Тіл -халықтың жаны

Адамзат сөз, тілді коммуникативті қызмет атқаратын қажетті құралы ре-тінде туғызып, о бастан пайдаланып келе жатқанмен, қазіргі,жаңа зама-нымыз тұсында бұның мән – ролін кемелдендіре, жетілдіре, ұштай беру талабымыз ерекше арта түсіп отыр. Бұлай болуы заңды да, себебі рухани мәдениеттің өсуі тілдегі өзгерістерден көрінумен бірге, сөзге, көркем сөздік творчество шығармаларына айырықша талап қояды және бұл құрал неғұрлым өткір, неғұрлым тура бағытталған болса, солғұрлым жеңімпаз да.

Міне, біздің туған тіліміз де осындай ерекше маңызды құралдардың бірі.

Тіл қоғамдық құбылыс болғандықтан, қоғаммен бірге жасасып қызмет атқарады. Сондықтан ол үнемі назарда болмақ. Демек, бұдан сөз етіп отыр-ған мәселеміздің көпшілік жақтарының ескірмейтін, дәйім күн тәртібінен түспейтін, мәңгілік өзекті мәселе екені аңғарылады. Айталық, Аристотель (б.э. д. 384-322) бұдан 2300 жылдай бұрын: «Әдемі де сәтті айтылымдар қайдан шығады? Оларды талантты, яки зергер адам жасайды. Ал бұлардың мәні – сырының қандайлығын айқындап беру – біздің ғылымымыздың міндеті» -деп жазыпты. Сонда ғұламаның осы айтқанын баяғыда-ақ шеші-ліп қалған, бүгінгі күн талабына сай келмейтін пікір санай аламыз ба? Әрине, жоқ. бұл ерекшелікті профессор М.Томанов: «әдеби тілдің қазіргі сипаты мен болашақ бағдары, оған қойылатын талаптар қашан да көңіл алаңдатар басты мәселе болып қала бермек» - деп зерделеген.

Сөз – тіл аталатын мәңгілік, аса құнды да қасиетті дүниені құрайтын бөлшек.

Ал тіл – адам баласының бір-бірімен қатынас жасау мұқтаждығы мен қажеттілігінен туған адам қатынасының аса маңызды құралы. Сол себепті де қоғамнан тыс тіл, тілсіз қоғам жоқ. Тіл лексикасында адам өмір сүріп, еңбек етіп, шаттанып – қуанып, қайғы – қасірет те шегіп жүрген бар дүние - әлем сәулеленіп те, сипатталып та тұрады.

Тілдің осындай аса маңыздылығының бір сыры оның құдірет – күшін-де. Халқымыздың «Өнер алды – қызыл тіл», «Піл көтермегенді тіл көтере-ді», «Сөз сүйектен өтеді, таяқ еттен өтеді», «Бір жақсы сөз бітірер мың кө-ңілдің жарасын» тәрізді мақалдары сол ғажайып қуат – қасиетке байла-нысты туған.

Сөз, тіл тегеурінінің әлуеті әсіресе от ауызды, орақ тілді небір қиып түспе шешендердің әділетсіздікті, адамгершілікке жат мінез – құлық, іс - әрекетті батыл әшкерелеуде; адалдықтың асыл айнасына дақ түсіртпеу жолындағы күресте; қытымыр заманның ел, ер, жесір, жер дауларын шешкен тұстарда айтқан сөздерінен айқын көрінеді. Мысалы, қазақ жерін үш рет шауып және жеңілген жақтан барған елшілерге есе бермей сарсылтқан Қоңтәжі ханға 14 жасар Қазыбек:

- Қазақ деген – мал баққан елміз, бірақ ешкімге соқтықпай, жай жатқан елміз. Елімізден құт – береке қашпасын деп, жеріміздің шетін жау баспасын деп, найзаға үкі таққан елміз. Бір дұшпан басынбаған елміз, басымыздан сөзді асырмаған елміз. Досымызды сақтай білген елміз, дәмі – тұзын ақтай білген елміз. Бірақ асқақтаған хан болса, хан ордасын таптай білген елміз. Атадан ұл туса, құл болам деп тумайды; анадан қыз туса, күң болам деп тумайды. Ұл мен қызды қаматып отыра алмайтын елміз. Сен қалмақ болсаң, біз – қазақ, қарпысқалы келгенбіз; сен темір болсаң, біз – көмір, еріткелі кел-генбіз. Қазақ, қалмақ баласы табысқалы келгенбіз, танымайтын жат елге танысқалы келгенбіз; танысуға келмесең, шабысқалы келгенбіз. Сен қабылан болсаң, мен – арыстан, алысқалы келгенбіз; жаңа үйреткен жас тұлпар, жа-рысқалы келгенбіз; тұтқыр сары желіммін, жабысқалы келгенбіз. Берсең, жөндеп бітіміңді айт! Бермесең, дірілдемей жөніңді айт не тұрысатын жеріңді айт! – дегенде, Қонтәжі не дерін білмей сасып:

- Өзің сөзге келген бала болсаң, отырған орның қандай төмен еді, бы-лай жоғары шықшы, жоғары, - деп, оң қолтығын аша береді. Сонда Қазыбек:

- Біздің қазақтың әдетінде жасына қарай отырып, жағына қарай сөз сөй-лейді. Өзімнен үлкен ағаларым төрде отырса, маған төбеде отырғанмен бір-дей, - деп, жалт бұрылып орнына қайта барып отырады… Қалмақтар жұды-рықтай баладан ханның қара суға түсіп, осынша дірілдеп кеткеніне ренжиді. Сонда хан бала сөзінің «Қане, тыпыр етші, көрейін!» деп, екі иығында аузы-нан от шашып тұрған нақ екі аю тәрізді көрінгенін айтады. Тәкаппар Қоңтәжі даугер баланың жоқтап келген мал мен жанын есептеп алдына салып беріп, елшінің әрқайсысына бір тоғыздан сый тартады. Сөйтіп, нағыз иесін тапқан сөз өз ғаламатын осылай танытады.

