Нургазиев Танат Есенбаевич

Абай атындағы ҚазҰПУ, Магистратура және PhD докторантура институтының магистранты, Қазақстан

М.Шаханов поэзиясындағы  «намыс»  пен  «достық» концептілері

Поэтикалық  мәтіндегі  концептіні  тану  алдымен  автордың  когнитивтік  моделін  тануға  бағыттайды.  Психолингвистикалық  аспектіде   когнитивтік  модель   автордың  ойлау  әрекетінен  туындайды.    Модель  элементтері  санадағы  ментальді  оқиғалар  (экспозиция), олардың  әрекеті  арасындағы  байланыста  қалыптасады

М.Шаханов поэзиясының елеулі тірегі болып саналатын  тақырыптардың бірі - «намыс». «Намыс» концептісін ақын  шығармаларында  жан-жақты  талқылаумен  танымдық  дәрежесінің  жоғары  деңгейде  екендігін аңғартады.

Э. Оразалиева: «Таным  дегеніміз  - адамның  ішкі  мүмкіндіктерін      сыртқы  әсер  етуші  күштермен  байланыстыратын,  оның  қоршаған  әлеммен  тұтасқан болмысын  сипаттауға мүмкіндік   беретін    және    аралық    қатынастарды  табиғи  заңдылық  ретінде  немесе заттар  мен  құбылыстардың  өзара  әсер етуінің  салдары    деп    дәйектейтін  маңызды ұғымдардың  бірі [1;58]»,  -  деп  танымның   түсініктемесін   береді.   Бұл   пікірге   сүйене   отырып ,   «намыс»  концептісіндегі    «ішкі   мүмкіндіктерін   сыртқы   әсер  етуші   күштермен  байланыстыратын»    буынды   іздейміз. 

Халық   даналығына   сүйенсек:  «Ерді  намыс   өлтіреді,   қоянды   қамыс  өлтіреді»  немесе «намысты  ер»,  «ел   намысын қорғау»   сияқты  мақал-мәтелдерге,  сөз   тіркестеріне   назар   аударсақ,  «намыс» -  адамның   бойында  кездесетін  асыл  қасиет  деген  тұжырымға  келеміз.  Демек, намыстың  ішкі  мүмкіндігі  -   қасиет,   сыртқы  әсер  ету  күші  - адам   немесе  адамға   кездесетін  қайшылық.  М.  Шаханов  тілінде  «намыс»   концептісі  «Жігерлендіру»  өлеңінде   көрініс  тапқан.

                                 « Жә,  жә,  жарар,

                                    Өткен  күн  оралар  ма,

                                 Қарау  керек,  бауырым,  саған  алға.

                                    Басыңдағы  бөрік  пе,

                                    Орамал  ма?

                                    Бөрік  болса,  ауыс  тез  басқа  күйге,

                                    Көз  жасыңды  көрсетпе  жас  сәбиге.

                                    Көз  жасыңды  көрсетпе,  сұранамын,

                                    Әй,  әй,  жігіт,  сен  маған ұнамадың.

                                    Жас  нәресте  көруге   тиісті  емес,

                                    Әкесінің  еңкілдеп  жылағанын [2;29]».

    Көркем   сюжетпен  әрленген  ақын  өлеңінің  бір  түйіні   «әке   мен  бала»  арасындағы  қатынасқа  негізделсе,   екіншісі -  «еркектік  намыс»  тұжырымына  саяды.  Ер  адамның  тұлғасына  бітетін  намыс жайында  «Еркектер  жыры»  атты  өлеңін  алып  қарастырсақ  та  болады.

                                   «Қалқам!

                                     Ерлік   даңқы  қанат  жайған  мына  ұлы  заманда

                                     Мүсіркеу  сөз  естуден  өлім  жеңіл  маған  да [2;18]»,  немесе «Жігіттің  екі  сипаты»  өлеңінде:

                    «Алуан  тағдыр  берілген  бұл  адамға,

                      Есегінен  ез  жігіт  құлағанда

                      Жұбатыңдар,

                      Аяңдар,

                      Өйткені    оның

                      Құм  боп  кетер  жігері  жылағанда.

                      Алуан   тағдыр  берілген  бұл  адамға,

                      Тұлпарынан  ер  жігіт  құлағанда,

                      Жұбатпаңдар!

                      Ер   адам   от-жігерін

                      Намысына  жаниды  жылағанда [2;91]» -  деп,  намыс арқауын  арқалаған   еркектердің  болмысын  суреттейді.   Психология  ғылымының  тұрғысынан қараған  кезде  намыс   -  адамның  жан  дүниесіне  сілкініс  жасайтын  құбылыс. «Ар-намыс»  қағидасын  берік  ұстаған  адамдар  хақында  ақын  «Еркектерге  көзқарас»   атты  өлеңінде:

«...Бір  сөз  үшін  қаншама  еркек  тіршіліктен  жан  кешті.

