Садықова Р.К.

ҚазҰПУ-дың доценті, ф.ғ.к.

Мағжан Әсел

ҚазҰПУ-дың 3 курс студенті

ПАРСЫ ТІЛІ ЖӘНЕ ҮНДІ-ЕВРОПАЛЫҚ ТІЛДЕРІ ІШІНДЕГІ РӨЛІ

Парсы тілі-Иран Ислам Республикасының мемлекеттік тілі. Қазіргі кезде 70 миллионнан астам Иран халқы осы тілде сөйлейді. Парсы тілі үнді-европалық тілдер семьясының иран тілдер тобына жатады. Үнді-европа тілдері шамамен христиан жыл санағына дейінгі алғашқы мыңжылдықта Европаның оңтүстік бөлігі мен Азияның оңтүстік батысында он бесінші ғасырдың екінші жартысында Америка, Африкада кең таралды.

Иран тілдері христиан жыл санағына дейінгі бірінші мың жылдықта Иранда, Ауғанстанда, Солтүстікте және Венгриямен Шығыс Түркістанның ортасында таралған болатын.Иран тілдері тобының ежелгі тілі-авесталық және ежелгі фарси тілі деп аталды. Заратуштралықтардың қасиетті кітабы-авестаның тілінде жазылған. Ежелгі фарси-Ұлы Дарий патшалығының ресми тілі. Парсы тілінен басқа, бұл топқа қазіргі кезде тірі тілдер кіреді, басты Иран, Ирак, Туркия, Ауғанстан, Пәкістан, Ресей, Орта Азия елдері және Закавказья аймақтарына тараған, сонымен қатар сол елдермен шекаралас басқа мемлекеттердің тілі бұл: тәжік, дари, пушту немесе пашто, осетин, курд, белуж, тат, талыш, гилян, мазандеран тілдері және шугнан-рушан тобының диалектілері(шугнан, рушан, хуф, бартанг, рошорв, сарыкөл), вахан, язгулям, мунджан, оруми, парагі, ягноб, лур, бахтияр басқа да жазусыз тілдер және Иран, Ауғанстан диалектілері. Сонымен қатар, Иран тобына мынадай өлі тілдер жатады: авеста, көне парсы, индия, скиф, алан, орта парсы тілі (пехлеви), парфяндық, согдиялық, хорезм, сакс, бактриялық [1,10 б].

Ресми және діни мазмұндағы өлі көне және орта парсы тілінен аз көлемде ескерткіштер қалған. Б.з.д VI-IV ғасырларда Ахеменидтер династиясының сына тәріздес жазбасы, сарайдың қабырғаларында және бөліктерінде жасалынған, патша сағанасында т.с.с жартастарда жазылған дүниелер көне парсы тілін растайды. Орта парсы тілі ескерткіштері б.з.д III ғ. б.з.д.VII-VIII ғасырларына қатысты, аса сан қилы және мазмұнымен алуан түрлі: әдеби үлгілер, діни және діни емес, тиынға соғылған қол таңбалар, ыдыстар(сауыттар), баспалар т.с.с.[2].

Ғылымға әйгілі араб графикасы құрылысы мен жаңа парсы тілін бекіту мүмкіндігі XI ғасырға қатысты болды. Ресми жазбаша тіл ретінде ол Сасанидтер мемлекеті Иран халқы, Араб халифатына қарсы шайқас кезінде пайда болды.Бұл тіл X-XVғ. фарси (парсы) атымен аталған немесе дари, қазіргі Иран аймақтарымен қоса көптеген онымен шекаралас елдерде тараған (Ауғанстанда, Орта Азияның кейбір аумақтарында, Үндістанда, Әзірбайжанда). Парсы әдеби тілінің қоры бай, поэзияға толы, әлемдік қазынаға енген тіл. Фердоуси, Саади, Хафиз, Хайям, Низами, Хосроу, Жами шығармалары және парсы тілінің ақындары Шығыс бұлбұлдары сияқты үлкен атаққа ие болды [3,3].

Қазіргі парсы тілімен қатар, оның грамматикасы, лексикасы, фонетикасы ұзақ тарихи даму кезеңімен көрінеді.Көне парсы тілі атаулы және етістік жүйесі формасында жақсы дамыды. Бірақ көне парсы тіліндегі ескерткіштер, әсіресе бұрынғы жазбалар, аналитакалық тұрғыдан ауысымды қарастырып жатыр.Орта парсы тілі ескерткіштері аналитикалық типтік тілдерді өте үлкен мөлшерлі синтетикалық формамен ұсынады, ең басты етістікті жүйеде сақталған.

Жаңа парсы тілі өзінің морфологиялық синтаксистігімен көне Иран тілдерінен алшақ кетті. Ол аналитикалық типтік тілдердің бірі болып табылады. Онда септік формалары болмайды ал, синтаксистік қарым-қатынас арасындағы көмекші сөздермен байланысады, изафеттік тіркестермен синтаксистік типтік құрылымдарды қабысумен, дәйекті сөздермен, реттік сөздермен қарастырылады. Бұл байланыспен атаулы флекцияның категориялық түрі жоғалады, бұл белгілі деңгейдегі морфологиялық, зат есімдер мен анықтауыш арасындағы ерекшеліктер өшірілді. Үстеу категориясы өте әлсіз болды. Көбінесе жаңа парсы тілінің етістікті жүйесі және флективтік формаларының саны сақталды. Бірақ типологиялық өзгеріске өте қатты ұшырады, жекеше, күрделі етістікті формаларды дамыту қарқынды болды.

