К.ф.н. Солтанбекова А.А.

Институт Языкознания имени А.Байтурсынова, г. Алматы

 

«Қазақ грамматикасы» мен «Қазіргі қазақ тілі (А.Ысқақов)» ғылыми еңбектеріндегі зат есімнің берілу ерекшеліктері

 

Тіліміздегі зат есім сөз табын басқа сөз таптарымен салыстырғанда қолданыс әлеуеті өте кең әрі күрделі, сөзжасамдық қызметі яғни зат атауларына жалғанатын жұрнақтар өте өнімді де және барынша әртарап болып келеді. Әсіресе  -лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік – түркі тілдерінің қай-қайсысында болмасын ең өнімді жұрнақ саналады (базарлық, көрімдік, түндік, отындық).  Бұл жұрнақтар кірме түбірге жалғанып та, туынды зат есім жасайды: құрбандық, мұсылмандық, жұмалық, зәбірлік т.б. А.Ысқақов -лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік  жұрнағы арқылы жасалтын зат есімдерді абстракты ұғымды атау сөздер (батылдық, кісілік, жамандық, қорлық), нақтылы заттарды білдіретін сөздер (түндік, орындық, төстік, инелік), мекендік, мезгілдік ұғымдарды білдіретін сөздер (айлық, жылдық, шабындық, түстік), есептік сан есімдерден туындайтын заттық ұғымды білдерін сөздер  (екілік, бестік, ондық, мыңдық) деп бөледі. Осындай зат есім тудыратын белсенді өнімді  жұрнақтардың қатарында -шы, -ші жұрнағын атауға болады. Мектеп жасындағы оқушыға, тіпті студент қауымға осындай зат есім тудыратын жұрнақтарды қатарын жақсылап түсіндіріп ұғындыра білу керек, сонда ғана тіліміздің байлығы әр сөздің шығу тегі, қазіргі қолданысы бай болар еді, күнделікті бір-бірімен сөйлесу барысында, мәтін құрау мақсатында керек болары сөзсіз. -шы,                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                          -ші жұрнағы түркі тілдерінің ішінде қазақ тілінде ең өнімді сөзжасамдық қызметі жоғары жұрнақтың бірі. Ол әдетте генетикалық жағынан -шық, -шік тұлғалығымен, -са, -се формантымен, қытай-корей тілдерінде «адам» мағынасында  қолданылатын «са» сөзімен байланыстырылады. Аталмыш жұрнақтың қолданыс аясы кең. Әсіресе тіліміздің терминологиялық жүйесін қалыптастыру  барысында, білім, өнер, техниканың даму кезеңінде ең бір сөз жасайтын, қарым-қатынас саласында жиі ұшырасады (орманшы, сәулетші, кеңесші, саяхатшы, сарапшы, тілші, байланысшы). Көбіне-көп локалдылық мағынадағы окказионал сөдер туып жатады. Олардың көбі күнделікті қолданыстан шығып қалып тарихымызға еніп кеткен, енді біреулері жеке бір жазушының өзіндік стилінде қолданылатын туынды зат есімдерді кездестіреміз (кесікші, ұйытқышы, жарлықшы, жүздікші т.