Халқымыздың тілге, сөзге деген бұл тәрізді ерекше ұсталығы, қадір – құр-меті хақында поляк революционері А.Янушкевич (1803-1857) 1846 жылғы 22 майда інісі Януарийға қазақ даласынан жазған бір хатында өзі куә болған би айтысы жайында: «Бұл іске біздің бірнеше күніміз кетті… Шешендер алма – кезек сөз таластырды, қайсыбіреулерінің желпіне, айшықты сөйлегені соншалық, менің өзім қайран қалдым. Ежелгі Грецияда немесе Римде болса, старшина Тоқымбай мен Бейсекенің өзі лаврдың астында қалған болар еді» – десе, тіл білімпаздары П.М.Мелиоранский (1968-1906), В.В.Радлов (1837-1918), С.Е.Малов (1880-1957): «Қырғыздар көркем, жатық сөйлеуге өте шебер де құмар адамдар. Оларда сөзге ерекше дарындыларға, суырып салма ақындарға, әңгімешілер мен өлеңшілерге сый-құрмет аз көрсетілмейді» [2, 3]. «Қазақтардың тілі мамықтай майда, мақпалдай әдемі. Сұрау беріп, жауап қатып сөйлескенде, небір ұшқырлық пен тапқырлықты танисың; кейде шымшыма, кейде мірдің оғындай өткір қайырылған тіркестерді жиі көресің. Тіпті оқымаған қазақтың өзі де сайрап кеткенде, шешендігіне таң қаласың. Мұндай өнер Европада француз бен орыста ғана ұшырасады. Әңгіме-дүкен үстінде сөйлеу сөзі аспандай ашық, самалдай сүйкімді шығады» [3, 4]. «Қазақтардың тілі түрік және түркі тілдері ішінде өзінің бейнелілігі, сурет-тілігімен үнемі ерекшеленіп отырады. Қазақтардың даңқы өзінің халықтық ауызекі тілімен, мәнерлі ауыз әдебиетімен шықты және шығып та отыр» [4, 97], - деп жазды.

Сөз, тіл – қай халықтың да қымбаттысы, тіпті жаны да. Сондықтан оны барша жұрт қадірлейді.

Әр ұлт ана тілін осылай ұлы көрумен, елдігінің өшпес жұлдызы деп білумен бірге, оны өмірдегі ең қымбаттысы, тіпті ғазиз жаннан да артық аяулысы санайды. Бұған Р.Ғамзатовтың:

Егер тілім ертең болса құрымақ,

Мен дайынмын өлуге де бүгін-ақ,

ақындарымыз Ә.Тәжібаев пен Д.Әбілевтің:

Туған тілім – тірлігімнің айғағы,

Тілім барда айтылар сөз ойдағы.

Өссе тілім, мен де бірге өсемін,

Өшсе тілім, мен де бірге өшемін,

Туған тілде сыры терең жаным бар,

Туған тілде әнім менен сәнім бар.

Туған тілім тіл болудан қалса егер

Жүрегімді суырып-ақ алыңдар, - деп, жырлаған.

Әрине, бұл үзінділердің қай-қайсысында да халық жүрегінің туған тілге деген мөлдір сыры, бар шыны жырланып тұр. Бұлай болуы заңды да. Неге десеңіз, тіл – халықтың жаны. Сондықтан тілсіз – халық, халықсыз қоғам жоқ. Демек, халық, тіл, қоғам – бұл үшеуі – диалектикалық бірліктегі құ-былыстар. Сол себепті, А.Ахметова айтқандай, тіл үшін күрес – халықтың халықтығы үшін күрес. Ал халық бар жерде тіл бар, өмір бар, қоғам бар. «Қазақ тілі бүгінде ғылым мен білімнің, интернеттің тіліне айналды. Ана тіліміз Мәңгілік Елімізбен бірге Мәңгілік тіл болды! Оны даудың тақырыбы емес, ұлттың ұйытқысы ете білгеніміз жөн»-деп Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев айтқандай,тіліміз мәңгілік болмақ.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1.Назарбаев Н.Ә.Қазақстан жолы-2050:Бір мақсат,бір мүдде,бір болашақ:

Қазақстан халқына Жолдауы.-Астана,2014жыл 17қаңтар.

2.Байтұрсынов А. Тіл тағылымы.- Алматы:Ана тілі, 1992.

3.Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1994.

4.Қабдолов З. Сөз өнері. –Алматы:Санат, 2002.

5.Балақаев М. Тіл мәдениеті және қазақ тілін оқыту методикасы.-Алматы, 1989.

6.Әдебиеттану сөз өнерінің сырлары.- Алматы: Мектеп, 2003.