                                Бір  сөз  үшін  жекпе-жекке шақырған

                                Қайсар  Пушкин  Дантесті[2;11]»,   - деп  өз  пікірін  дәлелдейді.

     «Намыс»   концептісіне  сырттан  әсер  етуші  күш  адам  немесе  адамға  кездесетін  қайшылық  деп  пайымдап,  тұжырым  шығарғаннан  кейін,  сол  қайшылық   пен  адамға  ортақ,  күрделі  концепт -   «достық»  екені  Мұхтар Шаханов  шығармаларынан аңғаруға  болады.  Екі  ұшқыр  ойдың  ұштасқан  жері   -  ақынның  «Танакөз»  поэмасы.

                              «Ізгілік  пен  ізеттің  байлауында,

                                 Мама  қаздар  самғайтын  қойнауында,

                                 Достық   атты  қазына  аралы  бар

                                 Сонау   мақсат  тауының   жайлауында [2;85]», -  деп  басталатын  бұл  поэманың    негізгі    тірек    ұғымы -  «достық»  концептісі.   Бала  кезден  бірге  өскен  екі  құрбы,   есейе  келіп  бір  қызға  ғашық  болады.  Әкелері  соғыста  қаза  тапқандықтан,  бірін-бірі  жақсы  түсінетін  екі құрбының  аралары  суысады.

                            «Өтті  солай   тұңғыш  рет  тынышымды  бұзған  күн,

                             Тұңғыш   рет  сенен,  досым,  Танакөзді   қызғандым [2;86]».

    Әйтсе  де,  ақын  бұл  психологиялық  күйді  ерекше  агрессия  немесе  қызғаныштан    қырылуға  дайын  екі  құрбының  суретін  салмайды,  керісінше,  жан  айқайын,  күйзелістің  күрделенген  формасын  көрсетеді.  Оны  поэманың:

«Оянсақ  та  бал  сезімнің  алғашқы асау  әнінен,

                             Аппақ,  адал   достығымыз  биік  тұрды  бәрінен [2;87]»,  -  деген  тармақтарымен  дәлелдейді.   Сюжеттің  арғы  желісі  тым  күрделі  сипатқа  ие  болып,  дами  түседі.

                          «...Бәлкім,  саған өшпес  жара  салдым  ба?

                              (Кешір  мені,  кетсем  сол  сәт  ұсақтап)

                               Рұқсатсыз  сүйдім  сені  құшақтап.

                               Кенет-кенет   сыбдырлатып  құрақты,

                               Бұлақ  жақтан  шыға  келді  бір  атты.

                               Бізді  көріп  жалт  бұрылды  қайтадан.

                               Танып  қалдым.  Досым  екн  ол  менің,

                            - Мұрат,  - деуге  әрең  жетті  дәрменім.

                               Тоқтамады,  қамшылап  көк  дөненді...[2;94]», -  дей  келіп  ситуацияны үдетеді.  Тілші   Қ.  Жаманбаева  мұны:  «... әсер  етудің  түрлі  стилдік  тәсілдері  арқылы  біздің  жан-дүниемізде  де  қарама-қайшы  сезім  күйлерін  оята  келіп,  ақырына  таяғанда,  қос  бағытты  бір-бірімен  айқас  тұйықталу  болғандай  түйістіріп  барып, күйдіріп  жібереді [3;65]» ,   -  дейді.

        Ситуация   әрі  қарай  Мұраттың  Танагөзді  сүйе  тұра,  достықтың  сертін  сақтау  мақсатында  Зеркүл  деген  қызға  үйленуімен  жалғасады.

                 «Мен  Мұратқа  қарап  едім,  қарадым  да таң  қалдым,

                    Таң  қалғаным -  жанарында  жас  тұнғанын  аңғардым.

                    Аңғардым  да  аласұрдым,  бармағымды  тістедім,

                    Айналайын  адал  достық,   неткен  мұнша  күшті  едің? [2;96]»,  -  дей  келе  достық   даңқының  белесіне  шыққан  Мұраттың  психологиялық  күйзелісін  суреттейді.  Досының   екіншісі  қалаға  оқу  іздеп  кетеді.  Арада  бірнеше  жыл өтеді.   Бірде  жатақханаға  келген  бір  ауылдасынан  Мұраттың  жағдайын сұрағанда:

              «Қашан  болсын  диханшының  жаны  тыным  тапқан  ба?

