Макулбекова Алия Карибаевна, преподаватель

Казахская Академия Труда и Социальных Отношений

г. Алматы, Казахстан 

Ағылшын тіліндегі модальді етістіктердің ерекшеліктері

Ағылшын тіліндегі модальді етістіктердің негізгі етістіктерден ең басты ерекшелігі олардың белгілі бір іс-қимылды айтып жеткізу үшін емес, айтушының сол іс-қимылға деген қатынасын білдіру мақсатында қолданылатындығында. Дәлірек айтсақ, модальді етістіктер негізгі етістікке қосымша мағына үстейді. Мысалы, бір әрекетті істеуге тыйым салынғандығын, біреуге кеңес беру үшін, іс-қимылдың жүзеге асу мүмкіндігін немесе міндетті түрде оны жүзеге асыру қажеттілігін білдіреді. Ағылшын тіліндегі модальді етістіктерге мыналар жатады: can, could, may, might, be able to, must, should, ought to, have to, need to, will, would және shall. Have, be, should етістіктері тек модальді етістік ғана емес, сондай-ақ көмекші және негізгі етістік ретінде де қолданыла алады. Кейбір әдебиеттерде have to етістігін must модальді етістігінің баламасы, ал be able to етістігін can модальді етістігінің баламасы ретінде қарастырады.

Енді ағылшын тіліндегі кейбір модальді етістіктерге тоқталып өтсек.

Can

Can модальді етістігі айтушының іс-әрекетті істей алу қабілетін және мүмкіндігін білдіреді. Can модальді етістігінің келер шақтағы формасы жоқ, оның орнына келер шақта be able to модальді етістігі қолданылады. Can модальді етістігінің болымсыз түрі can’t немесе cannot. Мысалы: She can speak Chinese, but she can’t speak Japanese.  -  Ол қытай тілінде сөйлей алады, бірақ жапон тілінде сөйлей алмайды. Сұраулы түрінде модальді етістік бастауыштың алдында тұрады. Мысалы: Can she speak any foreign languages? – Ол қандай да бір шет тілінде сөйлей ала ма?

Could

Could модальді етістігі can етістігінің өткен шақтағы формасы ретінде қолданылады. Мысалы: He could play the piano when he was five. - Ол бес жасында пианинода ойнай алатын. Сондай-ақ,  could модальді етістігін бір істің болуы ықтимал деген мағынада да қолдануға болады. Мысалы: The story could be true, but I don’t think it is. – Бұл оқиғаның рас болуы мумкін, бірақ мен олай ойламаймын. Бұл жерде оның мағынасы may/might модальді етістіктеріне ұқсас. Could модальді етістігін сыпайы түрде бір нәрсені сұрау үшін де қолдануға болады. Мысалы: Could you pass me the salt, please? – Маған тұзды беріп жібересіз бе, өтінемін. Болымсыз түрі: couldn’t немесе could not.

May

May модальді етістігі іс-қимылдың болуы ықтимал екендігін білдіреді. Болымсыз түрі: may not. Мысалы: He may come to the office today. – Бүгін оның мекемеге келуі мүмкін. Өткен шақта may have + V3 құрылымымен  қолданылады. Мысалы: I can’t find my mobile phone anywhere. – You might have left it in the car. – Мен ұялы телефонымды таба алмай тұрмын.  – Сен оны көлікте қалдырып кеткен боларсың.

Might

Might модальді етістігі мағынасы жағынан may етістігіне өте ұқсас. Демек, might етістігі де іс-қимылдың орындалу ықтималдығын білідіреді. Болымсыз түрі might not. Мысалы: I might be late this evening. – Бүгін кешке менің кешігіп қалуым мүмкін.

Have to және must

Кейбір әдебиеттерде have to етістігін must модальді етістігінің баламасы ретінде қарастырады. Have to айтушының белгілі бір заң немесе ереже аясында іс-қимылды істеуге міндетті екендігін білдіреді. Ал, must модальді етістігі айтушының өз тарапынан міндетті екендігін, яғни мұғалімнің оқушыға, ата-анасының баласына міндеттерін айту мақсатында қолданылады. Мысалы: I have to work on Saturdays. – Мен сенбі күндері жұмыс істеуге мәжбүрмін. (Мен қаламасам да жұмыс істеуге міндеттімін деген мағынада). You must do your homework. – Сен үй тапсырмасын орындауға міндеттісің. Болымсыз түрі: mustn’t немесе must not – істеуге болмайды, тиым салынған деген мағынаны білдіреді. Мысалы: You mustn’t talk to each other during the examination. – Емтихан кезінде бір-бірлеріңізбен сөйлесулеріңізге болмайды. Have to етістігінің болымсыз түрі: don’t/doesn’t have to немесе do not/does not have to - істеуге міндетті емес деген мағынаны білдіреді. Мысалы: I don’t have to be at the meeting, but I think I’ll go anyway. – Баруға міндетті емеспін, бірақ сонда да барамын деп ойлаймын. Келер шақта: will have to (істеуге міндетті/мәжбүр боламын), өткен шақта: had to (істеуге міндетті/мәжбүр болдым) деген мағынада қолданылады.

