ТІЛДІ ТЕХНИКАЛЫҚ МАМАНДЫҚТАРҒА БЕЙІМДЕП ОҚЫТУДА ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРДЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ

Г.С. Алмухаметова, Э.Т.Ахметова

Алматы энергетика және байланыс институты

Қазіргі Білім беру туралы заңның талаптары бойынша бүгінгі және болашақ ұрпақтың жан-жақты білімді, ғылыми - техникалық прогрестен хабары мол жеке тұлға ретінде дамып, қалыптасуы тиіс. Жоғары оқу орнының негізгі мақсаты – қазіргі заманға сай жан-жақты білімді, әрі мәдениетті кәсіби мамандар даярлап шығару.

Білім беру жүйесіндегі маңызды шаралардың бірі - студенттердің теориялық білім деңгейлерін бақылау болып табылады. Осыған орай мамандардың кәсіби даярлығы мен дағдыларын қалыптастыруда өздік жұмыстардың маңызы зор. Мұндай жұмыстарды орындау барысында болашақ маман кәсіби- жеке тұлғаға тән ерекшеліктерді сезініп, моральдық-психологиялық ахуалды түсіне бастайды. Өзінің болашақ мамандығына тән барлық аспектілермен жете танысып, игерген теориялық білімдерін тиянақтап, мамандығына деген сыни көзқарастары қалыптасады. Студенттердің бойында кәсіби дағдылары мен іскерлік нышандары ішінара көріне бастайды, атап айтсақ: коммуникативтік дағдылар (тыңдай білу, сауалдарға шынайы, тура жауап беру, ой қорыта білу), диагностикалық (кездесетін әртүрлі әлеуметтік мәселелерді танып, талдай білу) интернационалдық (өткір мәселелер бойынша байсалды шешімдерге қол жеткізу, оқытушының сеніміне кіруге тырысу).

Студенттердің өздік жұмыстарының маңыздылығын әрбір оқытушы жақсы біледі. Өз бетінше жұмыс істеу-адамның оқытушыға тәуелсіз дербес ойлау және әрекет ету қабілетін дамытады. Өздік жұмысты орындау шығармашылықпен байланысты болғандықтан әрбір жеке адам үшін әр түрлі жолдарды қарастыруды қажет етеді. Осыған байланысты әр студенттің білім деңгейіне қарай әртүлі деңгейлік тапсырмалар беру пайдалы. Аудиторияда және аудиториядан тыс уақытта өздігінен оның жүйелі орындайтын жұмысын кеңінен өрістетіп, студенттерді жүйелі тәртіпке салу арқылы оқытушы шәкірттеріне білім негіздерін берік игертеді, білімді тұрмыста пайдалана білуге үйретеді.

Өздік жұмыс студенттердің жалпы оқу бағдарламасының ең қажетті бір бөлігі. Студенттердің өздік жұмысы - оқытушының берген тапсырмасы бойынша белгілі уақыт аралығында студенттің өз бетімен орындайтын жұмысы. Мұндай жұмыстар студенттердің ой өрісін, шығармашылық қабілетін дамытады, әрбір іске жауапкершілікпен қарау дағдысын қалыптастырады. Аудиторияда орындалатын жұмыстар тікелей оқытушының көмегімен орындалатын болса, сабақтан тыс уақытта оқытушының қатысуынсыз өздік жұмысты жан- жақты жүйелі түрде орындау- студентке үлкен жауапкершілік жүктейді. Ол өзіне берілген тапсырманы түсініп, оны өз деңгейінде тапсыру үшін көп ізденеді. Студенттерге берілетін тақырыптар жүйесіз берілмеуі керек. Таңдалып , сұрыпталып алынған техникалық мәтіндерде таныс емес сөздер неғұрлым аз болса, студент соғұрлым өз ойын дұрыс жеткізуге тырысады. Сондықтан студентерге берілетін тапсырмалар мен талаптар былайша сұрыпталуы қажет:

- студенттердің мамандығына , болашақ атқаратын қызметіне қарай топтастыру,

- лексикалық минимумды анықтау;

- өз мамандығына байланысты жұмыс жүргізу;

- тапсырма мазмұнының өзіндік ерекшелігі ескеріле отырып, жасалуы керек;

- тапсырма өткен тақырып негізінде құрылуы керек;

- тапсырма мазмұнды, қызықты болуы керек;

- тапсырма, оның орындалу тәртібі, бірте-бірте күрделенуі керек.

