Педагогические науки/2. Проблемы подготовки специалистов.

Шарзадин А.М., Орынбек Ш.Ќ.

Е.А. Бµкетов атындаѓы Ќараѓанды мемлекеттік университеті, Ќазаќстан Республикасы

ЌАЗАЌСТАН БЕЙНЕЛЕУ ¤НЕРІНІЊ ЄМБЕБАП ТАЌЫРЫБЫ, МАЗМ¦НЫ МЕН ЌЫР-СЫРЛАРЫ

Ќазаќ халќы µнер мен мєдениетке µте бай халыќ.Еліміз ежелден-аќ µнерге ерекше кµњіл бµлген,соныњ арќасында бізге, еліміздіњ болашаќ ‰міт артарларына халќымыздыњ мол ќазынасы аманатпен жеткен.Бізге жеткен мол µнер байлыѓыныњ ішінде бейнелеу µнері µзініњ мазм±ны мен ќыр-сырларыныњ арќасында ќоѓамда ерекше орын алады.

¤нердіњ кµркемдік кейіпкерлеріне д‰ниетанымыныњ ќандай ойлары, сезімдері мен кµзќарастары ж‰зеге асырылатынын т‰сінуге баѓытталѓан ±мтылыс, єсіресе дєуірлер тоѓысында, мєдениет кезењдері алмасар сєттерде ерекше орын алады. Осыѓан орай ХХІ ѓасырдыњ табалдырыѓын аттай отырып, біз µткен ХХ ѓасырдыњ 90-шы жылдары Ќазаќстанныњ кµркем µнеріне не єкелгені, сол кµркем µнерге біздіњ ќандай ‰лесіміздіњ бар екендігі туралы ойланбай т±ра алмаймыз. ¤ткен ж‰зжылдыќта т‰рлі жањалыќтармен ќатар дербес мєдени феномен ретінде кєсіби кµркемµнер мен м‰сін µнерініњ ±лттыќ мектебі ќалыптасты жєне µмірден µз орнын тапты.

Єрбір µткен тарихи дєуірдіњ ѓажайып кµріністерін саќтаѓан ќазаќ халќыныњ кµркемµнерлік ѓ±ламасы ХХ ѓасырда єр ќырынан кµрінудіњ жања м‰мкіндіктеріне ие болды. Еуропадан келген аќс‰ейктік станоктыќ м‰сін µнері мен майлы боямен кенепке сурет салудыњ техникасы, технологиясы, єдістері болды. Кµркемµнер мектебініњ аяќтан т±руыныњ негізгі парадоксы µнердіњ сырттан келген т‰рлерініњ дербес ‰лттыќ мєдениеттіњ рухани ±ясында біртіндеп ќайта оралуы, толыѓу дєрежесінде 90 жылдары жеткен сана сезімніњ ±лттыќ типіне пара-пар кµркемµнер тілін ќ±ру болды.

Біздіњ ±лттыќ мєдениетіміздіњ, бір жаѓынан алѓанда таныс, ал сонымен ќатар ‰немі болжалуы м‰мкін емес жаѓдайы – к‰рделі араласулар мен µзара єсерлердіњ, бастан кешірген ќиысулар мен т‰йісулердіњ, сонымен ќатар кµркемµнер мен м‰сін µнері т‰рінде кµрініс беретін ±лттыќ сезіміміздіњ нєтижесі. Бєлкім соныњ нєтижесі болар, 90-шы жылдардаѓы ќазаќ µнерініњ жалпы ауќымын кµру ‰шін, сонымен ќоса, сол µнердіњ кµркемсуреттік процестерге єсерін Є. Ќастеев пен А. Исмаиловтардыњ шыѓармашылыѓындаѓы алѓашќы ќадамдармен бірге келіп, єрі ќарай Х. Наурызбаев, М. Кенбаев, С. Мємбеев, К. Телжанов, Г. Исмайлова, С. Айтбаев, Т. Тоѓысбаев жєне басќа да кµптеген суретшілердіњ µнерінде жалѓаса отырып, ќазаќ сурет µнеріне енген рухани басымдыќтар стилдік кµріністердіњ аса бай ќырларыныњ ішінде бола отырып -аќ сирек кездесетін т±раќтылыќќа ие болды.

