Т

Т.Рыскулов атындағы ҚазЭУ магистранты

Мухаева Балжан Аманжоловна

Өнімді өндіруге кететін шығындарды есептеудің халықаралық жүйесі

Соңғы жылдары өнеркәсіпті дамыған елдерде директ-костинг деп аталатын өндіріске жұмсалатын шығыстарды есепке алу жүйесі кең тараған. Есептің осы жүйесі бойынша шығыстарды тұрақты шығыстарға және өнім өндірісі көлеміне пропорционалды өзгеретін шығыстарға бөледі. Өнімнің өзіндік құнына тек тікелей негізгі шығындар және ауыспалы үстеме шығындар енгізіледі. Қалған шығыстарды «Нәтижелі табыс» шотына табысты азайту үшін есептен шығарады, кері жағдайда олардың болуы бұл шығыстардың өндіріс үрдісінде болуын көрсетеді.

Директ-костинг әдістемесі жаңа емес. Көптеген отандық фирмалар 30-шы жылдар басында өндірілетін бұйымдар бойынша шығыстар есебін тек материалдар, еңбекақы және басқа тікелей шығындар бойынша жүргізді; үстеме шығындар өнімді өткізуден алынған табыстан есептен шығарылды.

Тек 1936ж. Дж.Харрис «директ-костинг» әдісін ұсынғанда, үстеме шығындарды бөлу қажеттілігі жойылды. «Директ-костинг» мәні – өзіндік құн негізінде тек шартты ауыпалы шығындар. Жанама шығындар өзіндік құнынан алып тасталады. «Директ-костинг» қысқа уақыт аралығында қаражаттың жұмсалу тиімділігі туралы оперативті ақпарат береді, өндірістің қандай аумақтарында ақталмаған шығындар бар екенін көрсетеді. XX ғ. 60-шы жылдарында бұл әдіс есепте тұрақтала бастады».

«Директ-костинг» тұжырымдамасы сонау жетпісінші, сексенінші жылдарда Ресейде, келесі ғалымдармен зерттелген: Н.Г.Чумаченко[1], С.А.Стукова [2], В.И.Ткач, М.В.Ткач [3], С.А.Николаева [4] және т.б.

С.А.Николаева атап өткендей, «Алайда өндірістік есепті директ-костинг жүйесінде ұйымдастыру осы жүйеге тән ерекшеліктерден туындайтын мәселелермен байланысты. Шығыстарды тұрақты және ауыспалы деп бөлуде қиындықтар туындайды, себебі таза тұрақты және таза ауыспалы шығыстар көп емес» [3].

Қазақстанда бірінші болып бұл мәселеге ірі ғалым С.Сатыбалдин көңіл бөлді [5]. Қазіргі уақытта да өздерінің зерттеулерін жүргізіп жатыр, ол былай дейді: «Директ-костинг» жүйесінің мәнін анықтай отырып, оның 1936 ж. Дж.Харрис кәсіпорын өндірісінің шығыстарын калькуляциялау әдістемесін сипаттау кезінде енгізген «Директ-костинг» (Direct cost plan) ұғымына негізделгенін айта кету керек. Ол былай жазды: «Біз жанама үстеме шығыстарды қарапайым өндірістік шығыстардан ажырататын мақсатымыз – пайда көлемінің өткізілген өнім көлемінің өзгеруіне тәуелділікті көрсететін пайда мен ысыраптар айлық есебін алу». Соңында С.Сатыбалдин тұжырымдайды: «Өндіріс шығындарын калькуляциялаудың бұл қазір «директ-костинг» әдісі (Direkt costing) деген атпен белгілі. Ол барлық шығындар тұрақты және ауыспалы деп бөлінуге негізделген. Тікелей шығындар қайсыбір бұйым түріне қатыстырылады. Үстеме шығыстар бұйымға қатысты жанама шығындар болып табылады. Өз қатарына үстеме шығыстар сомасы тұрақты және ауыспалы деп бөлінеді.

