Шығыстағы жаңғырту проблемасын зерттеу және саяси жүйені реформалау

Қазіргі кезеңде Халықаралық қатынас бойынша «Шығыс» деген топқа кіретін елдер мемлекеттік дамудың жаңа түрін көрсетеді және дамудың жоғары дәрежедегі парадигмадан діншілдікке ауысуда саясаттағы айқындаушы фактор шіркеудің доктринасы болып табылады.

Ғасырлар бойы да қазіргі әлемде де Шығыстың религиясы тек қана адами құндылықтардың негізі ғана емес, басым көпшіліктің ғұрыптық омір салтының негізі болады. Сонымен қатар Шығыстың ешбір религиясы (индиизм, буддизм, ислам) буржуазиялық қайта құрылуға ұшырамады. Міне сондықтан жаңа буржуазиялық қарым-қатынастар мен жаңашылдық әрекеттер ескі әдет-ғұрыптық сенімдерге тән болады.

Халықты жаңашылдандырудың ғұрыптық әсері әсіресе толығып отырған қоғамда өзіндік әрекеттерін сақтау жолындағы күреспен байланысты. көпшіліктің жаппай қанағаттанбауы ескі ғұрыптық қоғамның ұлттық мәдени жаратылысын қорғауға айшықты ұрандар пайдалануға бағытталады.

Аталған іс әрекеттер әсіресе діни жүйесі қатал ислам мемлекеттерінде байқалады. Осы процестер әр мұсылман елдерінде әр түрлі түрде және дәрежеде көрініс береді. Олар өздік қысымнан немесе тұрлаусыз басқа да себептерден пайда болады. Нақты себептері ислем дінін зайырлы күштердің оңды солды пайдалануы, яғни ислемды біреудің саяси жетістігінің құралына айналдыруында. Дінмен шіркеудің іс әрекетін анықтау қажеттігі негізінен саяи жағдайда дауыс берушілерді іске тарту кезінде туындайды. (Мысалы Түркия).

Сауатсыз шаруалар тобы дінге қатысты үгіт насихаттарды оңай қабылдайды. Сонымен қатар үгіт насихат түрі оның дәрежесін көтеріп, оған деген сенімді арттырады.

Ауылдың қалаға көшірілуі онда да қалыптасқан исламдық ғұрыптардың әсерін күшейтті. (әсіресе араб елдерінде қалаға қоныстану өте кең өріс алды, кейбір жерде қала халқының саны 60%дейін көтерілді. Осылайша саяси күресте религияны зайырлы күштермен пайдалану (исламды бұл саясат стратегиялық жағынан пайдасыз – саяси әлемге таратылған бұл әрекетті қайта мешітке оралту қиын.

Буржуазия арасындағы басшылар қоғамдағы өтпелі кезеңде таптық өзгешелік жағдайда нақты өз орындарын таба алмайды сондықтан олар ислам дінін жалпы ұлттық бірігу мен ынтымақ жолындағы ең соңғы құрал деп қарады.

Тағы бір нақты қадам ол саясатты исламдандыру, ислам ренессансы – бұл ислам қозғалысын өзіндік саяси күшке айналдыру, оның мақсаты ислам мемлекеттік құру, оның мақсаты ислам мемлекетін құру, оның заңы Құран, қылмыстық, азаматтық кодексі. Шариғат заңдары, яғни орта ғасырдан келе жатқан заңдар.

Бұл жағдайда ислам дінін саясатқа кірістіру саясатты ұстаушылардың көрегенділігімен түсіндірілмейді - ислам ренесансының негізіне оған тән әдет-ғұрыптық қоғамға қарсы Батыс буржуазиялық құндылықтар капиталистік дамуға жоғарыдан келер мәдени цивилизациялық әсер, тұрмыстағы ғұрыптық салттардың бұзылуғы жатады.

Исламдық әлемнің (Иран) басталуы мұсылмандық ренессанс, ислам Хомейнидің айтуынша «Ислам революциясын әлемнің түпкір – түпкіріне тарту» яғни Сунит елдеріне (Ауғанстан, Алжир) таратылды. Дұрысын айтқанда теократикалық режим капиталистік дамуды өзгертіп, жоарыдан келетін әсертін үзеді.