Єрбір тіршілік иесі мен оны ќоршаѓан орта арасындаѓы нєзік жєне рухани ‰йлесімділікті, ќазаќ ±лтыныњ табиѓат – анамен, сонымен ќатар єлеммен бірт±тастыѓын, жаќындыѓын кµрсетуге баѓытталѓан, ±мтылысын, адамныњ рухани жєне ішкі д‰ниесін білуге деген ќызыѓушылыѓын, мєњгіліктіњ бір буыны – ќас ќаѓым сєттіњ єдемілігіне, ќ±ндылыѓына с‰йсіну, жалпыѓа белгілі ж‰йеге ерекше жолмен ену жєне д‰ниетанымныњ басќа да ќырларын суреттеу – міне осылар, ќазаќ суретшілерініњ ењбектерінен байќалатын рухани єдет-ѓ±рыптыќ кµріністер.

Мєдениет єлеуметтік жєне саяси оќиѓаларѓа тікелей жєне дєлме-дєл тєуелді болмаѓанымен, ќоѓамдыќ сананыњ нысандарыныњ бірі болып табылады. Кµркемсуретті нысандар µз тілімен ‰немі адам сезіміндегі шамалы болсын µзгерістерді, оныњ рухани д‰ниесін кµрсетіп отырады. ¤нер µзініњ мєнерлеу ќ±ралдары мен тєсілдері ж‰йесінде адам µміріндегі, оныњ ішкі д‰ниесіндегі µзгерістерді сµзсіз т‰рде кµрсетеді, кµп жаѓдайда оны ертерек сипаттайды, алдын алады, сол себепті єлеуметтік т±лѓаныњ даму динамикасын ‰йлестіреді жєне белгілі бір арнаѓа баѓыттап отырады. Оныњ дамуыныњ єр сатыларында алдыњѓы ќатарѓа т‰рлі басым идеялар шыѓады. Халќымыздыњ кєсіби бейнелеу жєне м‰сін µнеріндегі 80-90-шы жылдардыњ соњындаѓы ќалыптастырудыњ ішкі логикасы айрыќша талап еткен идея-бейнелеу µнерін ±лттыќ т±рѓыдан дербес т‰рде сипаттау идеясы болды.

Бейнелеу жєне м‰сін µнері µз техникасы, технологиясы, єлеуметтік ќызмет т±рѓысынан алѓанда Батыстан єкелінген бейнелеу µнерініњ жања болса да, оныњ б‰кіл жолы, ежелгі ќайнар б±лаѓы бар ќазаќ µнерініњ ќуатты діњгегініњ жања кµгерген б±лаѓы тєрізді ‰йлесе дамуѓа толы болды. Сюжеттер ѓана емес, суретшілердіњ ±лттыќ мінез-ќ±лќы, менталитеті, ќоршаѓан ортаны т‰сіну жєне бейнелеу тєсілдері, тікелей немесе жанама т‰рде бейнелеу жєне м‰сін µнерініњ сырттан келген тєсілдерініњ арасынан кµп ѓасырлыќ кµшпелілік µмірге негізделген, µзіндік ерекшелігі бар ±лттыќ сезімніњ ќайталанбас лебініњ соѓып т±руына ыќпал етті. Кейінгі жиырмажылдыќтардаѓы µнердіњ ерекшеліктері ±лттыќ сана сезімніњ парасаттылыќ, философиялыќ дєрежесініњ сапалыќ т±рѓыдан алѓанда µрлеуіне ыќпал ететін, µнердіњ рухани толысуы мен жоѓарѓы кєсіби дењгейініњ ±штасуы болды.

Кейінгі жылдар ‰шін тањѓаларлыќ оќиѓа-ќазаќтыњ, т‰ркілердіњ, жалпы шыѓыс архаикасын зерттеуге баѓытталѓан ±мтылыс болды. ¤зіне тєн ерекше сипаты бар, єдеттегі д‰ниетаным мен образдыќ т±рѓыдан кµру саласына терењдеп ену негізінде ќалыптастырылѓан бейнелеу мифтері, д‰ниені кµркемсуреттік т±рѓыдан µзгерту µнері, жас суретшілердіњ ењбектері арќылы ќазаќ µнерінде де пайда болды. Б. Бапишев, Г. Маданов, А. Есдєулетовтыњ шыѓармаларында ата-бабаларымыздыњ рухтарына деген ‰ндеулер, сананыњ ежелгі нысандарына деген тартымшылыќ, ±лттыќ бастамалар мен рухани кµздерге, сонымен ќатар ±лттыќ тарих жєне санамен ѓана шектелмей, Жер шарындаѓы жалпы адамзаттыќ µрлеу жолымен танысуѓа ±мтылыстар тањѓаларлыќ тєсілмен келтірілген.

