Қазақтардың этномәдени бейнесінің қалыптасуының ислам дініне дейінгі кезеңі

Еркінбекова Б.

М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті магистрі

Резюме

В статье рассматривается формирование этнокультурного образа казахского народа до появления Ислама

Summary

In the article, forming of ethnic cultural character of the Kazakh people is examined to appearance of Islam

Кез-келген халықтың діни мәдениеті мен сана-сезімі оның тарихының өн бойында бірге жасалып, дамып отырады. Ежелгі түріктердің діни түсініктері мен дәстүрлерінің кешенін дін тарихын зерттеуші Н.Д. Нұртазина мифтік танымға негізделген протодін, немесе, табиғаттық дін деген аталым береді [1]. Егер наным-сенімдердің алғашқысы синкреттік сана деген қалыптасқан қағидатты басшылыққа алар болсақ, осы кезеңнің барлық сипатты белгілерінің барлығын қазақтар тарихынан айқын көруге болады: Ашина тайпаларының ақсүйектерінің құрбандық шалатын ата-бабалары туралы жужаньдарға тәуелділікке ұшырағанға дейін өздері өмір сүрген тарихына «шолу жасайтын» аңыз-дерекке жүгінсек, аталған кезеңге дейін ашиналар үңгірде өмір сүрген, олардың анасы қасқырдың қаншығы делінеді [2]. Нақ осындай бабалар рухы теле тайпаларында да болған, осындай деректер Қазақстан жерлерін мекендеген тайпалар мен халықтарда тотемдік түсініктердің бірқатар дамығандығын көрсетеді. Гардизи деректеріне сүйенсек, ежелгі қырғыздар сиыр, кірпі, сауысқан, қыран тәріздес жануарларды өзінің ата-бабасы ретінде мойындап, оларға сыйынып, дәстүрлі әсімдерін атқарып отырған. Күні бүгінге дейін пайдаланудан шықпаған «Жыл қайыру» 12 жылдық тізбесінің де әр жылды жан-жануардың атымен атап-түстеп шығуы да осы сенім түрінен бізге дейін келіп жеткен тарихи ескерткіш екендігі де күмәнсіз. Сонымен бұл деректер мен мәліметтер Қазақстан жерінде дамып қалыптасып келе жатқан ұлттың синкреттік сана, яғни ата-баба образын жануарлармен ұштастырып, өзін табиғаттың төл туындысы ретінде қарау мәдениеті сатысынан өткендігін толық көрсетеді. Аруаққа табыну анимизммен біте қайнасып, тығыз араласып кеткен болатын. Түріктер ата-баба аруағына орнатқан тас мүсіндердің алдына барып, өздерінің діни рәсімдерін жасап отырған. Қазақстан мәдениетінің материалдық ескерткіштерінің қоры түркі дәуірінде дамыған діни сенімдердің нәтижесінде сайын далада көптеп кездесетін балбал тастармен толықты.

Ата-баба аруағына табыну бірте-бірте сананың қалыптасуының келесі түрі – мифтік сана деңгейіне көтерілуі тарихи заңдылық. Бұл кезеңде әрбір ру өзінің мифтік ата-бабасының рухына табынды, оған арнап құрбандықтар шалып отырды. Суй-Шуйде «әрбір жұма күні және әрбір сегізінші айда аруақтарға құрбандық шалуға жиналып арнап отырды», - деп келтіріледі [2, б. 78].

Ислам дініне дейінгі таралған діндер арасында сонымен қоса-қабат анимизм, фетишизм, аруаққа табыну культтары да болған. Түріктер жерге, отқа, суға, киелі ағаштарға, жар, тау-тастарға да үнемі сыйынып отырған. Түрік қағанатының тұрғындары аспан денелері – айға, күнге, жұлдыздарға табынып отырды. Олар аспан күштері (тәңірі) найзағайда, отта көрінеді деп есептеп, найзағай ойнаған кезде ерекше рәсімдер орындап отырылды. Мысалы, найзағай түскен жерде ерекше арнайы құрбандықтар шалынып, найзағайдың орны отпен және қымыз құйылып ақпен аластатылған. Отпен аластату рәсімі көптеген жағдайларда үнемі қолданылып отырылған: көшіп-қону кезінде, әскерлер мен жолаушылардың алыс жолдан оралуы кезінде, қағандардың ордасына шетелдік елшілер келген кезде үнемі отпен аластату рәсімі жасалып отырылған. Шетелдік елшілердің отпен аластату рәсімінен өткізілуі туралы византиялық елші Земархтың қалдырған дерегі бар: ол қаған ордасына кірмес бұрын жанған екі оттың арасынан өтуі міндетті болған [1х].

