Мажитаева Шара, ф.ғ.д., Жұмабекова Гүлдана Дулатқызы, студент

Е.А.Бөкетов Қарағанды мемлекеттік университеті, филология факультеті

КӨРКЕМ ШЫҒАРМАЛАРДАҒЫ ТЕҢЕУЛЕРДІҢ ҚОЛДАНЫСЫ

(А.Сейдімбек, С.Жүнісов шығармалары бойынша)

Қазіргі таңда ұлт тілдерін дамытып өркендетуге жан-жақты мән беріліп отырған кезеңде тілді зерттеудің нақтылы үрдісі ұлттың ойлау жүйесіне тән ерекшеліктері мен заңдылықтары негізінде ашыла түседі. Әсіресе жеке ақын-жазушылар тіліндегі көріктеуіш-бейнелеуіш құралдарды когнитивтік, лингвистикалық және мәдениетаралық қарым-қатынас теориясы тұрғысынан зерттеу арқылы тілдің жан-жақты қызметі анықталады. Көркемдік танымның аса қуатты құралдарының бірі – көркем әдебиетті теңеулерсіз көз алдымызға елестету еш мүмкін емес.

«Шығарманың көркемдігін белгілейтін шарттар дәлдік, ықшамдылық, қарапайымдылық, сөз сұлулығы, олар арқылы берілетін мазмұн байлығы, мағына тереңдігі болса, жазушы, ақын өрісін танытар меже – тіл байлығы, сөз төркінін, оның күллі қырын терең де нәзік түсіне білуі, оны өз творчествосында орын тауып қолдана білуі», - деп Т. Әбдірахманова тұжырым жасаған [1. 234].

Ғалым М. Серғалиев «Теңеудің стилистикалық қызметі әр алуан. Бір ыңғайда, негізінен аз сөзге көп мағына сыйғызуды мақсат етсе, тағы бір жағдайда автордың астарлап сөйлеуіне мүмкіндік береді. Сол астарлап сөйлеудің өзі жинақылықтың арқасында болып отырады», - десе [2.42], С.Негимов «Көркем теңеулер – көркемдік қиялдың жемісі. Қоршаған ортаны, табиғатты, тұрмыс – тіршілікті, шаруашылықты жетік білуде поэзия тілінің құлпыра түсуіне, оюлы, өрнекті сөздің, сырлы суретінің молая беруіне жойқын әсер етеді», - деп түйіндеген [3.30].

Ғалым Т.Қоңыров “Қазақ теңеулері” атты еңбегінде теңеудің жасалу жолдары мен түрлерін жан-жақты қарастырады. Еңбекте ғалым теңеуге мынадай анықтама береді:“Теңеу дегеніміз –ұқсас ортақ белгілердің негізінде бір затты екінші бір затқа салыстыру арқылы сипатталушы нәрсенің бейнелілік, көркемдік, эмоционалды-экспрессивтік сапасын күшейтетін, сол нәрсені жаңа қырынан танытатын әрі стильдік тәсіл, әрі таным құралы” [4.7]

Теңеулер кейіпкердің сырт бейнесін, портретін беруде, киімін, жүріс-тұрысын суреттеуде жиі қолданылады. Қылышбай екі иығын қомдай түсіп, ұшуға ыңғайланған жартастағы кәрі бүркітше орнынан бір ырғалып, ел жуандарына сабырлы көзін жүгіртіп өтті. [5.31]

Көрнекті ғалым Т.Қоңыров қазақ тіліндегі теңеудің жасалу жолдары мен синтаксистік құрылымын жан-жақты талдап, теңеу жасаудың негізгі және бірнеше қосалқы тәсілдері бар екенін нақты мысалдармен дәлелдеді.

-дай, -дей, -тай, -тей, -дайын, -дейін, -тайын, -тейін жұрнақтарының көмегімен жасалатын теңеулер көркем шығармаларда өте көп кездеседі. Мысалы: Бір-екі рет мөңкіп қалып, шабына тиген тұлыптай құбыжықты сарт-сұрт тепкілеп, құйындай ұшты. [5.3].Бәйдібектің өмір сүрген заманы Еуразияның Ұлы даласын қоныс еткен желдей еркін көшпелі тайпалардың арасында этникалық тұтастану үрдісі қызу қарқынмен жүріп, мемлекеттің ірге тасы қаланып, тарих сахнасына әйгілі Түрік Қағанатының шыққан кезі. [6.7].

Теңеулердің -ша,- ше, -дай, -дей, -тай, -тей, -дайын, -дейін, -тайын, -тейін жұрнағының көмегімен жасалуы жайлы Қ.Жұмалиев, Р.Нұрғалиев, Б.Манасбаев алғашқылардың бірі боп пікір білдірген. Олардың пікірінше, «теңеулердің көпшілігі зат есімге, есімшеге, етістікке жалғанған -ша,- ше, -дай, -дей, -тай, -тей, -дайын, -дейін, -тайын, -тейін жұрнақтары арқылы жасалады» [7.97]. Шынында да, теңеу жасаудағы ең өнімді жұрнақтар: дай, -дей, -тай, -тей, -дайын, -дейін, -тайын, -тейін,-ша,- ше және шығыс септігі жалғауы мен секілді, сияқты, тәрізді, іспетті сөздері болып табылады. Оның дәлелі – біз талдап отырған Сәкен Жүнісов, Ақселеу Сейдімбек шығармаларында да теңеудің осы тәсілмен жасалған түрлерін көптеп кездестіруге болады. Мысалы: Неге екені белгісіз, астындағы шабдарының төрт тұяғын да тағалайтын аттай тізесіне қойып, киіз бе, шүберек пе әйтеуір жем дорбадай бірдемемен шашасына дейін орап, қылғындыра шандып түннің бір уағында жалғыз кеткен қара шал жылқыларды алыстан торауылдаған жігіттерге бір бие сауымдай мезгілден соң қайта оралып, олармен ұзақ кеңесті.[5.3]. Өзгелер сияқты қазақ халқы да ел болып ірге көтеру, жұрт болып, бас құрау, ұлт болып, еңсе көтеру сияқты тарихи ұлы мұраттар жолында еді [6.31].

