Оспанбаева А.Р.,аға
,.ғ. магистрі
Айдосова Р.Д.Тараз қаласы
№7 балабақша әдіскері
Дәліқұлова Д.М.
«Мектепке дейінгі оқыту мен тәрбиелеу» мамандығының
3-курс студенті
Тараз мемлекеттік
педагогикалық институты,Қазақстан
МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ
БАЙЛАНЫСТЫРЫП СӨЙЛЕУГЕ ҮЙРЕТУ ЖОЛДАРЫ
Қазақстан
Республикасында қазақ тілінің мемлекеттік тіл
құқығына ие болуы, Қазақстан
Республикасының Білім және Тіл заңдарының
қабылдануы болашақ ұрпақ тәрбиесіне жаңаша
көзқараспен қарауды талап етеді. Мектеп жасына дейінгі
балалардың байланыстырып сөйлеуін дамыту мәселесі
бағдарламаға сай дидактикалық ұстанымдарды
басшылыққа алып жүргізіледі. Әсіресе, баланы мектепке даярлауда
олардың байланыстырып сөйлеуін, сөздік қорын байыту,
өз ойларын басқару, түсіндіре білу жақтарына баса
көңіл бөлінеді. Берілетін білім мен тәрбиелеу әр
уақытта баланың өз ана тілі арқылы іске асады.
Б.Баймұратованың пікірінше, балалар жеке заттарды біліп қана
қоймай, оларды жіктеп, топтап айта білуге, әр заттың қайдан,
неден жасалатынын, қалай пайда болатынын түсінуге
тырысатындығын айтады.
Бала
айналадағы өмірмен танысу нәтижесінде әр түрлі
құбылыстармен бетпе-бет кездеседі. Күнделікті тұрмыста,
табиғат аясында ойын, еңбек, серуен, сабақ процесінде
қоршаған орта туралы жаңа сөздер үйренеді.
Үйренген сөздерін
күнделікті іс-әрекет үстінде қолданады. Бұл
сөздерді сөйлем ішінде қолданып, жүйелі байланыстырып
сөйлеуге үйрету туралы көптеген ғалымдар
өздерінің анықтамаларын ұсынған. Мәселен,
олардың бірі А.М.Бородич: ”Байланыстырып
сөйлеу – адамдардың өзара түсінісуін қамтамасыз
ететін мағыналы сөздердің сөйлемдегі жүйесі“
десе, Ф.А.Сохина: “Байланыстырып
сөйлеу дегеніміз – белгілі бір ойды жүйелі, анық,
грамматикалық тұрғыдан алғанда дұрыс және
бейнелі түрде жеткізу болып табылады” деп қарастырады. Сонымен
байланыстырып сөйлеу – отбасында және балабақшада іске асатын
бала тілінің дамуының тиімділігінің көрсеткіші [1,25-27 б.].
Кез-келген
бала да адамның мәдениеті де ойын арқылы дамиды. Ал
бүгінгідей динамика ғасырында, оқу процесінде ойын
алдынғы орында, яғни ойын технологиясы арқылы баланың
оқуға ынтасын, қызығушылығын арттыру
жеңіл болмақ.Ойын- дегеніміз не? Ойын дегеніз-
халықтың баланы әдептілікке, сауаттылыққа
баулитын қүралдың бірі. Ойынның
түрлері өте көп. Мысалы: рөлдік ойындар,
денешынықтыру ойындары, сюжеттік ойындар, дидактикалық ойын
элементерін пайдаланудың маңызы өте зор. Дидактикалық
ойындар баланың ақыл- ойын дамытып, сабаққа деген
қызығушылықтарын арттырады. Мектеп жасына дейінгі
балалардың зейіні тұрақсыз, импульсивті болғанымен,
қабылдау есте сақтау мүмкіндіктері жақсы
дамыған.Баланың сөйлеу әрекетін дамыту, ең
алдымен оқыту үрдісінде тілдің лексикалық,
грамматикалық білім нормаларын игертуге байланысты болса, екіншіден,
сөйлеу икемділігі пен дағдылары сөйлеу әрекетінің
оқу, тыңдау, айту жазумен байланысты болады. Сондықтанда
қатысымдық икемділік пен дағды сөйлеу қарым-
қатынастың түрткісіне мақсат- міндеттеріне орай
жүргізіліп, екінші жағынан әлеуметтік нормалар, яғн тіл
мәдениетінің негізінде ұйымдастыру болып табылады[2, 112-146 б.].
Баланың тілін дамытуда мынадай жұмыс
түрлерін жүргізуге болады.
1. Айналадағы бар, күнделікті өмірде пайдаланып жүрген
заттарды (киім - кешек, ыдыс - аяқ, тағам, үй
жиһаздарын ) көрсетіп, атын сұрап айтқызу.
2. Осы заттардың қайдан, неден (ағаштан, шыныдан,
жүннен, темірден жасалғандығын)түсіндіру[3,215-216б.].
3 Ойыншықтары жайында, жақсы көретін ертегісі туралы
әңгімелесу.
Халқымыздың
ғасырлар бойы қалыптасып, сақталып келе жатқан наным -
сенімдерін, дәстүрін, жол - жоралғыларын, әдеп -
ғұрыптарын өсіп келе жатқан жас
ұрпақтың бойына сіңіру мектеп жасына дейінгі
баланың тілін дамытуға баға жетпес нәтиже береді.
Балаларға жасына қарай көркем әдебиет
шығармаларын мазмұнын айтқызу, мақал - мәтел
айту, жұмбақтар жасыру сияқты жұмыстарды да
жүргізуге болады.Мысалы:
Қараңғыны түреді,
Ылғи жалғыз жүреді.