Жиырмы жылдыќ д‰ние байлыѓыныњ барлыќ рєміздерін шоѓырландыратын тањбалыќ бейнелеу шебері А. Сыдыханов ашады. Тањѓаларлыќ баѓыт – жарыќ шашатын бейнелеу нысаны мен рухтыњ ж‰рек соѓысы тєрізді энергиясынан ие тєсілді байланыстыратын шыѓармаларын Е. Т‰лебаев та µмірге єкелді. Т‰рлі – т‰сті фактуралыќ жапсыру µнері мен т‰стілік байлыќты ќаныќтыру шыѓармаларын А. Аканаевтан кµруге болады. Заттардыњ сарќылмас ішкі энергиясы мен к‰шін к‰шті ќолдана тежеп отыратын экспрессивтік нысандар К. Д‰йсенбаев ењбектерінен орын алады. Ырѓаќтыњ талдамалыќ ыќшамдылыѓы мен єр т‰стердіњ тањѓалаќтарыныњ шамасы жєне оптикалыќ т±рѓындар дєл келтірген ќатынастар арќылы д‰ние К. Ахметжановтыњ шыѓармаларында µзініњ ‰йлесімдік сєйкестігіне ие болды.

Д‰ниеніњ жан – жаќтылыѓын шифрленген кµп тањбалар арќылы т‰сіндіруге ±мтылыс, д‰ние ќ±рылымына, оныњ байлыќтарын шексіз мµлшерде µзгеріске ±шырап отыратын талдамалыќ ќатањ нысандар арќылы кµрсетуге деген ±мтылысќа єкелді. Осы баѓыттарѓа арналѓан ењбектерден М. Нарымбетовтыњ жер тартылысы сияќты салмаќты бейнелер мен С. Атабековтыњ адам демі сияќты нєзік бейнелерін атап µтуге болады. Немесе, ±шќыр, алабажаќ кењістікті жылжытатын, кенепке бейнелеген С. Баялиевтіњ композитциялары шексіз ќозѓалыс жєне µмірдіњ жања нысандарыныњ пайда болуы идеяларын тањдайды.

Єр т‰рлі объективті жаѓдайларѓа байланысты (б±рынѓы орталыќтыњ ќысымдыќ єсерініњ болмауы, дербес мемлекеттіњ ішкі с±ранысы, сонымен бірге сыртќы нарыќтыњ кењ ауќымды с±ранысы) µнердіњ єр алуан дењгейдегі ±лттыќ идеяѓа деген ќызыѓушылыѓын арттырды. Тєуелсіз мемлекетке ќажетті кµрнекі кµркем суреттік ќ±рылымдар (±лттыќ волюта, Елтањба, монументалды м‰сіндік кешендер, тарихи бейнелеу шыѓармалары) ќалыптастыратын сєттен бастап, еркін шыѓармашылыќ ізденістерді єр суретшініњ шыѓармаларынан кµреміз. Алайда, ењ ќызыѓы, ±лттыќ идея ‰немі нон – конформистік µнер µкілдерініњ концепциясына енуде, олар ќазаќтардыњ єдеттегі д‰ниетанымдыќ т‰сініктерін, т‰ркілердіњ µз єрекеттерін, перформанстары мен объектілерін т±раќты ауыстыра пайдаланады.

Алайда 90-шы жылдардыњ екінші жартысындаѓы µнер саласында ±лттыќ суретшілер мектебініњ кемеліне келуініњ куєсі болатын бір ерекшелігі де бар.Оны стильдердіњ ќолтањбаларыныњ тенденциялары баѓыттары мен дербес ерекшеліктерініњ кењ ауќымды болуынан кµреміз. ¤зіндік ерекшеліктері, µзіндік ќ±ндылыѓы, танымал, сµйте т±рса да, стилистикалыќ жєне идеялыќ параметрлеріне келетін болса, м‰лде ќарама-ќарсы т±лѓалар да кездеседі. Авангардта, реализм де µте ќызыќ арналарын тауып, жања кезењге сыйсып отырады, жања т±рѓыдаѓы обстрактілі кейіпкерлік ќалыптасты, сонымен бірге сезімдік жаѓына нєзік импрессионистік бейнелеу µнері де µз кµрермендерініњ ж‰регінен орын табуда.