Біздің білім ордамызда қазақ тілі пәні бойынша орындалатын өздік жұмыстар әр мамандыққа сай жүйелі түрде беріліп отырады. Демек, студенттің өз бетімен орындайтын өздік жұмысы әр бағыт бойынша іріктелген. Өздік жұмыстар бағдарламаға сәйкес әзірленеді және ол жұмыс белгілі бір мақсатты көздейді. Өздік жұмыстардың көлемі мен мақсаты жұмыс бағдарламасында қарастырылған. Олардың түрлері оқу материалдарына байланысты іріктеледі. Бір семестрде әр бағыт (БРЭ,БЭ,БАЖ,БЖЭ) бойынша үш өздік жұмыс орындалады. Мысалы, бірінші өздік жұмыс өз мамандығына байланысты техникалық мәтінді оқып, түсініп, ауызша әңгімелеуге бағытталса, екінші, үшінші өздік жұмыстарды студенттер жазбаша түрде орындайды. Тыңдаушыларды сөйлеуге дағдыландыру үшін пайдаланылатын басты материал мәтін болғандықтан, өздік жұмыстар мәтінге негізделеді. Бірінші өздік жұмысты орындау барысында студент өз мамандығына байланысты мәтінмен жан- жақты жұмыс істейді. Өзіне бөлініп берілген уақыт кезеңі аралығында студент сол мәтінді толық игеріп шығуы тиіс. Бұл үшін ол көп жұмыс атқарады, ізденеді, сабақ барысында алған білімінің нәтижесін көрсетеді, мәтіннің мазмұнын өз сөзімен айтып беретін дәрежеге жетеді. Мамандыққа бейімдеп тілді оқытудың алғашқы кезінен бастап мәтін қолданылатын болғандықтан, мәтін сөйлеудің дұрыс үлгісінің есте сақталуына мүмкіндік беретін материал болуы тиіс. Студентті мамандық тілінде сөйлетуде мәтіннің атқаратын рөлі зор. Мәтін студенттерге білім береді, олардың ойлау қабілетін , тілін дамытады, қазақша жүйелі сөйлеуге үйретеді. Мәтіндер қазақша сөйлеумен қатар лексиканың студенттің есінде қалуына мүмкіндік береді. Мәтін бойынша әңгімелеу арқылы сөйлеу әрекеті, сұрақ- жауап арқылы тілдесім әрекеті қалыптасады. Мамандыққа байланысты мәтіндерді беру қазақ тілін оқуға студентті ынталандырып, тілді оқуға қызығушылығын арттырады. Мамандығына байланысты мәтін арқылы студент болашақ мамандығына байланысты пайдалы мағлұматтар алады. Өздері білмейтін жаңа сөздердің жаңа баламаларымен танысады, осы мәтіндер арқылы өздерінің келешекте атқаратын қызметтері туралы аз да болса мәлімет алады. Өздік жұмыстар үшін мәтіндерді дұрыс іріктеп алуға баса көңіл аудару қажет. Мәтінді таңдағанда төмендегі талаптар ескерілуі керек:

1) Мәтін мазмұны тым жеңіл не қиын болмауы керек. Тым жеңіл мәтін студенттің қазақ тіліне деген қызығушылығын жояды, ал егер қиын болса, оқушылардың жалығуына әкеліп соғады;

2) техникалық мәтін мазмұны студенттердің білім деңгейіне, дүние танымына сай болуы қажет;

3) мәтін арқылы орындалатын тапсырмалар нақтылы және анық берілуі тиіс.