«Директ-костинг» жүйесін тәжірибе жүзінде пайдалану үшін тұрақты және ауыспалы шығындарды ажырату маңызды. Мұндай әдісті әзірлеу күрделілігі бір жағдайда шығындар ауыспалы болса, екінші жағдайда тікелей болуы мүмкін»

Шынында да, өндірісте шығындар ауыспалы болса, екінші жағдайда тікелей болуы мүмкін.

Бүгінде салық салу жүйесі елеулі өзгерді, осыған байланысты директ-костинг әдісі қолайлы болады.

Осы мәселе бойынша Б.Ж.Акимованың пікірі: «Директ-костинг жүйесінде үстеме шығындарды бөлудің оңтайлы әдісі тікелей шығындарға пропорционалды бөлу болып табылады. Кәсіпорынның үстеме шығындары пайда болу және басқару деңгейлері бойынша топтарға бөлінеді, әр деңгейде үстеме шығындарды бөлудің өзіндік негізі болады. Есептің мұндай ұйымдастырылуы оларды тікелей жолмен өнімнің өзіндік құнына қатыстыру мүмкіндігін береді және дамыған директ-костинг жүйесін пайдалану үшін жағдай жасайды»

Өндіріске жұмсалатын шығындарды есептеудің берілген бағыты шығындардың пайда болу орындары бойынша есепті ұйымдастыру болып табылады. К.Т.Тайгашинова «Басқарушылық есеп» қосымшасында былай жазады: «өндіріске шығындарды толығымен қосу жүйесі мен директ-костинг жүйесінің арасындағы айырмашылық, бұл жүйеде өнімнің өзіндік құны ауыспалы шығындар бойынша есептелетінінде. Тұрақты үстеме шығындар өнімді өткізу пайдасының есебінен есептен шығарылып, маржиналды табысты құрайды» [6.].

Сонымен, біздің айтқымыз келіп отырғаны, шығындарды есепке алудың «директ-костинг» әдісі біздің республикада ауылшаруашылық өндірісінде де, жеке алғанда, кооперативте де қолдануға жарайды. Шығындарды толығымен есептеу және «директ-костинг» әдісінің қорытынды нәтижеге ықпалы 1 кестеде көрсетілген.

Кесте 1 - Директ-костинг әдісі бойынша шығындардың бөлінуі

Көрсеткіштер	Шығындарды толық бөлу	Директ-костинг жүйесі
Тұқымдар және егіс материалдары	165000	165000
Еңбекақы	129000	129000
Басқа тікелей шығындар (шартты )	18000	18000
Ауыспалы үстеме шығындар	15000	15000
Тұрақты үстеме шығындар	22000	-
Барлық шығындар	349000	327000
Өткізуден түскен табыс	140000	162000
Тұрақты үстеме шығындар есептен шығарылады	-	22000
Таза табыс	140000	140000
Ескерту - мәліметтер негізінде құрастырылды [7,16б]

Өндіріске шығындарды толығымен қосу жүйесі мен директ-костинг жүйесінің арасындағы басты айырмашылық - бұл жүйеде өнімнің өзіндік құны ауыспалы шығындар бойынша есептелетіндігі. Тұрақты үстеме шығындар өнімді өткізу пайдасының есебінен есептен шығарылып, маржиналды табысты құрайды.

Кооперативтің өндірістік есебінде шығындарды сыныптаумен, шығындар-ды топтаумен және шығындарды жинақтау, бөлу және ағымдағы мүмкін болатын шығындар бойынша есепті құрастырумен байланысты есеп бөлігі жүргізіледі.

Жүйенің басты артықшылығы өнімнің өзіндік құнын тек өзгермелі шығындармен шектеу, нормалау, жоспарлау, калькуляциялау, есеп пен бақылау жұмыстарын жеңілдетеді, шығындар тармақтарының саны азаяды: өзіндік құн анық көрінеді, жеке шығындар жақсы бақыланады.

Неғұрлым бақыланатын объектілер көп болса, соғұрлым олардың арасындағы көңіл бөлу жойылады, бақылау әлсіз болады, соған байланысты ауылшаруашылық кооперативіне «стандарт-кост» әдісі қолайлы.