Қалай дегенмен де капитализмнің қоғамның ортодоксиялық ауытқуы және шариғат заңымен өмір сүріп отырған кезеңде төменнен жылдам демократиялық жолмен дамуына сүйенуге болмайды « Ислам – цивилизация жауы» деген тұжырым қате сонымен қатар исламдық ренессансты бүкіл мұсылман әлеміне тарату қорқу да дұрыс емес.

Бұл феномен тек капитализм толық орнықтаған немесе дұрыс жолға қойылмаған елдерге тән. Мұсылман елдерінде қоғамдық дамудың Ұлағатты пікірлесі ислам догматикасына қарама қарсылық көрсетті, ислам уағыздаушыларын религиялық канондарды жаңаша аударм калауға мәжбүрледі. Бұл дегеніміз ғұрыпты сақтаушылар мен жаңашылдарды діни жолда ғана емес, зайырлы ортада да қарама қайшылықтар туғызады және қоғамдық саяси күреске және көпшілік мұсылман елдеріндегі қоғамдық саяси тұрақсыздыққа әкеліп соқтырады.

Түптеп келгенде мұсылман елдеріне қарағанда будда әлемінде религияны анықтау мен жаңашылдандыру әлдеқайда бейбіт түрде өтеді және әдетөғұрыпты жақтаушылар мен жаңашылдар арасында көп айырмашылық әкелмейді. Буддизм жаңашылдық пен қоғамдық саяси және күнделікті өмірдегі жаңашылдыққа қарсылық көрсетпеді, егер әрине олар біртіндеп іске асқан жағдайда және әдетөғұрыптық өмір салтын жоққа шығарылмайды және әлеуметтік қайшылықты әкелмейді. Исламға қарағанда будда религиясына жаңашылдықтың кері әсері жоқ қайта олар ( сонымен қатар жанданады) буддизмнің моральды этикалық шарттарымен толығады.

Сангха толығымен алғанда діни қоғамдық институт, кез келген билікте сенімді де тұрақты, сонымен қатар кейбір қорғау бөлімдерінде өз топтық мақсаттарын қорғауда оппозициялық әрекетке де барады тек кейбір топтарда (секталар) будданың діндарлары саяси қоғам ретінде бір жақты қорғаушы ретінде араласа алады.

Религиялық фактор Индияның қоғамдық саяси өмірінде өте маңызды орын алды. Индия цивилизациясының ерекшелігі тек индуизмда ғана емес басқа да әлемдік және жергілікті религияларда ( ислам, буддизм, джайнизм, сикхизм) және қоғамдық дамудың тепеөтеңдігін сақтауда да көрінеді.

Алайда Индияның бірнеше діннің бірігуі мен өзара түсінушілігінің дамуы да, тепеөтеңдікті сақтауы да комунализмнің пайда болуы мен дамуын тоқтата алмады. Яғни діни шовинизм мен религияны саяси күресте қолдану қоғамның дамуындағы ең басты кедергі. Алайда барлық конфессия мүшелері дін мен саясаттың бөлінбейтініне сенімді. Дін – саяси мәдениеттің бір бөлігі, діни мақсаттар саяси бағытта қолданылады. Қазіргі кезде ең жақсы дамыған және таралған үнді қоғамының бір бөлігі бұл ортадан, шенділер, интелегенция, ірі сауда өндіріс капиталы құрылды, олардың көп бөлігі жер иеленушілер болды. британдық отаршылдықпен антагоникалық қарым қатынасқа түсті. Сондықтан Индия сияқты көп конфессионалды елде идеология және үгіт насихат жұмыстары үндістік дін негізінде жүргізіледі.

Мұсылмандық сауда өндірістік орта бұл аталған іс әрекеттерден «үнділік қауіп қатерді» көрді және үнді қоғамында өз ұстанымдарының әлсіреп бара жатқанын көрді, отарлаушылар Индияның мұсылман қоғамына үнді мұсылман жаугершілігін тоқтату мақсатына көмек беріп отырды.