Өздік жұмыстарды орындауға арналған әдістемелік көрсеткіштерді мамандыққа негіздеп жазу барысында біз жоғарыда аталған мәселелерді ескердік. Мысалы, жылу энергетика бағытының студенттеріне арналған әдістемелік көрсеткіште біз мамандыққа қатысты, ауызша әңгімелеуге бағытталған “Жылу электр орталықтары”, “Жылумен қамдау жүйелері”, “Жылу электр стансасы”, ”Жылулық жүктеме түрлері”, “Орталықтанған жылумен қамдау жүйелеріндегі жылу көздері” және тағы басқа мәтіндер және оған қатысты тапсырмалар бердік. Солардан қысқаша бір мысал келтірейік. Мысалы, студентке төмендегідей мәтін беріп, сол мәтінді ауызша әңгімелеуге көмектесетін бірнеше тапсырма беруге болады.

Жылу электр орталықтары (ЖЭО)

Жылу электр орталығы (ЖЭО) тұтынушыларға жақын салынады, олар МАЭС-ға қарағанда тиімді жұмыс істейді.Жылу электр орталықтары тұтынушыларды тек электр энергиясымен ғана емес, сонымен қатар бу түріндегі жылумен және ыстық сумен қамтамасыз етеді.

Осы мақсатта саты аралық турбиналардан алынатын, пайдаланатын суды регенеративті түрде жылытатын будың бөлінуінен басқа будың тағы да екі түрлі бөлінуі жүзеге асырылады: бірі- 7-10 атм және одан да жоғары қысымдағы бумен өндірісті қамсыздандырса, екіншісі – 1,2 атм. қысымдағы бу тұрғын үйлерді жылумен қамтамасыз етеді.

Мұның өзі екі түрлі мақсатты көздейді: біріншіден, қысымы 100-ден 10 атм-ға төмендегеннен кейін де әрі қарай бу ұтымды пайдаланылады, бұл ретте цехтардағы және үй жылыту жүйесіндегі тиімсіз ұсақ қазандардан бас тартуға тура келеді.; екіншіден, конденсаторға пайдаланылған будың аз ғана бөлігі түсіп, айналмалы су мен жылу шығыны күрт төмендейді.

Осының нәтижесінде жылу электр орталықтарының жалпы пайдалы әсер коэффициенті 60%-ға дейін артады, ең үлкен деген конденсациялық стансалардың пайдалы әсер коэффициентімен салыстырғанда 1,5 есе көп.

Алайда жылу электр орталықтары тұтынуға жақын жерлерде, көбінесе қалада немесе өндірістік кәсіпорын орталығында орналасуы керек, өйткені жылу электр орталығынан (ЖЭО) 4-6 км радиусты бумен қамтамасыз ету аса тиімді, сөйтіп жергілікті тұтынушылар 6-10 кВ электр энергиясымен қамтамасыз етіледі. Мұның өзі қағида бойынша жылу электр орталықтарының 200-300МВт-қа дейінгі қуаттылығын шектейді. Яғни қуатты жылу электр орталықтары тұтынушылардың саны аса үлкен болған жағдайда ғана салынады. Мұндай стансаларда отын, ауа, су, бу және электр энергиясы сияқты бес цикл орындалады.

Тапсырма:

1. Мәтінді түсініп оқыңыз.
2. Төменде берілген сұрақтарға жауап беру арқылы мәтіннің мазмұнын ауызша баяндаңыз:

2.1. Жылу электр орталықтары дегеніміз не?

2.2. Жылу электр орталықтарының артықшылығы неде?

2.3. Жылу электр орталықтарының қандай ерекшеліктері бар?

2.4. Жылу электр орталықтарын қайда орналастырылады?

Тапсырманың мақсаты – мәтіннен меңгерген жаңа сөздік қорды, фонетикалық, грамматикалық құрылымдарды дұрыс пайдаланып, мәтінді қазақша баяндауға үйрету.

Тапсырманың тиімділігі - өз мамандықтарына байланысты терминдер арқылы сөздік қорлары молаяды, мәтіннің мазмұнын баяндай білуге , өз ойын түсінікті түрде жеткізуге дағдыланады.

Осындай жұмыстарды жүргізу барысында студентте мәтіннің тақырыбын, негізгі ойын ажырататын дағдылар қалыптасады. Сұрақтарға жауап беру арқылы студент мәтіндегі негізгі ойды түсініп, оның мазмұнын өз шамасынша әңгімелеп береді. Бұл студентте ауызша өз ойын ашық жеткізу дағдысын қалыптастырады, шығармашылық қабілетін дамытады.