Қорыта айтар болсақ, ислам дініне дейінгі таралған діндер арасында анимизм, фетишизм, аруаққа табыну культтары болған және ол культтардың бірқатары халық санасының балалық дәуірімен қоса өшіп кеткен болса, оның аруаққа табыну сияқты формалары ру-тайпалардың ұраны символы мен тиымдары түрінде өмір сүріп, ерте ортағасырлардан біздің заманымызға дейін келіп жеткен. Жоңғар шапқыншылығына қарсы күресте «Абылайлап» ұран салған түйеші Сабалақтың өз заманындағы биліктің ұшар басына шығуы, бір жағынан оның дербес ерлігі мен батырлығының арқасында болса, екінші жағынан оның ата-бабасының аруағының күштілігіне айналасындағы басқалардың да толық сеніммен қарап, Абылайды аруақ жіберген басшы ретінде танып, оған бас июінен деп тұжырым жасай аламыз.

Протодіндер арасында неғұрлым кең таралып, жалпытүріктік дәрежеге ие болған, халық санасына терең сіңіп, этномәдениеттің түр-сипатын өзіндіік дербес айқындау дәрежесіне ие болғаны – Тәңірілік сана. Ол әсіресе, Түрік қағанаты дәуірінде кең таралып, билік иелерінің қолдауына ие болып отырды. Тәңірілік сана мен наным мемлекеттік монотеистік дін статусына көтеріліп, «Көк-тәңір» деген атқа ие болды. Ибн-Фадлан бұл туралы, көшпенді өзімен болған кез-келген жағымды-жағымсыз оқиға болған жағдайда, басын аспанға көтеріп, «Бір тәңір» деген сөзді айтып, өзінің көкке бағынатындығын білдіріп отырды деп куәлік айтады. Көк тәңірісіне табынудың болғандығын «биікте көк тәңірі, төменде қара жер жаралғанда, екеуінің арасында адам баласы жаралған», - деген Орхон жазулары да негіздейді [2, Б. 80].

Сонымен қоса, қазақтардың санасында қалған көптеген табулар, яғни, соның ішінде, мысалы, «аяғыңды көкке көтерме», «көкке қарап түкірме» деген тиымдар осы кезеңнің тарихи этномәдени санасының сипаты.

Тәңіріге табынудың Қазақстан тарихының түркілік кезеңіндегі рухани сенімнің бастысы болғандығы туралы пікірдің негізділігі мен шынайылығы қазіргі заманғы зерттеушілердің ешқайсысының да күмәнін туғызбайтын аксиомаға айналғандығын олардың еңбектеріне танымдық шолулар жасаған кезде де айқын көре аламыз. Оның өзінде С. Ақатаевтың «тәңірілік сана алғашқы пайда болған кезінде дін емес, ежелгі космогониялық ой-пікірлер мен түсініктердің жиынтығы болатын», – деген пікірінің жаны бар деп есептеуге болады [3].

Түрік қағанатының тұрғындары аспан денелері – айға, күнге, жұлдыздарға табынып отырды. Олар аспан күштері (тәңірі) найзағайда, отта көрінеді деп есептеп, найзағай ойнаған кезде ерекше рәсімдер орындап отырылды. Мысалы, найзағай түскен жерде ерекше арнайы құрбандықтар шалынып, найзағайдың орны отпен және қымыз құйылып ақпен аластатылған. Отпен аластату рәсімі көптеген жағдайларда үнемі қолданылып отырылған: көшіп-қону кезінде, әскерлер мен жолаушылардың алыс жолдан оралуы кезінде, қағандардың ордасына шетелдік елшілер келген кезде үнемі отпен аластату рәсімі жасалып отырылған. Шетелдік елшілердің отпен аластату рәсімінен өткізілуі туралы византиялық елші Земархтың қалдырған дерегі бар: ол қаған ордасына кірмес бұрын жанған екі оттың арасынан өтуі міндетті болған [4].