Көрсетілген себептер Индияның мұсылман қоғамына белсене іс әрекет жасауға кедергі болды. Бұл үндістік экстремистердің үнді ұлтшылдарын өздерінің зайырлы басшылықтарымен алмастыруға негіз болды. Бірақ М.К. Гандидің беделімен әсері коммуналистерге үнді қоғамын арттарынан ілестіруге кедергі жасады. Пәкістанның мұсылман мемлекеті ретінде қалыптасуы діни экстремалистердің «Үнді мемлекетін» құру жайлы дәлелдерін күшейтті. Оны жақтамаушылар «үнді» «халқының жауы» ретінде саналды. Олардың қатарына М.К. Ганди кіріп үнді шовинизмінің құрбаны болды. Тәуелсіз Индия Үкіметі секуляризмді мемлекеттік бірлік пен тұрақтылық құралы деп санайды. Бұл «Конгресс Идеологиясында» дінге бейтарап қараушылар мен құдайсыздар ретінде саналмайды. Барлық қайта діндерге тең қарау, тек төзімділік қана емес сонымен қарат құрмет көрсету болып саналады. Іс жүзінде қоғамдық таптық қарама қайшылықтар арнайы секулярлы мемлекеті ескі үндістік ғұрыптарға жүгінуге, әкеп соқтырады. бұл басқа үндістік экономикалық көңілі толмаушы конфессиялар мен де үндістік бағыт деп қабылданады. Үкімет олардың осы әрекетке мәжбүрлейді, барлық конфессиядағы діни экстремистер әсіресе үндістер осыны пайдаланады.

Фундаментализм бұл «сенім тұрғызар қозғалыс» тек мұсылмандық қана емес, халықаралық діни құбылыс. Оның құрылымы мен дәрежесі нақты жағдайларға тәуелді. Көп конфессиялы қоғамда фундаменталистердің соңғы мақсаты теократикалық тәртіп орнату. Бұл дінді уағыздаудағы іс әрекет Үндістер тәрізді көп конфессиалды қоғамда, діни қоғаммен басқарылатын фундаментализм басқа діни конфессияларды төмендетеді.

Яғни бұл басқа әлсіз, құрамы аз конфессияның діни экстремистеріне «сенімді қорғаушылармен» теңесуге және конфессияның мемлекеттік саяси әлсіреуіне әсер етеді.

Аз конфессиялық коммунализм жергілікті буржуазияның қорымен сусындай отыра үндістердің қарсылығына төтеп бере алады. Өмірлік көзқараспен қарағанда тіпті дамыған қоғамдарға да төтеп бере алады. Үнді қоғамының көпшілігінің санасы секулярлы саясатты толық қабылдауға дайын емес. Бұдан шығатыны үнді қоғамы дәстүрлі әдет ғұрып пен қазіргі жаңашылдықтың арасындағы айырмашылықты жеңе алмайды. Бұл өзгешелік коммунализммен толықтырылады.

Діннің саясатқа кіруі қоғамның қоғамдық мәдени дамуын баяулатқанмен толық тоқтата алмайды. Ұлттық консалидацияның іс әрекеті фундаменталистерге қарсы келеді: Үндістандағы ешбір ұлт әзірге діни негізде құрылмаған (этнолингвистикалық және экономикалық факторлар діннен мықтырақ болып шықты, көптеген аудандарда ұлттық бірігушілік, көп конфессиялы құрамы бар тұрғылықты халықтың аймағында ғана іске асады. Тіпті сикхтерде діни қоғамының этникалық сикхтық фундаментализм мен коммунализмге айналу іс әрекетіндегі Пенджаба буржуазиясының құралына айналған, Пенджаба Индияның ең бай штаттарында өздерінің толық үстелдігін орнатуға тырысады.

Қолданылған әдебиет тізімі:

1. Смирнов П. 2006. Өз-өзін анықтаудың жанжалдардың “Жылтылдақ тәртібі”

2. Шығыс Еуропада. – Халықаралық барыстар, т. 4, № 2 (11). http://www.intertrends.ru/eleventh/002.htm

3. Kolosssov V., O’Loughlin J. 1999. Жаңа геосаясаттағы Гарбингер сияқты жалған жағдайлар: Молдован республикасындағы мысалы.

4. Шығыс Еуропадағы ұлттық жағдайдың қалыптасуы. University Press.