Ай)
Домалап кетеді,
Қайта домалап жетеді. (доп)
Жаңылтпаштар
айту баланың тілін дамытуда маңызды рөл атқарады.
Қаштым қатты - ақ
Ұшты қалпақ,
Балақ сатпақ,
Аяқ батпақ[4,135-184б].
Балабақашағы
оқыту- тәрбиелеу жұмысында балалардың тілін дамыту,
сөздік қорларын молайту, ауызша сөйлеуге үйрете отырып,
үйренген сөздерін күнделікті өмірде еркін қолдану,
одан әрі күнделікті іс- әрекет кезіндегі тілдік қарым-
қатынаста қолдана білуге жаттықтыру ісіне ерекше мән
берілген.
Мектеп
жасына дейінгі балалардың тілдерін дамытуда ауыз әдебиетінің
маңызы ерекше.Сәбилердің
ой-өрісін дамытуға, қиялын шарықтатуға, тіл
байлығын молайтуға ауыз әдебиеті үлгілері – ертегілер,
жұмбақтар, жаңылтпаштар, халық ойындары арқылы
жүзеге асырылуда. Ауыз әдебиетінің асыл үлгілеріндегі
өзекті идея өз ұрпақтарын Отанын, елін, жерін жаудан қорғауға,
бостандықты, азаттық үшін күресе білуге, париотизмге
баулу болды. Халық тәрбиесін құндақта
жатқан күннен бастап, ат жалын тартып азамат болғанға
дейін естіп өскен есті ұрпақ бабалар өсиетін
ғасырлар бойы мүлтіксіз іске асыратын болады.
Халық ауыз
әдебиетінің мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеудегі
бағыттары:
1. Денсаулық
2. Еңбек пен мамандық
3. Өнер
4. Имандылық пен адамгершілік
5. Патриоттық
6. Эстетикалық
7. Табиғатқа деген сүйіспеншілік
Жалпы мектепке дейінгі мекемелерде
балалардың ой-өрісін, санасына туған тіліне, халқына
деген сүйіспеншілігі мен мақтаныш сезімін ұялатып,
қиялдарын қанаттандыру, ұлттық рухты бойларына сіңіру,
ана тілі мен Отанына, тарихы мен мәдениетіне деген сезімдерін қалыптастыруда
қазақ халқының ауыз әдебиетінің орны
ерекше. Ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе
жатқан халқымыздың ауыз әдебиеті – мектепке дейінгі
жастағы балалардың ой өрістерін дамытуға, қиялын
шарықтатуға, тіл байлығын молайтуға тигізетін пайдасы
ұшан-теңіз.
Сондықтан кез- келген сабақты өткізу үшін
дидактикалық ойындар қолдана білу керек. Мысылы «Сауат ашу»
оқулығында тақырып соңында тапсырмалар берілген.
Осы тапсырмаларды ойын арқылы ойын арқылы өткізуге болады.
«Ұйқасын тап», «Сиқырлы қоржын», «Өлең
жолын құрастыр» т.б. ойындар[5,112-146
б.].
Тіл дамыту, сауат ашу
сабақтарында да ролдік ,сюжеттік ойындарды қолдануға болады.
Ролдік ойындар мектепке дейінгі балалармен өмірінде елеулі орын алады.
Бұл ойындар ұзақ та , қысқа да болу
мүмкін. Сюжетті- рөлді ойындар бейнелеу құралы роль мен
ойын әрекеті болып табылады. Өзінің сипаты жағынан
бұлар көбінесе еліктену, шындық ты көрсету болып
табылады.Мысалы «Дүкен» ойынын ойнағанда балалар сатушы мен сатып
алушы әрекеттеріне еліктейді., ал «Мектеп» болып ойнағанда
мұғаліммен оқытушының әрекетіне еліктейді.
«Отбасы» ойындары арқылы айналадағы өмірді
бақылауға, күнделікті өз өмірлерінен
алған білімдерін ойын сюжетіне пайдалануға
төселдендіруге болады.
Қорыта келгенде,сөз – тәрбиешінің еңбек
құралы.Баланың ой –
өрісін кеңейту, ақыл – ойын дамыту, мінез –
құлқын, еркін тәрбиелеудің бірі –
мұғалімнің сөзі арқылы іске асады. Өзімізді
қоршаған өмір тіршілігімен бөбектерді таныстырып, білім
беруде баланың нені қай дәрежеде ұққанын,
нені есіне сақтағанын байқау, жалпы құралмен:
ойыншықпен түрлі затпен, оқу құралымен, суретпен
көрсетіп балаға үйретуде мұғалімнің
әбден төселген, сөйлеу дағдысы, сөйлеу
мәнерінің қалыптасқан
үлгісі болады. Сөйлеу мәнерінің
қалыптасқан үлгісі - тілдік тәсілдер мен сөз
шеберлігін дәл орнымен қолдану деген сөз.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1.Кішібаева
Д. Ұлттық ойындардың пайдасы.//Бастауыш мектеп, 2004. 2.Тұрыскелдина М.Т.Дене
шынықтыру оқыту әдістемесі (3 сынып)- Алматы1999.
3.Мухина С., «Мектеп жасына
дейінгі балалар психологиясы». Алматы, 1986.
4.Қаженбаева А.Е. Бала танымын ойынмен
дамыту//Отбасы және балабақша, 2002, №1.-Б.
5.Алпысбаев Т. Қазақ халық әдебиеті. Т.З; Ертегілер. ─ Алматы, 1975.