Мәтін арқылы тілді дамыту

А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университетінің практикалық лингвистика кафедрасының аға оқытушысы.

Иргизбаева Қ.Б.

Студенттердің ауызша сөйлеу тілі мазмұнға бай және мәнерлі, көркем болуы үшін мәтін арқылы жаттықтыруды салалы жүргізу керек.

Сабаққа қолданылатын мәтін оқушының психофизиологиялық ерекшелігіне бейімделініп (адаптированный) немесе бейімделмей (неадаптированный) де алынуы мүмкін. Мәтінді сұрыптағанда мынадай факторлардың кешенді жүйесін ескерген жөн: студенттердің мамандығы бойынша актив сөздер мен түсіндірме терминдердің ауқымы; лексико – грамматикалық материалдың ерекшелігін қамтамасыз ету; мәтіннің қиындық деңгейін анықтау критериі; мәтіннің семантикалық моделін құру мүмкіндігі; мәтінде ойлау – танымдық мәнінің болуы; контекстік көркемдік пен жанрлық шектеулік; тақырыптық принцип; мәтінің композициялық – мәндік құрылымы мен стилі.

Мәтінмен жұмыс жасаудың маңызы үлкен.Яғни, шығарма мәтінін оқыту,мәтінмен дербес жұмыс жүргізу, әңгімелесу, салалы жаттықтыру жұмыстарын жүргізу, тәжірибелік дағдыларға үйрету, жаңа сабақта сұрақтар арқылы әңгімеге араластыру, оқулықпен, қосымшалармен өздігінен жұмыс істеу.

Қандай мәтін болса да, алдымен оның мазмұнын түсіну қажет. Сөздің мағынасын түсіну студенттердің мектептен игерген білім көлеміне байланысты.

Сөздің нақтылы мағынасын сөйлем контекстінде ғана байқауға болады. Себебі жеке тұрғанда бір мағына беретін сөз, сөйлем ішінде кейде басқа мағына береді. Қазақ тілінде мұндай жағдай жиі кездеседі. Бұл ана тіліміздің синтаксис құрылысындағы ерекшелікке байланысты.

Сабаққа қажетті мәтін осылай ғылыми тұрғыда сұрыпталынып алынған соң, онымен жүргізілетін жұмыс мынадай кезеңдерге бөлінеді:

1) мәтінмен жұмыстың алдындағы кезеңі;

2) мәтінмен жұмыс кезеңі

3) мәтін соңыңдағы жұмыс кезеңі.

Мәтін алдындағы жаттығулар мен соған сәйкес жұмыс түрлері мынадай бағытта жүргізіледі: тілдік тұлға единица мен сөйлесім үлгілерін дифференциялау, оларды мәтінде танып, айыра білу және бірден семантизациялауға жаттықтыру, тілдік сезімталдықты қалыптастыру және әр түрлі құрылымдық материалды сөзжасам элементтері, етістіктің жақ, шақ түрлерін, т. б. меңгерту.

Келесі мәтінмен жұмыс кезеңі. Бұл кезеңде мәтіннің тілдік материалы мен құрылымын трансформациялау жаттығулары орындалады. Сондай – ақ мәтін ішінен қажет мәліметті бөліп алу, айыра білуге машықтандыру жаттығуларын әр түрлі тәсілмен орындатуға болады Мәтінмен жұмыс кезеңі былайша ұйымдастырылады: оқығанының мазмұнын айту, мәтін бойынша сұраққа жауап беру, жоспар жасату, бірнеше бөлімге бөлдіру, негізгі, жанама ойды таптыру, қорытынды жасату. Осылардың бәрі оқыған мәтіннің мағынасын студенттер толық түсінуіне арналған жұмыстар.

Мәтін мағынасын толық түсіну дегеніміз не?

Жалпы алғанда, студенттер мәтіннің мазмұнын түсіну үшін, оның ішіндегі жеке сөздерді түсінуі керек.Бұл жеке сөздер түсінікті болса, тұтас мәтін де түсінікті болады .Мәтіндер әр түрлі болады.Сөздің жеке тұрғандағы мағынасымен бір бола бермейтіні белгілі.Сондықтан мәтіндегі ойды түсіну үшін онда берілген сөздердің тура мағынасымен қатар ауыспалы мағынасын да білу керек. Жекелеген сөздердің мағыналары белгілі бола тұрса да кейде тұтас сөйлемнің мағынасын ұғу қиын болады.