Көшпенді малшылар сондай-ақ, жер мен судың рухтары және Ұмай ана рухына да үнемі табынып отырған. Жаңа жылдағы алғашқы мейрам көктемдегі күн мен түннің теңесуіне арналған болатын.

Л.Н. Гумилев өзінің «Түркіттердің діні» деген еңбегінде мәліметтерін қытайдың «Вэйшу» және «Суйшу» атты шежірелеріне және Н.Я. Бичуриннің көрсетулеріне сүйене отырып келтіреді. Олардың ішінде Вэйшу көне түріктердің мынадай келесі салт-дәстүрлерін атап өткен: «1) Күн шығыс елін қастерлейтін болғаны үшін де (хан) ордасына шығыстан кіреді; 2) Жылма-жыл күллі бекзаттармен бірге ата-бабалар үңгіріне барып, құрбан шалады; 3) Бесінші айдың ортаңғы онкүндігінде қара халықты жинап, өзен бойына көк аруағына бағыштап құрбан шалады; 4) Дугиннің батыс жағында 500 ли жерде биік тау бар, оның басына өсімдік те, ағаш та шықпайды, ол Бодын-інлі деп аталады, оны аударсақ: елдің қамқоршы аруағы деген сөз»,– деп куәлік береді. Л.Н. Гумилев екі деректің шығу тегі мне атқаратын мақсат-қызметтеріне талдау жасай отырып, негізінен «Вэйшу» дерегіне көбірек ден қояды. өзінің осы тұжырымын негіздеу үшін келесідей уәж ұсынады: «Жеке тайпалар өсіп, халық болып құралады да, өздерінің діни жүйелерін енгізеді, діни сенім-нанымның элементтері ұқсас болғанымен, олардың бір-бірімен үйлесуі әрқилы болады. Түркіттердің діні де сондай болған. Бірақ ол туралы мынадай сұрақтар туады: бекзаттар мен қара халық неге бөлек табынған? Бекзаттар кімге жалбарынған?» – дей келе, ол «Бірінші сұраққа дауап беру оңай, өйткені бізге түркіт қоғамының құрылымы және оның этногенезі – шығу тегі белгілі. Түркіттер құрамы аса күрделі халық болған. Ашиннің «500 үй-орманы», болашақ бекзаттар Ү ғасырда Ордостан шығып, Алтайдың түскей жоталарына, түрік халық мекендеген жерлерге келіп қоныс тебеді. Екі этникалық бөлшек ұласып бірігіп кетеді, бірақ олардың арасында айырмашылық – ақсүйек, қарасүйек болып бөлінуі арқылы – ҮІІ ғ. дейін білтеленіп келеді, ақсүйектер арасында қызмет-мансаптық мирас болып қалуы, «текті-дегдар» қыздардың қарапайым халықтан шыққан жігітпен тұрмыс құруына тиым салу – міне осының айғағы», – деп ой тұжырады [2, б.73-74]. Міне екі тайпа-негіздің бірнеше ғасырға созылған өзара ассимиляциялануы кезінде олардың діни түсініктері мен сана-сезімінің де бір біріне жақындауы, тұтасуы үдерісі де осынша уақытқа созылған. Сондықтан, ақсүйектер туралы дерек беретін «Суйшу» және қарасүйектер туралы дерек беретін «Вэйшу» мәліметтері бір-біріне ұқсамайтындығы заңды нәтиже. Яғни «Суйшу» бойынша түркіттер жын мен әруаққа табынса, «Вэйшу» бойынша жоғарыда келтірілген бес түрлі құдіретке табынуы бірін-бірі жоққа шығаратын әрекеттер емес, керісінше, ұқсас та болса, екі түрлі сананың өзара біріге байытылуы үдерісінің біртінділігін ғана көрсетіп тұрғандығы айқын. Сонымен қоса-қабат, түркілердің арасында адам жанының өлмейтіндігі, о дүниедегі тіршілік туралы сенімнің болғандығы да айқын. Мысал үшін, Істеми қағанды жерлеген кезде, марқұммен о дүниеге баруы үшін төрт әскери тұтқынды өлтіру де осындай нанымның негізінде болғандығы айқын. Мұндай сенім діни сананың ерте кезеңдегі даму сатысына жатады.