Need to

Need to модальді етістігі істеу қажет, орындалуы тиіс деген мағынада қолданылады, яғни қажеттілікті білдіреді. Мысалы: I need to go to the bank. – Менің банкке баруым керек. Сұраулы және болымсыз түрлері to do көмекші етістігінің көмегінсіз жасалынады. Мысалы: Need you shout so? I’m right next to you! – Дауыс көтеруің қажет болды ма? Мен сенің дәл қасыңда тұрмын ғой. You needn’t come so early. Соншалықты ерте келудің қажеті жоқ еді.

Should

Should модальді етістігін ақыл-кеңес беру үшін, осылай істегенің жөн болар деген мағынада қолданады. Мысалы: You look tired. You should go to bed. – Шаршаған сияқтысың. Төсекке жатып демалғаның жөн болар еді. Көбінесе, I think/I don’t think/Do you think фразаларымен бірге қолданылады. Мысалы: I think you should see a doctor. – Менің ойымша дәрігерге қаралғаныңыз жөн болар. Болымсыз түрі: shouldn’t немесе should not. Сұраулы түрінде should бастауыштың алдында тұрады. Мысалы: What should I do? - Не істесем екен? Өткен шақта болған іс-әрекетті сынау немесе бір адамға ренішін, өкінішін білдіруде should have + V3 құрылымын қолдана аламыз. Мысалы: You missed a great party last night. You should have come. – Кеше тамаша бір кешті өткізіп алдыңыз. Келгеніңіз дұрыс болар еді.

Ought to

Ought to модальді етістігі мағынасы жағынан should модальді етістігіне сәйкес келеді. Оның ерекшелігі should модальді етістігіне қарағанда сирек кездеседі және болымсыз түрінде ought not to болып толық формасында ғана қолданылады. Мысалы: You ought not to go home today. – Бүгін үйге қайтпай, осында қалғаның дұрыс болар еді.

Will, would, shall

Will көмекші етістігі келер шақта мағыналы етістіктің алдында қолданылады. Ал, модальді етістік ретінде ол ұсыныс жасау үшін қолданылады. Мысалы: Will you go to the cinema with me tonight? – Менімен кешке киноға баруға қалай қарайсың? Will модальді етістігін әңгіме барысында тез арада ойланбастан шешім қабылдаған кезде де қолданады, Мысалы: A: - Can I talk to Mr. Smith, please? B: - He’s not in the office now. A: - Well, I’ll call him back later.  Бұл сөйлемде айтушы қайтадан хабарласамын деген мағынада тез арада шешім қабылдап тұр. Would болар еді деген мағынада қалау райда қолданылады. Мысалы: It would be nice to buy a new car, but we can’t afford it. – Жаңа көлік сатып алсақ жақсы болар еді, бірақ оған біздің шамамыз келмейді. Сонымен қатар шындыққа ұласпайтын жағдайларды айту үшін шартты сөйлемдердің екінші түрінде де қолдана аламыз. Мысалы: If I had a lot of money, I would travel all over the world. – Егер менің көп ақшам болса, мен бүкіл әлемге саяхат жасайтын едім. Шартты сөйлемдердің үшінші түрінде would have + V3 құрылымын қолданамыз. Мысалы: I would have phoned you if I had known your phone number. – Егер сенің телефон номеріңді білетін болсам, мен саған хабарласар едім.

Shall модальді етістігі тек I және we есімдіктерімен ұсыныс жасау үшін қолданылады. Мысалы: Shall I open the window? Терезені ашайын ба?

Сонымен, қорытындылай келе модальді етістіктердің басқа етістіктерден қандай ерекшеліктері бар екеніне тоқталып өтсек:

Модальді етістіктер жіктелмейді, есімше, герундий және инфинитив (тұйық етістік) түрінде кездестіре алмаймыз. Модальді етістіктердің жіктелмейтіндігін, жекеше және көпше түрінде еш жалғаусыз, “to” қосымшасының көмегінсіз жазылатындығын төмендегі кестеден көре аламыз.

 

 

Жақ

Жекеше түрінде

Көпше түрінде

I

I

can swim.

We

can swim.

II

You

You

III

He/she/it

They

 

 

 

 

 

Модальді етістіктер ауызекі тілде де, көркем әдебиеттерде де өте жиі кездеседі. Сондықтан модальді етістіктерді қолдану үшін тек олардың өзіне ғана тән бірқатар ережелерін білген абзал.

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Петров Н.Е. “О содержании и объеме языковой модальности”. Новосибирск. Наука. 1982

2. Электронная энциклопедия “Википедия” http://ru.wikipedia.org/

3. Белова Е.Н., Казанцева Т.С., Клементьева О.В. и др. “Модальные глаголы”. Учебно-методическое пособие для подготовки аспирантов технических ВУЗов к кандидатскому экзамену по английскому языку. Москва, МИФИ, 1999

4.  Выборова Г.Е. и др. Easy English: Базовый курс: Учебник для учащихся средней школы и студентов неязыковых вузов. М.: АСТ-Пресс книга, 2010

5.  Бонк Н.А., Котий Г.А., Лукьянова Н.А. Учебник английского языка. В 2-х ч. Часть 1. – Переиздание. – М.: «ДЕКОНТ+» - «ГИС», 2005.