Екінші, үшінші өздік жұмыстар жазбаша орындалады. Өздік жұмыстың бұл түрін жазбаша түрде орындатудағы мақсат – студенттің грамматикалық сауаттылығын тексеру. Өздік жұмыстың бұл түрін орындау үшін студентке белгілі мәтін және грамматикалық тапсырмалар беріледі. Бұл жұмыстарды орындау барысында студент берілген техникалық мәтінді сөздіктің көмегімен аударады , аудару техникасына төселеді. Мәтінді аудару үшін студент сөздікпен жұмыс жасайды, ізденеді. Студент берілген мәтінді аударып, жазбаша түрде екінші адамға түсінікті етіп жеткізеді. Мысалы, ”Жылулық жүктеме түрлері” мәтіні бойынша жұмыс істеу үлгісін қарастырайық:

Жылулық ж‰ктеме т‰рлері

Жылумен қамдау ж‰йелері жылуды µндіріп µнеркәсіптік кәсіпорындарѓа, әлеуметтік ѓимараттарѓа жэне т±рѓын ‰йлерге тасымалдайды.

Жылулық ж‰ктемелерді былай бµлуге болады:

- маусымдық;

- жылбойлық;

Маусымдық ж‰ктеменіњ µзгеруі ењ алдымен ауа райыныњ жаѓдайына байланысты, оныњ ішінде сыртқы ауа ыстықтыѓы (температурасы) негізгі роль атқарады. Маусымдық ж‰ктемеге жылыту, желдету жэне ауаны баптау жатады. Жылыту мен желдету – қысқы жылулық ж‰ктемелер. Ауаны баптау жазда қолданылады, ол ‰шін, ол ‰шін жасанды суық қажет.

Ыстық сумен қамдау жэне тәсілдемелік жылу ж‰ктемесі жылбойлыққа жатады. Тәсілдемелік ж‰ктемелер мен ыстық сумен қамдау сыртқы ауа температурасына онша тәуелді емес. Б±л ж‰ктемелер әдетте тәулік бойынша бір қалыпты емес, ал жыл бойынша қыстан жазѓа қарай µзгереді. Қысқы ж‰ктемелер әдетте жазѓыдан жоѓары, б±л су қ±бырындаѓы бастапқы су жэне т±тынылатын шикізат температурасыныњ тµмендігіне, жылу ысыраптарыныњ артуына байланысты.

Жыл бойынша т±тынылѓан жылу мµлшері жылдық жылу т±тыну деп аталады. Жылдық жылу т±тынудыњ есептеулік шамасы жылыту жэне жылытпайтын кезењдердегі жылу т±тынудыњ қосындысы ретінде анықталады.

Тапсырмалар:

1. Мәтінді аударыњыз.

2. Мәтінге сµздік жаса, сөздікті пайдаланып терминдердің мәнін анықтаңдар;

3. Мәтіннің мазмұнын ашатын сұраулы сөйлем жазыңыз;

4. Берілген сµздер мен сµз тіркестерініњ қосымшаларын анықтањыз

Жылумен қамдау, µнеркәсіптік кәсіпорындарѓа, жылулық ж‰ктемелерді, тәсілдемелік жылу ж‰ктемесі, т±тынылатын шикізат, жылу ысыраптарыныњ артуы, тасымалдайды, бµлуге болады,анықталады.

5. Мәтіннен тәуелді тіркестерді тауып жазыњыз.

6. Мәтіннен етістіктерді теріп жазыњыз, оларды етістіктіњ барлық шақ т±лѓаларына қойыњыз.

7. Берілген сµздердіњ септік жалѓауларын анықтањыз: ж‰ктемелерді, ауа райыныњ жаѓдайына, ж±мысын, ѓимараттарѓа, температурасына, т±тыну шамасын, қыстан жазѓа қарай.

8. –лық, -лік,-дық,-дік ж±рнақтары арқылы жасалѓан сµздерді табыњыз, оларды қатыстырып сµйлем қ±рањыз.