Негізінен алғанда «Тәңірі» сөзі түркі тайпаларында бірнеше мән-мағынаға ие болған: 1) Құдай ретіндегі көк-тәңір); 2)Тек адамды ғана емес, сондай-ақ барлық тірі жанды сақтайтын көкті (аспанды) мекендеген рухтар дүниесі. Барлық тірі жанның өзінің тәңірісі бар. Мұндай тәңірілердің арасында өте қаталдары да ұшырасып отырған; 3) физикалық тура мағынасындағы аспан [5]. Оғыздардың он екі рух-тәңіріні (аспан тәңірісі, су тәңірісі, жел тәңірісі және т.б.) пір тұтқандығы белгілі. Түріктер сондай-ақ отбасы және сәбилердің жебеушісі Ұмай-анаға да бас иіп, табынып отырған. Ұмай Көк-Тәңірінің жұбайы деп есептелген және олардың жер бетіне патша және патшайым түрінде жіберіліп отырылған деген түсінік түркі әлемінің барлығында қалыптасқан.

Тəңірілік – түркі-монғолдардың діні ғана емес, ол осы халықтардың этникалық қалыптасуына негізін қалаған тұтастай мəдени-рухани құндылықтар жүйесі. Тәңірі мен халықтың арасын байланыстыратын харизмалық тұлға, әрі өз қоғамының алдыңғы қатарлы өкілдері – бақсылар пайда болды. Бақсылықтың əлеуметтік қызметі дəстүрлі қоғамда бірыңғай емшілік түрінде орнықты. Бұл жөнінде Ш.Уəлихановтың «Шаман сиқырлық қасиеттерімен қоса білікті, талапты, басқалардан мəртебесі жоғары, ол ақын да күйші, сəуегей жəне емші, ол сегіз қырлы, бір сырлы адам», – деп баға береді. Сонымен бірге ол: «Мен, қазақтарда шамандық моңғолдарға қарағанда таза күйінде сақталды деуден аулақпын, керісінше қазақтарға шамандық салт-сана мұсылмандық наныммен мидай араласып, ортақ мұсылман атты дінді құрайды. Қазақтар əуелде, Мұхамедті білмей тұрғанда да алла мен тəңірге бірдей табынып, мұсылман əулиелерінің басына құрбандық шалып, бақсылардың құдіретіне де сенді, пайғамбар ұрпақтары қожаларды да құрметтеді»-деп көрсетеді [6].

Ал, тәңірілік сана пайда болған кездегі бақсылық пен ислам дінімен қоса-қабат жүрген бақсылықты салыстыра отырып, академик Əлкей Марғұлан: «Содан бері бақсылар азғындап, кішірейіп, өзінің ұлы бейнесін өзгертіп, енді қобыздың күйі мен сарын айтуымен тек кісі емдейтін емші болуға айналды. Бірақ мұнда қазақ бақсылары ауруға бар жанын салып, өліммен алысады. Аурудың алдында Қорқыт күйін тартып, өлімге дауа іздейді», – деп баға береді [7].

Бақсылықты зерттеуші басқа да ғалымдар мен этнографтардың пікірлерінің барлығы бақсылық қазақ қоғамында тәңірілік сананың бір формасы түрінде пайда болды. Оның өкілдерінің барлығы өз заманында қоғамда ерекше орынға ие болған тұлғалар болса, ислам дінінің дамуымен тек емшілікпен ғана айналысатын адамдарға айналды деген тұжырымға саяды. Алайда бақсылық тек емшілік емес, сонымен қоса қазақтың музыка-саз өнерінің де негізін қалап кеткен рухани институт. Бақсы пайдаланған музыка аспабы – қобыз – қазіргі кезеңде ұлттық музыка аспаптары оркестрлері мен ансамбльдерінің негізі мүшесі және осы аспапта ойалатын күйлер қазақ музыка өнерінің қайталанбас бай мұраларының қатарына кіреді. Осы туралы өткен ғасырдағы қазақ музыка өнерінің белгілі зерттеушісі Б.Г. Ерзакович жоғары баға берген [8].