б.). Қазақ грамматикасында -шы, -ші жұрнағы іштей мағыналық жағынан бірнеше топ құрайды деп бірнеше мағыналық топтарды алдыға тартады. Оларды санамалап көрсетсек: нақтылы бір тұрмыстық зат атауларын білдіреді, төрт түлік малмен байланысты зат атаулары, салт-санамен байланысты зат атаулары, түрлі кәсіп, білім салаларында туындаған зат атаулары, адамның машық-икеміне де, қабілетіне де бейқатынас туынды зат атаулары, плеоназмдық құрылымда келген туынды зат атаулары, дериват зат атауларының бір тобы кәсіп түрімен, күнкөріс жағдайындағы бейім-қабілетпен, харекетпен байланысты зат есімдер, соңғы туынды түбір зат атауларын жасайтын мағыналық топ көбіне-көп локалдылық ыңғайдағы окказионал туылымдар. -шы, -ші сөзжасамдық жұрнағы арқылы жасалатын туынды зат атауларын жеке-жеке бөліп қарау арқылы тіліміздегі түбір зат есімнен туындаған зат есімдердің молдығын,  сөздік қордағы орнын мектеп оқулықтарында беру арқылы ұмыт болып бара жатқан есім сөздерді жаңғыртуға болар еді. Оқушыға сөзжасамдық өнімді жұрнақтар деп бөліп көрсетіп, арнайы толыққанды мысалдар жиыстыра отырып зат есімнің өнімді жұрнақтарын көрсету керек. 6-сыныпқа арналған қазақ тілі оқулығында  туынды зат есімнің жасалуына төмендегідей анықтама береді: «зат есімдер негізгі, туынды және күрделі зат есім болып үшке бөлінеді. Туынды зат есімдер жұрнақтар арқылы жасалады. Мысалы: күй-ші, ел-дік, жақсы-лық, біл-ім, аялда-ма т.б. Ал сөз құрамына талдау 3-сыныптан басталады, сөздің түбірі мен қосымшасын ажырат деген тапсырма берілген. Жалғау сөз бен сөзді байланыстырады, ал жұрнақ сөзден сөз тудыратын және сөзден жаңа форма тудыратын қосымша деген түсінік беріп кетеді. Қазақ тілінде сөзжасамдық -лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік форманты туынды зат есімнің жасалу қасиеті басқа сөз тудыратын жұрнақтарға қарағанда сөзжасамдық әлеуеті барынша кең көлемде жұмсалады. Семантикалық аясы кең. Үнемі тек белгілі бір зат атауларымен, ұғымы нақтылы түбірлермен ғана емес, мағынасы дерексіз, жалпылама мәнді сөздермен де осылай сөзжасамдық қатынасқа жиі түседі. Туынды зат есімдерден және сын есімдерден  -лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік  формантының қатысуымен пайда болған есім сөздер таза неологизм сипатындағы немесе жаңа терминдік қолданысқа ие сөздер қатарын да атап өткен жөн. Мысалы: келісімпаздық, жемқорлық, ізденімпаздық, Сонымен қатар, мектеп бағдарламасында зат есімнің сөзжасамы деп арнайы  тақырып енгізіп, тереңірек тоқталып өткен жөн. Себебі  сөзжасам тіл білімінің басқа салаларының ешқайсысы атқара алмайтын қызметті жүзеге асырады. Туынды сөз, жаңа сөз жасау, ұмыт болып бара жатқан мәні тереңде жатқан сөздердің мазмұнын, тілдегі сипаты, сөздік қордағы орнын толықтыру үшін қажет. Жаңа сөз жасау мәселесі тілдің басқа ешқандай саласында қолданылмайды. Өйткені олар тек сөзжасам саласының құзырындағы, зерттеу нысаның мәселелері. Сондықтан мектеп бағдарламасында арнайы сағат бөлініп, тіпті бір тоқсан бойы осы сөзжасам мәселесін көтеру керек. Оқушыларға өздігінен мысал жинатқыза отырып, сол жиналған мысалдар негізінде сөйлем құратып әңгіме, шығарма ұйымдастыруға болады. Сонда баланың тіл байлығы, тілге деген қызығушылығы, патриоттық сезімі оянады.