9. Берілген сөйлемді аяқтаңыз:

Жылумен қамдау ж‰йелері жылуды µндіріп µнеркәсіптік кәсіпорындарѓа, әлеуметтік ѓимараттарѓа жэне т±рѓын ‰йлерге ... .

10. Берілген сµздерге кµптік жалѓауын жалѓањыз: Ѓимарат, т±рѓын ‰й, ж‰ктеме, тоњазытқыш, су қ±быры.

11. Мәтіннен барыс септігінде т±рѓан сµздерді табыњыз, аударыњыз.

Осы тапсырмаларға қысқаша тоқталып өтейік: бірінші тапсырма бойынша студент өзіне берілген техникалық мәтінді аударуы керек. Бұл тапсырманы орындау үшін студент сабақта игерген білімін, мәтін аудару техникасының қыр - сырын қолданады. Екінші тапсырма бойынша студент мәтін бойынша сөздік түзеді. Сөздікпен жұмыс - студенттің болашақ мамандығымен байланысты мәтіндермен жұмыс жүргізудің тиімді жері, яғни студент өзінің болашақ мамандығына байланысты терминдердің аудармасымен танысады. Мәтіннен таныс емес сөздерді іріктеп алып сөздіктен оның баламасын табады. Техникалық мәтіндер түсінуге өте қиын. Осыны ескере отырып , біздер , тапсырма құрастыру кезінде мәтіннің мазмұнын ашатын сұрақтар дайындауға қатысты тапсырмаларды енгіздік .Студенттің сөйлеу тілін дамыту мақсатында мәтінді оқы, мәтінге ат қой, мәтін бойынша сұрақ қой, керекті сөздерді тауып жаз, екі бағанадағы сөздерден сөйлем құрастыр, т.б. көптеген тапсырмалар орындалады. Басқа ұлт өкілдері қазақ тіліне тән төл дыбыстарды айтуда көптеген кемшіліктер жібереді. Сондықтан студенттерді өз ана тілінде кездеспейтін дыбыстардың ерекшелігін айыра білуге жаттықтыру мақсатында берілген сөздерге көптік жалғауын жалғау, -лық, -лік, -дық, -дік жұрнақтары арқылы жасалған сөздерді тауып, сөз тіркесін құрастыру және т.б. (сегізінші, оныншы тапсырмалар) тапсырмалар берілді. Бұл студенттің ойлау қабілетін жетілдіретін тапсырмалар. Мәтінді аяқтаңыз деген тапсырмалар студентті өз бетімен жұмыс істеуге итермелейді. Үйренген сөздік қорларын ұтымды пайдалану дағдысын қалыптастырады. Ұсынылған тапсырмалардың түрлері мен жаттығулар жүйесі орыс аудиториясындағы студенттердің қазақша тілін дамытуға көмектеседі.

Міне осы сияқты тапсырмаларды орындау барысында студенттің лексикалық қоры баииды, грамматикалық материалды тереңірек түсінеді, мәтін аудару дағдысын шыңдайды. Сұрақтарға жауап беру арқылы студент ауызша сөйлеу дағдысына төселеді. Бұл тапсырмалар студенттердің сөйлемді дұрыс құрай білуі, ойын анық айтуы, қазақ тіліне тән төл дыбыстарды дұрыс айтып сөздерді мәнерлеп оқи алуына негіз болып табылады.

Студенттердің өздік жұмысы кредиттік технология шеңберіндегі басты тармақ болып табылады. Өздік жұмыстардың түрін дұрыс таңдаған жағдайда тіл үйренуге деген қызығушылық артады.

Сабақ барысында мәтінмен жұмыс істеу кезінде жаңа технологияларды жан - жақты қолданып , жаңаша оқытудың жолдарын іздестіріп оқыту әдістемесін жетілдіре түсу қажет.

Қорыта келгенде, орыс аудиториясында қазақ тілі сабағында өздік жұмыстарға байланысты жүйелі түрде ұйымдастырылған тапсырма түрлері студенттердің ауызекі және жазба тілдерін ұстартуға пайдасын тигізеді деген ойдамыз. Өздік жұмыстың басты мақсаты –шығармашылық тұрғыдан ойлауға қабілетті, белсенді жеке тұлғаны тәрбиелеу екенін атап көрсеткен жөн.