Жоғарыда келтірілген тарихи материалдарға ой-тұырымын жасайтын болсақ, тәңірілік сана негізінен қазақ жеріндегі таза діни көзқарастар жүйесі емес, адамның өзін табиғаттан бөліп ала-алмайтын кезіндегі сана-сезімі, яғни мифтік сана кезінде өмірге келген көзқарасы екендігі айқын. Барлық адамзаттың балалық шағындағы діни көзқарастар тәріздес, тәңірілік мифтік сана қазақтардың дүниетанымы. Жетісу жерінде шамандық пен зороастризм бөліктерін біріктірген жерлеу рәсімі кең орын алып отырды. Бұл жерде өлген адамдардың денесі емес, оның сүйегін етінен тазартып, арнайы оссуарийлерде (остадон) жерлеу кең тарап отырды. Орта Азияда оссуарийлер тік төртбұрышты болса, Жетісуда дөңгелек киіз үй пішінінде болып, оларға жазғы киіз үйлердің әшекей өрнектері салынып, әрленіп отырылды. Өлген адамдарды арнайы «сығытшы» деп аталған жоқтау айтушылар, өз беттерін тіліп, жаспен қоса қан ағызып жылап жоқтап отырған. Қытай жылнамашылары бұл туралы «көз жасы қанымен қоса ағып отыр», - деп суреттеме берген. Түрік қағанатының халықаралық байланыстарының өте жоғарғы дәрежеде дамуы оның дүниетанымдық санасы мен көзқарасына өз әсерін тигізбей қойған жоқ. Өйткені, сауда байланысы осы кезеңде көршілес жатқан елдермен, яғни Қытай, Иран, Византия мемлекеттерімен тығыз деңгейде қалыптасқан болатын. Бұл туралы Н.Д. Нұртазина да «түріктердің мәдени жүйесі баяу да болса тоқталмайтын түр өзгерісіне ене берді ...», - деп баға береді [1, б. 30].

Осы елдерден келген миссионерлердің алып келген манихейлік, христиандық, буддизм діндеріне біртіндеп еніп, онымен қоса-қабат, осы көршілес жатқан елдердің мәдениеттерінің бөлшектерін де қабылдап алады. Нақ осы кезеңде қазақтар тәңіріге біртұтас ел ретінде сенуден қалған еді. Ал керісінше елдің жер аумағында бірнеше дін қатар қызмет жасап, тұрғындар басқа дін қызметіне шыдамдылық пен сабырлылық тұрғысынан келіп отырған деп айтуға болады. Өйткені, тарихи деректер сол кезеңнің оқиғалары туралы куәлік берген кезде дін негізінде болған кикілжіңдер туралы ешқандай дерек бермейді, яғни мұндай кикілжіңдер болған емес, болса да олардың ролі жоғары болған жоқ деген сөз. Будда діні Қазақстанға Қытайдан келіп енген. Ол дінді ресми түрде 572 жылы түрік қағаны Тобо-хан өз ру-тайпалары арасында кеңінен енгізді және будда храмын салып, Қытайдан арнайы діни кітаптар алғызып отырды. Будда діні Жетісуда ұйғырлар, түркештер, арғу тайпалары арасында таратылды. Зороастризм дінін соғды миссионерлері Қазақстан жеріне ҮІ-ҮІІ ғасырларда таратады. Ал, зороастризм мен христиандықтың ерекше түрде ұштасуы болып табылатын манихейлік дін ежелгі ұйғырлардың мемлекеттік дініне айналды.

Қорыта айтар болсақ, сан ғасырлардың өнбойында Ұлы Дала аумағы әртүрлі діни бағыттар – тәңіріге табыну, зороастризм, будда діні, христиандық, иудаизм сияқты діндерді ұстанған көптеген ұлттар мен халықтардың интеграциялы түрде бейбіт қатар өмір сүруімен ерекшеленді. Яғни, ислам діні Қазақстан жер аумағына тараған кезеңге дейін оны мекендеген ру-тайпалардың діни көзқарастары өте саналуан болып келді. Егенмен, бұл саналуандық ислам діні тарағанға дейін өзінің ала-құлалығын сақтап тұра берді, өйткені ешқандай дін қызметін Қазақстанның жер аумағында өзінің толық үстемдігін орната алған жоқ. Негізгі дін қызметін қанша түр өзгерістеріне ұшыраса да «тәңірілік сана» атқара берді.