Кей жерлерде Ќазаќ даласындаѓы µмір салтын ќабылдаудаѓы Кузнецовтік баѓытын жалѓастыра жєне дамыта отырып, З. Т‰сіпов, Б. Табиевтер реалистік єдет-ѓ±рыптарды ерікті т‰рде т‰сіндіреді. К‰нделікті т±рмысќа тамырын терењдетіп енгізген, олардыњ сюжеттері мазм±ны жаѓынан поэтикалыќ сезімталдылыќпен тартымды болды. Наќты µмірсезімдерініњ к‰ші, тартып т±рып жібере салѓан кендір сияќты ±шатын экспрессивтик динамика З. Т‰сіпованыњ натюрмоттары мен далалыќ пейзаждарын толтырады, Б. Табиевтіњ суреттердегі орта ѓасырлыќ ќалалардыњ мешіттері мен тар кµшелері, ќоњырќай кµгілдір т‰тін тєрізді ортадаѓы Шыѓыстыњ ж±мсаќ µмірін сипаттайды. Осы суретшілердіњ ќаламдары арќылы берілген, адам жєне табиѓаттыњ µмірі мен с±лулыѓыныњ ќ±пиясы, автор кµзќарасыныњ толѓамдылыќ сезімділігімен, мєњгілік, т±раќты жєне даланыњ алтын кµкжиегіне кµгілдір аспанѓа тµгілген ќ±ндылыќтарды т‰сінумен, дала т±рѓындарыныњ ќоњырќай келбеттерініњ єдемілігімен ерекшеленеді. Ќазаќтыњ єсемдік – ќолданбалы µнерініњ тєсілдері мен батыс – еуропалыќ поатимпрессионизмніњ сабаќтарын трансформациялаудан келетін шарттылыќ єсемдік єдет – ѓ±рыптары М. Ќасымбеков пен Т. М±ќаттыњ шыѓармашылыќтарында ерекше тєсілмен ±штасып жатады. Авангардты т‰рде т‰сіндірілетін этнографиялыќ нотаы бар, µзгешелігі бар жања толќындар С. Смаѓ±лов пен А. Смаѓ±лова ары ќарай дамытады. Елестеушіліктіњ еркін ќалќуын т‰сіндіре отырып, С. С‰лейменова, А. Мењлібаева, З. С±лтанѓазина, М. Бекеев еркін жєне бейнелеушілік ойын ары ќарай жалѓастырады.

Ќазаќстанда т‰рлі буын мен µзіндік ќолтањбасы бар м‰сіншілер ењбектерінде кездесетін тенденцияларѓа ±ќсас сєттер де кµптеп орын алуда. ¦лттыќ тарихќа, т‰ркілік, еуразиялыќ архаикаѓа деген ќызыѓушылыќ та ‰лкен ќарќынмен дамуда. Оѓан нысандардыњ шарттылыќ тањбалары жєне шешімдердіњ єсемділік кµріністері де сєйкес келуде. Ол осы онжылдыќтыњ басында µнерге келген буынды толыѓымен ќамтып отыр. Пластикада шыѓыстыњ кµркемсуреттік єдет – ѓ±рыптарын трансформациялауѓа ±мтылыс, оны тура т‰сіну мєні бойынша µршіп келеді. Бейнелеу µнеріндегідей, м±нда да µз мєдениетініњ ежелгі пластарына деген назар аударушылыќ кµрініс беруде. Ќалай айтсаќ та, осы саты арќылы, пластика саласында б‰гінгі к‰ні ж±мыс атќарып жатќан барлыќ шеберлер µтуде. Ќазаќстан µнерін Шыѓыс µнерініњ шектелуі арнасына ќайтарып алу талабы осы «шыѓыстыќ» ќырынан-аќ кµрініп т±р.

Бір-біріне ±ќсамайтын стильдер бойынша ќызмет атќаратын А. Есенбаев, Э. Казарян, У. Шанов, Ш. Т‰лешов, Д. Т‰леков, С. Нарымбетов, К. Батырбаев, К. Ишанов сияќты єр алуан суретшілердіњ шыѓармашылыѓы ежелгі Мысырдыњ немесе орта ѓасырлыќ Жапонияныњ, армян немесе т‰ркілік ежелгі µнер кµздерініњ пластикалыќ импульстарыныњ шоѓылысуы арќылы бірігіп отыр. Олардыњ єрќайсысы пластика арќылы берілетін µзіндік менталитеті, д‰ниені ќабылдаудыњ ерекшелігі, Шыѓыс философиясы, жетілдірілген, ќайталанбас суреттік нысан ретінде ќ±йылѓан рухани ќ±ндылыќтар ж‰йесі арќылы тартымды жєне тањѓажайып сабаќтары, м‰сіншілерді, олар беретін идеялыќ сигналдан да артыќ толѓандырады .