«Стандарт-кост» жүйесі өндіріске жұмсалған шығындарды есепке алу жүйесінен (әдісінен) жекеленген емес. Оны тапсырыс бойынша, қарапайым және басқа өндірістік шығындарды есепке алу және өзіндік құнды есептеу әдістерімен қоса қолдануға болады. Батыс фирмаларының тәжірибесін зерттеу көрсетіп отырғандай, олардың көпшілігі «стандарт-кост» жүйесін толық көлемде қолданбайды: аяқталмаған өндіріс қалдықтарын бағалау үшін қолданбайды, стандартты құнды жүйелі өндірістік есепте айқындамайды, өнімнің жалпы стандартты өзіндік құнын оны құрайтын тармақтар бойынша калькуляция жүргізілмейді.

Стандарт-косттың негізгі постулаты – шығындардың нақты көрсеткіштері әрқашанда нормативті көрсеткіштерден артық болады, себебі норма бұл минималды шығындар. Кез-келген шығындар нормамен салыстырғанда қаражаттың артық жұмсалуына әкеледі, оларды талдау кәсіпорынның пайдаланылмаған қорлары, әлуеті және өтелмеген шығындары туралы ақпарат көзі болып табылады»

«Келешекте «стандарт-кост» жүйесі мен жауапкершілік орталығының есебі «Sistem in time» (SIT) (нақты уақыт) ауысты, олардың авторлары Р.Д. Мак-Илхатан, Р.А. Хауэл және С.Р. Соуси.

Стандарт-кост жүйесі шығындарды нормалауға бағытталған стандарттарды әзірлеу, өнімнің (жұмыс, қызмет көрсету), стандарттық калькуляциясын құру және стандарттардан ауытқулармен бірге өндірістің нақты шығындарын есептеу, бұл өндіріс үрдісінде шығындарды жедел түрде бақылаудағы ең маңызды құрал болып табылады.

Сонымен қатар, стандарт-кост шығындар есебінің ұйымдастыруында ғана емес, өнімді жеткізу, негізгі құраладары жөндеу, қызмет көрсету өндірісінде материалдық қорларды дайындау, басқа сөзбен айтқанда, стандарт-кост қызмет ету салаларында кооперативте дайындау үрдісі, өндіріс, өнімді жеткізу мен басқаруда пайдаланылады.

Өндіріс шығындарын қатаң бақылау оны кооперативтегі қызмет ету үрдісінде нормаларға байланысты шығындарды нормалауда қолданылады.

Өндіріс – шырынның бөлінуі мен шырынды тазалау цехтары бойынша, шырын тазаланбаған және тазаланған болады, және қайнату-кристалдандыру цехтарынан қант, сірне алады.

Өнімді өткізу – қойма және қантты қант қоймасының жұмыскерлеріне жіберу, сонымен қатар тұтынушыларға қантты жеткізу болып табылады.

Айналым үдерісінде әр кезеңде есеп жүргізіледі. Дайындау – кооперативте қорлармен қамтамасыз ету, бұл дайындау шығындарының нормативтері болып табылады. Олар:

- жүк тасымалдаушылардың әлеуметтік салыққа аударымдарымен бірге еңбекақыны төлеу нормативтері;

- тұқымдардың корларын дайындау, химикаттар, отын, қосалқы бөлшектер, инвентарь және т.б. байланысты іс-сапар шығындарының нормативтері;

- өнімді жеткізу мен қорларды қоймада ұстаудағы көлік шығындары;

- темір жол тарифы;

- жинау шығындары және т.б.

Өсімдік шаруашылығы, мал шаруашылығы, қосалқы, қызмет көрсету және өнеркәсіптік өндіріс үрдісінің шығындар нормативтері – шығарылатын өнім түрлері мен шығындардың шығу орны бойынша шығындар бабы негізінде есептеледі.

Өнімді өткізу шығындарының нормативтері – өздеренің ерекшелігі мен шығындар баптары бар:

- ыдыс, инвентарь, ораманың құны;

- көлік шығындары;

- өнімді өткізумен айналысатын жұмыскерлерге еңбекақы төлеу;

- өнімді сертификациялау және т.б.