Жаңа кезеңде (11ғ.соңы) парсы тіліндегі грамматикалық сала толық өзгеріске ұшырады,яғни етістік формалары және шақтары, сөйлем құрылымы және т.б Парсы тілі өзінің тарихында көп өзгерістерге ұшырып отыр. Соның арасынан классикалық араб тілі орын алады, зорлықпен араб шапқыншылығы барлық аудандарды жаулап алғаннан кейін және Араб халифаты билігі кезеңінде Иранда ресми тіл боп қолданылды.

Парсы тілі лексикасы қалыптасуына араб тілі үлкен әсер етті. Мамандардың ойынша, қазіргі парсы тілінің жартыдан астам лексикалық құрамы араб сөздерінен шыққан. Осыған қатысты олардың көбісі функционалды активті кең қолданыстағы сөз құрамына және фразеологиямен қоса ежелгі Иран сөздерімен қолданыста жүр.

Лексикамен бірге, кейбір грамматикалық формалар және дыбыстар, өзіндік араб тіліне, парсы тілінің фонетикалық, грамматикалық жүйесі толықтай үлкен табандылықты анықтайды және иран тілінің ерекшеліктерін сақтаған. Одан басқа, арабтарда жазбаша кірме сөздер жүйесі болды. Жаңа парсы тілі лексикасы көбінесе белгілі өзгерістерге ұшырады. Оның құрамы біртіндеп өзгеріп отырды, тілге жаңа сөздер кірді, жаңа фразеологиялық бірліктер жасалды, басқа сөздер керісінше, қолданыстан мүлдем шығып кетті, немесе архаизм сөздер қатарына ауысты. Осы үрдіспен семантикалық және фонетикалық өзгерістер кірме және ежелгі лексикада солайша қаралған.

Қазіргі парсы тілі лексикасы этимологиялық құрамымен өзімен ала құла бейнені ұсынады. Ежелгі Иран сөзімен және араб кірме сөздерімен, барлық бөлімдердің түбірін құрау, парсы тілінің лексикалық құрамының түбірі, онда шағын түрік-моңғол сөздері, батыс еуропадан енген кірме сөздер (негізгісі француз және ағылшын), кейбір орыс тілінен енген сөздер, үнді, грек және өлі және тірі иран тілдерінің қатары және диалектілері кездеседі. Араб сөздері, яғни кірме сөздер бөлігі парсы тіліне тіл делдалдары арқылы кірді.

Бұл тіл тек әдеби тұрғыда ғана ұсынылған жоқ, екі түрде болды, диалектік және қарапайым, кәсіптік сөйлеу сөздермен. Тұрақты диалекті мен сөйлеу әдеби тілге ықпал етеді, диалектік элемент өз кезеңінде әдеби тілге әсерін тигізеді және сол арқылы басқа жазбаша жанрлар кең көлемде басылып шығарылады.

Қазіргі парсы әдеби тілінің жағдайы қарама-қайшы беталыспен анықталады. Бір жағынан, барлық түйсік демократизациялық тіл үрдісінен тұрады, тірі халықтық түрге ауызша және жазбаша әдеби тіл шамасынан талпыну, ал, басқаша- қолдау, тілдік және әдеби салт сақталынған.Көне және жаңа элементтер айырмашылығының басты себебі әдеби тілдің құрамы тұрақты еместігі және стилистикалық ішкі жазбаша және ауызша сөйлеу түрлері болып табылады.

Қазіргі таңда парсы тілі әлемнің көптеген елдерінде оқытылып, парсы тіліне деген шетелдіктердің қызығушылығы күннен-күнге арта түсуде. Аталмыш тілге алыс-жақын шетелдіктердің көңіл бөліп үйрену құлшыныстарының артуының бірнеше себебі бар деген болжам жасауға болады. Біріншіден парсы тілінің естіген жанды баурап алатын әуезділігі, әсемділік қасиеті бар. Екіншіден әлем әдебиетінің алтын қорына құнды туындыларын тарту еткен парсы тілдес Рудаки, Фердоуси, Сағди, Хафиз, Омар Хайям сынды ақындардың шығармаларын төл тілде оқу мүмкіндігіне қол жеткізу, үшіншіден Иранның экономикалық жағдайы тұрғысынан келгенде, әсіресе қара алтын- мұнайға бай ел болғандықтан, серіктестік қарым-қатынас құралы ретінде тілді еркін меңгеру қажеттілігі де заман талабынан туындайды.

Жоғары оқу орындарында білікті тіл мамандарын дайындаудағы негізгі мақсаттардың бірі-алыс-жақын шет елдердің мұражайлары мен қолжазба қорларында сақталып жатқан еліміздің тарихы мен мәдениетіне қатысты тарихи дерек көздері мен құжаттарды ана тілімізге аударып, елдің игілігіне жарату.

Пайдаланған әдебиеттер:

1.И.К.Овчинникова Учебник персидского языка. Москва, Издательский дом «Филология три» 2002 .10стр.

2.М.Абулқасеми Парсы тілінің тарихы .Тегеран.1373 .

3.А.Нәлібаева, Р. Садықова , Н.Бижанова Парсы тілі .Алматы.2003

.