салықтық қызметін жүзеге асырудың негізгі құқықтық әдістері:1) нормативтік құқықтық актілер шығару; 2)жекелеген сипаттағы біржақты құқықтық актілерді шығару; 3) екі жақты салықтық құқықтық актілер шығару; 4) мемлекеттің нақты салықтық құқықтық қатынас субъектісі ретіндегі құқықтары мен міндеттерін өзінің уәкілетті органның іске асыруы; 5) салықтық құқық бұзушылық жасаған кінәлі тұлғаларды белгіленген заңи жауапкершілікке тарту болып табылады» деген көзқарасын білдірген.[2]

Салықтық бақылау әдісі- салықтық заңдардың атқарылуын , сондай-ақ мемлекеттік бюджетке түсетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің дұрыс есептелуін және уақтылы төленуін тексеру болып табылады.

Салықтық бақылау мынадай нысандарда жүзеге асырылады:

· салық төлеушілерді тіркеу есебі;

· салық салу объектілері мен салық салумен байланысты объектілерді есепке алу;

· бюджетке түсетін түсімдерді есепке алу;

· қосылған құнға салынатын салықты төлеушілерді есепке алу;

· салық тексерістері;

· коммерциялық бақылау;

· салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметінің мониторингі;

· фискальдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану ережелері;

· акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және акциздік постыларды белгілеу;

· мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, бағалау және сату тәртібін сақтауды тексеру;

· уәкілетті органдарға бақылау жасау.

Кедендік бақылау комитеті өз құзыреті шегінде Қазақстан Республикасының кеден шекарасы арқылы тауарлардың өтуімен байланысты төленуге тиіс салықтарды және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді өндіріп алу жөніндегі салықтық бақылауды Салық кодексіне және кеден заңнамасына сәйкес жүзеге асырады.

Мемлекеттің біртұтас өзі немесе өзі өкілеттік берген уәкілетті органдары салық салуға байланысты қызметтерін жүзеге асыру барысында:

1. салық заңнамалық актісін шығарады;

2. заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілерді қабылдайды;

3. екі жақты, кейде көп тарапты салық келісімдерін жасасады және оны бекітеді;

4. нақтылы материалдық салықтық құқықтық қатынастағы мемлекет өз құқығы мен міндеттерін өзінің өкілі салық органы арқылы жүзеге асырады.

А.И.Худяков өзінің (Налоговое право Республики Казахстан (общая часть)», «Финансовое право Республики Казахстан (особенная часть)» және «Теория налогообложения» деген еңбектерінде «Мемлекеттің салықтық қызметінің негізгі құқықтық нысандары: 1) өздерінің заңи маңыздарына байланысты нормативтік және жекеленген болып бөлінетін біржақты салықтық-құқықтық актілер; 2) негізінде келісім жатқан, салық төлеуші мен тиісті мемлекеттік орган арасындағы екі жақты салықтық құқықтық актілер; 3)мемлекеттің (немесе оның уәкілетті органының) өзі бір жағында тұрған нақты салықтық құқықтық қатынаста салық заңнамасында көзделген өз құқықтары мен міндеттерін іске асыруы болып табылады», «Салықтық қызметті жұзеге асырудың негізгі құқықтық нысандары: 1) нормативтік сипаттағы заңи актілер шығару; 2) нақты салықтық қатынас субъектілерінің жүріп-тұруларын реттейтін жекеленген құқықтық актілер шығару; 3) екі жақты салықтық құқықтық актілерді, оның ішінде салықтық шарттарды жасау; 4) өз уәкілетті органы арқылы, салықтық құқықтық қатынас субъектісі ретінде мемлекеттің өз құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыруы болып табылады» деп түсіндірген.[3]

Демек, салық салуды ұйымдастыру және жүзеге асыру мақсатында шығарылатын салықтық құқықтық актілер мемлекеттің салықтық қызметінің құқықтық нысаны ретінде көрініс табады.

С.М.Найманбаев «Салықтық қызметтің құқықтық нысандарына мыналар:1) салық заңдарын шығару; 2) салық заңдарына сәйкес және сол заңдарды атқару негізінде нормативтік құқықтық актілер шығару;

3) жекеленген салықтық құқықтық актілер шығару; 4) келісім негізінде екі жақты салықтық құқықтық актіні қабылдау; 5) мемлекеттің немесе оның уәкілетті органының салық заңдарында белгіленген өкілеттіліктерін өздері қатысатын нақты салықтық құқықтық қатынаста біржақты түрде жүзеге асыруы жатады» деген пікірін білдірген.[4] М.В.Карасева «Мемлекеттің және муниципалдық құрылыстардың қаржылық қызметтері құқықтық нысанда жүзеге асырылады. Қаржылық қызметтің басты нысаны құқықтық нысан болып табылады. Мемлекет және муниципалдық құрылыстар қаржылық-құқықтық актілер қабылдай отырып қаржы ресурстарын жұмылдыруды, бөлуді және жұмсауды жүзеге асырады» деп пайымдаған.[5]

С.М. Найманбаев пен М.В. Карасеваның пікірлерін түйіндегенде салықтық қызметті жүзеге асыру тек қаржылық құқықтық актілердің бір түрі салық заңнамалық актілерін және заңға тәуелді салықтық құқықтық актілер шығару нәтижесінде ғана жүзеге асырылады, сондай-ақ салық шарттарын жасасу және оны заң жүзінде бекіту, салық органы арқылы өз салықтық құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыруда салықтық қызметтің құқықтық нысанын білдіреді деп айтуға болады.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Бахрах Д.Н.,Россинский Б.И.,Старилов Ю.Н. Административное право. М., Норма, 2004 с.130.

2. Худяков А.И. Финансовое право Республики Казахстан (особенная часть), Алматы, Норма-К, 2002 с.307-308.

3. Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. Алматы, Жеті Жарғы,1998, 111 бет.

4. Найманбаев С.М. Салықтық құқық. Алматы, 2002, 23бет.

5. Карасева М.В. Финансовое право (общая часть) М., Юрист,1999 с.28.