Ал бейне, тең сөздерін академик Қ.Жұмалиев метафора жасайтын тәсілдердің көрсеткіші десе, профессор Т.Қоңыров Қ.Жұмалиевтің бұл пікіріне қосылмайтынын айтады,әрі метафора мен теңеудің формалық, структуралық, семантикалық айырмашылықтары бар екендігін нақты мысалдармен ашып көрсеткен. «Формалық айырмашылықтар дегеніміз мынау: секілді, сияқты, тәрізді, іспетті,бейне, теңсөздері мендай, -дей, -тай, -тей, -дайын, -дейін, -тайын,-тейін,-ша,-ше,-нан,-нен жұрнақтары теңеу жасайтын тәсілдердің көрсеткіштері болса, ал бұлардың метафораға ешқандай қатысы жоқ. Структуралық айырмашылықтардың мәні мынада: теңеу үш элементттен құралады да, ал метафора екі элементтен құралады»,[4.67]-дей келіп, Б.В.Томашевский, А.Т.Рубайлоның пікірімен дәлелдейді. Метафорада образ бен предмет бір сөздің бойына кірігеді де, ол сөз бірден екі мағынаға ие болады.Оның біріншісі – сөздің тура мағынасы,яғни образ,ал екіншісі – ауыспалы мағынасы,яғни предмет. Ал теңеуде – предмет, образ, белгі – теңеудің үш элементі болып табылады.Мәселен, Қарабура есімінің ұранға шығуы, ол ұстанған гуманистік арман аңсардың (идеал) кейінгі ұрпақ үшін де бойтұмардай қастерлі екенін пайымдатады. [6.17]. Мұндағы арман аңсар – предмет, бойтұмар – образ, қастерлі – белгі, сондықтан да бойтұмардай сөзі үш элементтен құралған теңеу екендігінде дау жоқ.

Қазақ тілінде бұдан басқа да теңеу тудыратын тәсілдер бар. Соның бірі – ұқсас (ұқсайды, ұқсап, ұқсаған) сөзінің теңеулік қызметі. Мысалы: Жаңбырға суланған қаңбақтар ымыртта жөңкіген мал құсап, тоңқаңдап, ербеңдеп дала кезіп, жосыла бастаған [5. 22].

Қазақ тіліндегі теңеулердің жасалуының жоғарыдағыдай түрлі тәсілдері бар. Бұлардың теңеу жасаудағы үлес салмағы бірдей емес. Олай болуы мүмкін де емес. Бұлардың ішіндегі ең пәрмендісі – дай-дей, -тай-тей, -дайын-дейін, -тайын-тейін жұрнағының көмегімен жасалатын тәсіл. Бүкіл қазақ теңеулерінің 70%-тен астамы осы тәсіл арқылы дүниеге келеді. Екінші орында сияқты, секілді, тәрізді тәсілі аталады. Бұларға теңеулердің 10-15%-ке жуық үлесі тиеді. Үшінші орында –ша, -ше жұрнағы арқылы жасалатын тәсіл, төртінші орында ұқсас сөзінің көмегімен жасалатын тәсіл, бесінші орында бейне сөзі тәсілі, алтыншы орында –нан-нен, -дан-ден, -тан-тен жалғауы тәсілі, жетінші орында аралас тәсіл, алсегізінші орынды тең сөзі тәсілі алады. Бұл айтылған сегіз тәсіл – қазақ тілінде жасаудың ең негізгі, ең басты тәсілдері.

Қорыта келгенде, А.Сейдімбеков, С.Жүнісов сынды көркем сөз шеберлері өз шығармаларында қазақ тіліндегі теңеу жасаудың барлық тәсілін дерлік пайдалана отырып, өрнекті, көрнекті теңеулер қатарын шебер, білімді, тапқыр, суреткерлікпен қолданған.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1 Әбдірахманова Т. Қасым Аманжолов поэтикасы. Алматы: Қазақ ССР-нің «Ғылым» баспасы, 1976. 298 б.

2. Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі. Алматы: Мектеп, 1965. 212 б.

3. Негимов С. Ақын-жыраулар поэзиясының бейнелілігі. Алматы: Ғылым, 1991. 199 б.

4. Қоңыров Т. Қазақ теңеулері. Алматы: Мектеп, 1981. 331 б.

5. Жүнісов А. Ақан сері. ІІ кітап. Алматы 1971. 319 б.

6.Сейдімбек А. Елтұтқа. Астана.2001. 357 б.

7.Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. Алматы. 1969. 111б.