Діни наным-сенім Қазақстан халықтарының басқа да мәдениет-өнер түріне ықпал етіп, оның әлемдік өркениетке өзіндік кескін-келбетпен енуіне себеп болды. Сондай өнер түрінің бірі – VІ-ІХ ғасырларда Қазақстанда дами бастаған архитектуралық құрылыс. Ислам дініне дейінгі қазақ жеріндегі сәулет құрылысының бір түрі – құрылыс жүйесі киіз үйге ұқсас Дың ескерткіштері. Оның қабырғасы берік тастан қаланған. Ғимараттың бұл түрі VІІІ ғасырдағы Қимақ хандығы мен Қарлұқ қағанаты кезінде басым болған. Оның көп сақталған жерлері: Орталық Қазақстан, Жетісу, Тарбағатай, маңғыстау. Дың қаза болған адамды жерлеген жерге тұрғызылған. Ол жерлерге қазба жұмысы жүргізілгенде, мәйіт жанына қойылған мал сүйектері және о дүниеде қажет болады деп бірге көмілген құрал-сайман, қару-жарақтар табылған.

Ақбешім, Суяб сияқты қалалардан будда ғибадатханаларының орындары табылған. Олар да VІІ ғасырдың аяғы – VІІІ ғасырдың басында салынған. Ақбешім ғибадатханасының көлемі 76х22 м., қабырғалары сурет әшекейлерімен өрнектелген. Мінәжат ететін орындар келушілерге өте қолайлы жасалған. Қабырғаларында будда құдайы мүсінін қоятын арнайы ойықтар бар. Ғибадатханадан биіктігі 2,5-3 м болатын екі мүсін сынығы табылған. Жетісу аймағындағы қалалардан табылған буддалардың мүсіндері балшықтан жасалып, үстінен лай қабаты жағылып, бет-әлпеті қызыл сырмен боялған. Көзі мен қасы қара сызықпен сызылған. Мінәжат ететін жерге қойылған будда мүсіндеріне табыну рәсімі өте ерекше болғандығын аңғарамыз.

Басқа да діни наным-сенімдерге арналған ғибадатханалар Тараз қаласынан да табылған.

Этнограф үшін жергілікті культтар мен діни сенім-нанымдарды зерттеп тану өте маңызды, өйткені нақты осы жергілікті ерекшелікке байланысты белгілі бір этникалық топтың дамуының ерекшелігін танып біле алады. Әрбір этникалық топта өзінің дербес ерекше рухтары, өздерінің рулық діни рәсімдері қалыптасқан. Уақыт өте келе көптеген ерекшеліктер жойылып, салт-дәстүрлер мен діни рәсімдер араласып біртұтастанып кетті. Ал күні бүгінге дейін сақталып келген діни салттар ұлттардың бір-бірінен айырмашылығының түп-төркінін анықтауға мүмкіндік береді. Осы тұрғыдан алып қараған кезде қаақ халқының этностық мәдениетіне ислам дініне дейінгі таралған протодіндер және монодіндердің арасынан нақты алғанда «тәңірілік» діни сананың қосқан үлесі айқын да, мол. Тәңірілік дін өзінен кейін жаңадан енген ислам дінінің ықпалымен жойылып кеткен жоқ, онымен бірге қоса-қабат көшпенділердің рухани, мәдени өмірінің сарқылмайтын көзіне айнала алды. Осы сенімнің күштілігі мен терең таралғандығы соншалықты, Қазақстанның діни өмірін зерттеуші орыс ғалымдары тіпті, бұл жерде ислам дінінің ықпалыың басқа Орта Азиялық елдерге қарағанда әлдеқайда төмен деп баға беруге мәжбүр болған.

Деректер және әдебиет

1. Нуртазина Н.Д. К вопросу о духовной ситуации в древнетюрксом обществе накануне исламизации // ҚазҰу хабаршысы. Тарих сериясы, №2 (61). 2011. – Б.29.

2.Гумилев Л. Көне түріктер. – Алматы: Білім, 1994. – Б.75.

3.Айдосов А.Х. Қорқытнама. – Алматы: Бастау, 1997. – Б. 12.

4.История Казахской ССР. Т.1. – Алма-Ата:Изд-во АН КазССР, 1967. – С.103.

5.Лубсан Данзан. Алтан Тобчи (пер. с монг.).– М.:1973.– С. 301.

6. Уəлиханов Ш.Ш. Таңдамалы. – Алматы: «Жазушы», 1985. – Б.171-173.

7.Маргулан А.Х. Древние эпические сказания. – Алматы, 1985. – С.135-155.

8.Ерзакович Б.Г. У истоков казахского музыкознания. – Алматы: Наука, 1987. – С.176.