«Стандарт-кост» жүйесінің негізгі ерекшелігі, өндіріс шығындарының барлығы өндіріске дейін есептелуі. Шығындар стандарттары заттай және құндық көрсеткіштер негізінде әр үрдістің кезеңінде қолданылады.

Сонымен қатар нақты шығындар мен нақты және стандарттық өзіндік құнның арасындағы айырмашылығын айқындайтын арнайы шоттарды қолдануға мүмкіндік береді.

Көптеген шетелдік фирмалар шығындар стандарттары мен стандарттық калькуляцияны өндірілетін өнімнің негізгі номенклатурасы үшін әзірлейді. Бұл стандарттар құндық өлшемсіз заттай бірлік негізінде орнатылады.

Стандарт –кост жүйесі қызметінің негізінде өндіріс үдерісінде және сол үдерісте өзгерістерге негізделген, фирмамен орнатылған стандарттар (норма мен нормативтер) болып табылады. Барлық стандарттар үш топқа бөлінеді:

Теориялық – бұл мінсіз немесе жетілген стандарттар, ауылшаруашылық кооперативтері ол стандарттарға жетуге ұмтылады.

Ағымдағы – орнатылған стандартқа байланысты, сол кезеңдегі өндіріс шығындар мөлшерін айқындайтын стандарт. Базисті – өндіріс үрдісінде болатын өзгерістерге дейін жылдан жылға ауыстырылмайтын стандарттар.

Материалдар бағалары, энергия тарифтері, қызмет көрсету мен еңбекақы төлеу өзгерістері базисті стандарттарды өзгертепейді, ағымдағы стандарт негізінде өзіндік құндағы нақты ауытқуларды анықтайды.

Стандарттар шығындар баптарына жауапты ауылшаруашылық кооперативтерінің қызметімен әзірленеді: технологиялық қызмет барлық материалдар түрлеріне шығындарды орнатады; жабдықтау қызметі – барлық тұқымдар, жемшөп, материалдар, қызмет, жұмыс түрлеріне; өндірісітік қызмет – өндірістік операциялар бойынша өндірім нормалары; персонал мен еңбекақы төлеу қызметі – персоналдың категориялары, мамандықтары, өндірістік операциялары, үрдістер негізінде еңбекақы төлеу бағаламасы мен сағаттық мөлшерлемені орнату.

Осындай жолмен дайындалған жекелеген стандарттар өнімнің өзіндік құнының картасында, жұмыстар мен қызметтер бухгалтерияда жалпыланады. Картада анықталған өнімнің стандарттық өзіндік құны тұқым нормалары, материалдар нормалары, жұмыстар мен қызметтер, еңбекақы төлеу мөлшерлемесі, технологиялық үрдістердің ауыстырылу кезінде, сонымен қатар, өндіріс үрдісінде қажетті түрде негізделмеген жағдайда қайта қарастырылады.

Жылдың аяғында стандарттарды жалпы түрде қайта қарастырып, қайтадан орнатады.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. Чумаченко Н.Г. Учет и анализ в промышленном производстве США. –М.: Финансы, 1971. -240 с.

2. Стуков С.А. Система производственного учета и контроля. – М.: Финансы и статистика, 1988. -223 с.

3. Ткач В.И., Ткач М.В. Международная система учета и отчетности.- М.: Финансы и статистика, 1992.

4. Николаева С.А. Особенности учета затрат в условиях рынка: система «Директ - костинг». Теория и практика. «Финансы и статистика» 1993.-128с.

5. Сатубалдин С.С. Учетные системы транзитной экономики. Избранные научные труды. – Алматы: «КАЙНАР», 2003. – Т. 2. -320 с.

6. Тайгашинова К.Т. Управленческий учет: Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 2008. – 333с.

7 Дюсембаев К.Ш, Сатенов Б.И «Директ - костинг»: теория, методология и практика: Алматы: Экономика, 2002.- 69с.