Тіліміздегі зат есім тудыратын сөзжасамдық жұрнақтар семантикалық жақтан әр тарап болып келеді. Туынды зат атауларының біразын этномәдени лексикаға қатысты сөздер құрайды. Әсіресе халқымыздың байырғы заттық мәдениетімен, өзіндік тұрмыс жағдайымен тығыз байланысты, адамның не малдың белгілі бір дене мүшелерімен, орын, мекен мағынасымен байланысты туынды зат атаулары қалыптасқан сонымен бірге терминдік тұрпаттағы заттық туылымдар да сөзжасамдық жұрнақтар арқылы жасалады. Мысалы ондай жұрнақтардың қатарына -лас, -лес, -дас, -дес, -тас, -тес сөзжасамдық жұрнақтарын жатқызамыз. Бірақ жұмсалу өрісіне қарай бұл жұрнақтар сындық мағына береді. яғни түбірге жалғанған бұл жұрнақтар сын атауларына тиіселі. Бірақ кейбіреуі ертерек субстантивтеніп зат атауына айналған (әріптес, жерлес, отандас). Қазақ грамматикасында «бұл жұрнақтар сырт қалпы, мағынасы жөнінен сын атауы текті болғанымен отандас, жерлес, әріптес туылымдары сын атауы болып «өмір сүрген емес», бірден субстантивтеніп, бірден зат атауы сапасын алған. Бұлардың қазір сын атауындықтан гөрі зат атауындық, терминдік сипаты үстемірек» - делінген. Ал А.Ысқақов аты аталған жұрнақтарды есімдерден сын есім тудыратын өнімді жұрнақтар қатарына жатқызады да оларды іштей мағынасына қарай ажыратады: адамның алуан түрлі сыр-мінездерімен байланысты, төркін-тегімен байланысты, мекен-орын, жай, қоныс астастығын білдіретін туынды сын есімдер және мерзім-мөлшер жағынан сыбайлас келетін сындық ұғымдар деп топтайды. Бірақ А.Ысқақов -лас, -лес, -дас, -дес, -тас, -тес сын есім тудыратын жұрнақтар дей келе, «бұл омоним жұрнақтың я есімге тән, я етістікке тән, екендігі сөйлем ішінде (контексте) қолданылу орнына, атқаратын қызметі мен беретін мағынасына қарай ажыратылады» - деген анықтама беріп кетеді. Біздің ойымызша,  бұл жұрнақтардың сөзжасамдық қызметі шынымен сөйлемге байланысты ажыратылады, қолданыс аясына қарай сын есім тудыратын және зат есім тудыратын жұрнақтар деп қарастыруға болады. Тек зат атауларын тудырмайды, сонымен қатар сындық мағына тудыратын жұрнақ ретінде де қарастырамыз. Одан тіліміздің сөздік қоры көбейе әрі тіл байлығымыз тереңдей түседі. Замандастардың жасының үлкен-кішілігі ажыратылмайды.  Ажыратылмайды – баяндауыш. Не ажыратылмайды? – Жасының үлкен-кішілігі. Кімдердің жасының үлкен-кішілігі ажыратылмайды? – Замандастардың. Бұл жерде зат атауын жасап тұрған жұрнақ ретінде қолданыста тұр. Ал мына бір сөйлемде: «Біз Қайсар екеуіміз дәуірі бір замандас, ниеті бір тілеулес достармыз». Қайсар екеуіміз қандай достармыз? – Дәуірі бір замандас, ниеті бір тілеулес достармыз. Бұл жерде адамға қатысты атрибутивтік мәнде жұмсалады, екі адам арасындағы ұқсастық, ортақ сипаттың бар екендігін білдіреді. Бұл жерден сындық мағынаны аңғарамыз.  Мезгілдестік, мөлшерлік ұғым басымырақ. Дегенмен сөз жасайтын осы іспетті жұрнақтар сындық мағынадан гөрі  заттық мағынасы көбірек байқалады. Себебі сырт қалпы, мағынасы жөнінен сын атауы текті болғанмен, бірден субстантивтеніп, зат атауы сапасын алады. Қазіргі тілтанымда бұл жұрнақтар сын атауынан гөрі зат атауын көбінесе терминжасам мәселесінде көбірек қолданысқа ие.

Қорыта айтқанда, сөзжасам мәселесі зат есімнің жасалуында үлкен орын алады әрі кеңінен қызмет атқарады. Мектеп оқушыларына осындай сөз тудыратын жұрнақтардың ерекшелігін оқыту барысында негізінен сөздердің шығу төркінін тарихын, мағынасын жете түсіндіріп алған жөн. Сонда ғана сөзжасамдық жұрнақтардың жалғану қасиетін, жаңадан туған сөздің мүлде басқа мағына беретіндігін оқушы жақсы меңгеретін болады. Зат есім сөзжасамы күн өткен сайын сөздік қорымызды байыта түседі әрі ғасырдан ғасырға өшпейтін тіліміздің байлығын молайтады. Тоқтамай жүріп жататын құбылыс.