Дегенмен, кей жағдайда мәтін ішіндегі сөздердің кей біреулері түсініксіз болса да, оның жалпы мазмұнын студенттер түсініп жатады. Бұл жерде мәтін мағынасын түсінуге кейбір жеке сөздердің түсініксіз болуы ешбір кедергі келтірмейді.Сөздердің ауыспалы мағынасын түсіндіру қажет. Сонда ғана сөйлем мағынасы, одан мәтін мазмүны түсінікті болады.

Келесі мәтін соңынан жүргізілетін жұмыс кезеңі. Бұл кезеңде мәтін мазмұнының негізгі элементтерін, танымдық құндылығын айқындауға, мәтінге түсініктеме беруді үйретуге интерпретация бағытталған жұмыстар жүргізіледі. Мәтінде берілген мамандығына байланысты мәліметті студенттер болашаққа қызмет барысыңда қолдануы тиіс.

Тілді оқытып үйрету талабы да – осы. Сондықтан бұл жаттығулар мәтінмен жұмыс барысында меңгерген кәсіби тілдік құрылымдарды тілдік қатынаста студенттердің еркін қолдану дағдысын қалыптастыруға бағытталады.

Бірақ мәтінмен жұмыс осы үш кезеңмен шектеліп қалмайды. Ол тілді оқытып үйретудің басқа тәсілдерімен бірлікте, тығыз байланыста ұштастыра жүргізілуі тиіс.

Сондыктан сейлеу тілін мәтін аркылы жаттыктырып, жаттығулар жүйесінде дамытып, тілдің негізін калыптастыру үшін мына төмендегі жағдайлар карастырылды.

1. Шағын мәтінмен жеке-жеке сейлемдердін. сапасын саралап салыстыру.

2. Мәтіннің негізгі мәтін, мазмұнын түсінy.

3. Мәтінге такырып беру.

4. Мәтінді такырыпшаларга бөлу.

5. Мәтіндегі баскы, ортанғы, сонгы ойларды аныктау.

6. Мәтінге жоспар жасап, ол бойынша тараушаларды аныктау.

7. Мәтінді толыктырып, не кыскарта білу.

8. Мәтінді баяндай білу, басталар, аякталар ойды дурыс жеткізу.

9. Жоспар бойынша мәтін мазмунын әнпмелеу. •

10. Мәтіндегі сөздермен түрлі жұмыс жасап, сөздік корды толыктыру.

Студент алдымен мәтінде берілген жаңа сөздермен танысып, ұғып, үйреніп, сөз тіркесін құрып, түрлі жұмыстар жасап, есте сактайды. Жана сезбен жұмыс үстіде бұрынғы білетін сөзін кайталап отырады. Сонымен 6ipгe мәтін окылып, талданып, оның мазмұн белгілерін таниды.

Негізгі белгілері:

1) тақырыптың тұтас мазмұны;

2) мәтіндегі негізгі ой-тұжырым;

3) ойдың өрістей отырып, байланасуы

Әр жұмыста сөз, сөз тіркесі, оның байланысы, студенттердің өздері құрастырған сөйлемдері, басқа түрлі жұмыстар жасалып, есте сақталып отырады.

Сонымен мәтінмен жұмыс студенттің тілдік іскерлігімен қатар, оның жалпы дүниені танып білуін қалыптастырады.Мұндай мәтінмен жұмыс студенттің қазақша ойлау қабілетін және тілін дамыту мақсатында үлкен нәтиже береді.

Мәтінді менгертуде осындай амал тәсілдерді қолданғанда тиімділігін байқау қиын емес.

Мұңдай жағдайда студенттерге төл сөздерімізді дүрыс айтуға дағдыландыру, өздік қорын дамыту, сөздікпен жұмыс арқылы есте сақтау қабілетін дамыту, сөйлеу дағдыларын қалыптастыру, ауызекі сұрақ-жауап жұмыстары арқылы тілін дамыту, мәнрлеп оқытуды үйрету, т.б көптегемәселелерді қамтимыз.

Қолданылған әдебиеттер:

1. Балақаев.М.,Жанпейісов Е.Томанов М.,Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы.- Алматы,2005,178с.

2. Республикалық ғылыми - әдістемелік журнал. Қазақ тілі: әдістеме №4 2008 (17)

3.Республикалық ғылыми - әдістемелік журнал. Қазақ тілі: әдістеме №10 2008 (18)

4. Республикалық ғылыми - әдістемелік журнал. Қазақ тілі: әдістеме №13 2008 (19)

5. Г.В.Рогова, Ф.М.Рабинович, Т.Е.Сахарова. Методика обучения иностранным языкам в средней школе. - Москва «Просвещение» 1991г.