¤з уаќытында тарихи кезењніњ бірт±тас тізбегін т‰сінуді, ал ой сананы, сезімдер мен замандастардыњ тілектерін, сол сияќты адамзаттыќ эмоция жєне тєжірибелермен салыстыруды, ежелгі д‰ние µнері ескерткіштері кµрсетіп отырѓан тєрізді суретшілер ж‰зеге асыруѓа тырысуда. Осы ќ±нды рухани тєжірибеге назар аудара отырып, µнердіњ мєњгілік кењістігіне тењ дєрежеде шыѓа т±рып, олар µмірдіњ мєні мен с±лулыѓы, оныњ ќ±ндылыѓы мен адамзат баласыныњ ойынан кетпейтін, оларды толѓандыратын критерийлері туралы, µздерініњ алдында µмір с‰рген µнер ќайраткерлерімен уаќыттан тыс с±хбат ж‰ргізуде. Б±л жаѓдайда Шыѓыс мєдениетініњ шексіз мµлшердегі байлыѓы, пластикалыќ нысандардыњ ж±мбаќтары мен нєзік т±старыныњ ќ±пияларын ашуѓа тырыса отырып, олар µз шыѓармашылыѓында адамдарды мєњгілік толѓандыратын махаббат пен баќыт, µмір мен µлім жєне µткен мен б‰гінніњ таќырыптарын ќозѓап отырады.

Кµптеген суретшілер µнердіњ алуан т‰рлі дењгейінен оќылатын, ќайталанбас идеялардыњ бірі ретінде шыѓармашылыќ еркіндігі есептеледі. Осы ой – сананыњ, м‰мкін болатын шыѓармашылыќ кµріністердіњ кењ ауќымды шегініњ тірегі болатын бір ќыры Ќазаќстан µнері ‰шін соњѓы онжылдыќта іс ж‰зінде концептуалды болѓан µнердегі обсатюттік еркіндік принципі еді.

Ќазаќстанныњ ежелгі жєне орта ѓасырлыќ µнерініњ, т‰ркілердіњ монументалдыќ пластикасыныњ, тастарѓа ойылѓан графикасыныњ, ежелгі алтын мен ќола м‰ліктерініњ м±расы,ежелгі µнер иелерініњ мирасќорлары, б‰гінгі к‰нгі суретшілердіњ шыѓармашылыѓынан да орын табуда

Ќазаќ халќыныњ ±лттыќ µнері бізге ата-бабамыздан аманат болып ќалѓан,біздіњ ендігі міндетіміз келешек ±рпаќќа осы ±лттыќ µнерімізді жеткізіп,оныњ халќымыздыњ тарихында мањызды орын алатынын т‰сіндіру.Оныњ ішінде бейнелеу µнері ерекше кµњіл бµлуді ќажет етеді.Себебі,бейнелеу µнерініњ ќыр-сырын т‰сіну зор білім мен біліктілікті ќажет етеді.Бізге жеткен осы тењдесі жоќ байлыќты кµзіміздіњ ќарасындай саќтап,єрдайым маќтан етейік!

Ќолданылѓын єдебиеттер:

1.Бишняков А.Б. Базарбаева Д.Т. М±хаметжанов Д.А. Ли К.В. Кµпбасынова Р.Т. «Ќазаќстанныњ ХХѓ. Бейнелеу µнері». Алматы. «Рауан». 1996

2.«Современное искусство Казахстана: проблема и поиски». Алматы. «Мектеп». 1989

3.Ергалиева. «Этнокультура традиции в современной искусстве Казахстана». Алматы, 1969

4. «Искусства Казахстана». Алматы. 1982

5.«Искусства Казахстана». Алматы. 1987

6.А.Б.Бишняков, К.В.Ли, Р.Т.Кµпбасынов, ќазаќ тіліне аударѓан Д.Т.Базарбаев. «Ќазаќстандаѓы бейнелеу µнері. ХХѓасыр = Изобразительное искусства Казахстана». Алматы, «Атам±ра», 2001

7.Г.Шалабаева. «Ѓасырлар тоѓытындаѓы Ќазаќстанныњ кµркем µнері». «ОЮ» кµркем галереясы. Каталог. Алматы. 2000