                Долана  сай  маңайында  күздік  жыртып  жатқанда,

                Жазатайым   қалып  қойған  трактордың  сатында... [2;98]»,    -   деп  досының  оқуын  тастап,  ауылына  қайтқанына  себепкер  болады.

                   «Кеш.

                     Ауданға  келіп  қонды  мен  отырған  самолет,

                     Төбемізде  теңбіл-теңбіл  аспан  тұрды  ала  көк.

                     Тым  асығыс  жүгіреді  жүрегімде  тасып  қан,

                     Такси  қуып  жете  алмайды  қиялымды  асыққан.

                  ...Жақын  барып  терезеден  сығаладым  жай  ғана.

                     Кітап   оқып  Мұрат  отыр  шат-шадыман  көңілі,

                     Тірлігінен көңілсіздік  көрмегендей  өмірі.

                     Бар  назарын  Мұратқа   ауып,  алғашында  сезбедім,

                     Жанындағы Зеркүл  шығар,  болар  дейсің  өзге  кім?

                     Міне,  қызық,  осы  шақта  жүзінен  нұр  тасыған

                     Сені  көрдім,   Танакөзім,  жан  досымның  қасынан.

                  ...Бір  өзімшіл  пенделіктің  ауқымынан  босанып,

                     Тауға  қарап  тұрдым  ұзақ  жанарыма  жас  алып.

                     Ұзақ  тұрдым.

                     Бізді  қалай  соғыстырды  жол  мұнда,

Қадірлім-ау,  сенің  іңкәр  махаббатың  алдында,

                     Сенің  ұлы  дос  жүрегің  алдында

                     Асқар  таулар  басын  исін,

                     Басын  исін!  Түгі  де  жоқ  таң  қалар,

                     Екеуіңнен  асқақ  емес,  биік  емес  енді  олар!

                     Сендер  өшпей  жаныңдаршы,

                     Сендер  бақыт  табыңдаршы,

                     Онсыз  өмір  мәнді  ме?

                     Екеуіңнен бұл  бақытты  егер  титтей  қызғансам,

                     Соқыр  болып  қалсын  көзім  мәңгіге!

                  ...Айналайын  ұлы  достық,  айналайын атыңнан,

                     Құлатпашы  мені  мәңгі  осы  биік  сатыңнан,

                     Айналайын  ұлы  достық, айналайын атыңнан! [2;100-101]»,   -     деп  қорытындылайды   ақын.

        «Адам  қоршаған  ортаны  ойлау  арқылы  танып  біледі  және  ол  адам  санасында  көрініс  табады.  Адамның  шындық  болмысты танып  білуі   ой  арқылы  жүзеге  асса,  тіл  -  ойдың  бейнелеу  қызметінің  нәтижесін  бекітудің  құралы  ретінде  қызмет  етеді [4;18]»,  -  деп   тілші  И.  Айбаршаның  пікірін  негізге   ала отырып,  «достық»  концептісінің  М. Шаханов  поэзиясындағы  қаншалықты     орын  алатындығы  жайында  жұмыр  пікір  түйуге  болады.     «Достық»  жайындағы  өзіндік   ой-толғамға  негізделген,  ұшқыр  сюжеттік  желісі  бар  өлеңдерінің  қатарында  «Достық  өлкесінің  заңы»  атты  туындысын  жатқызуға  болады.

         Көркем  мәтіндегі  бейненің  қай  түрі  болмасын  автордың  санадан  тыс  ұғыну,    қиялдау    шеберлігін  байқатады.  Танымын  көркем  дүниемен   бейнелеуге  ұмтылады.  Олардың  әрбір  бейнеленген  көркемдік  дүниесі  тілдегі ұғымның  модельденуіне  ықпал  етеді.  Демек   поэтикалық  мәтіндегі   бейне  арқылы  қолданыстағы  түсінілуі  қиын  абстрактілі  ұғымдардың  суреттемелі  модельдері  мен  әмбебаптық  комбинацияларын  таңдап  қолдануға  болады.

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1.     Оразалиева Э. Когнитивті лингвистиканың қалыптасуы мен дамуы. –Алматы: «Ан арыс» 2003, 568-бет.

2.     Шаханов М.    Эверестке  шығу. –Алматы: «Атамұра» 2003ж.

3.     Жаманбаева   Қ.     Тіл   қолданысының   когнитивтік    негіздері:   эмоция, символ, тілдік  сана. –Алматы: «Ғылым» 1998 ж.

4.     Ислам  А.  Ұлттық  мәдениет  контексіндегі  дүниенің  тілдік

суреті. –Алматы, 2003.

 

Резюме

В статье рассматриваются концепты «дружба» и «честь» в поэзии                   М. Шаханова.