ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ДАМУ

ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ

Н.М.Тойшибекова экономика магистрі

М.Х.Дулати атындағы ТарМУ

Шағын және орта бизнес – экономикадағы нарықтық қатынастарды қалыптастырудың неғұрлым тиімді әрі икемді түрі. Шағын кәсіпорындар өзгермелі нарық конъктурасының «өзгеруіне» қарай жылдам бейімделе алады. Қазақстандағы шағын кәсіпорындар меншік түріне қарай мемлекеттік, жекеменшік және аралас болып үшке бөлінеді. Жеке меншік кәсіпорындар барлық шағын кәсіпкерлік пен бизнес нысандарының шамамен 80 пайызын құрайды. Расында, елімізде экономиканың әр түрлі салаларын қамтыған көптеген шағын бизнес кешендерін құру арқылы ғана толыққанды нарық қалыптастыруға болады. Өйткені, нақ сол кәсіпорындар ішкі нарықты тұтыну тауарларымен тез толықтыра алады.

Нарық ең тиімді кәсіпкерлік орта болып табылады. Кәсіпкерлік – нарықтық қатынастардың қасиеттері мен сапалық сипаттамасының жиынтығы. Сондықтан кәсіпкерліктің әр түрлі формалары мен түрлерін дамытпайынша нарыққа өту мүмкін емес. Кез – келген экономикалық қызмет ұдайы өндіріс циклінің типтес фазаларымен байланысты болғандықтан, кәсіпкерліктің мынадай түрлерін бөліп айтуға болады: өндірістік, қаржылық және коммерциялық.

Өндірістік кәсіпкерлік негізінен тауарлармен қызмет көрсетуді өндіру мен тұтынуға; коммерциялық – оларды айырбастау мен тұтынуға; қаржылық – айналысқа, құндар айырбасына байланысты жүзеге асады. Кәсіпкерліктің бұл түрлерінің ұйымдастырылуы мен қызмет етуіне байланысты әрқайсысының өзіне тән ерекшеліктері болғанымен, олардың барлығы бірін – бірі толықтырып тұрады. Шағын бизнес кәсіпкерліктің ерекше түрі болып саналмайды, бұл термин мөлшерлік көлем деңгейін ғана анықтайды, ал оның формасы кез – келген түрде: жекешелік, серіктестік, шектеулі жауапкершілікті қоғам ретінде болуы мүмкін. Ұсақ кәсіпорындарды жекелеген азаматтар, мемлекеттік ұйымдар мен кәсіпорындар, сол сияқты қоғамдық ұйымдар да құруға құқықты.

Шағын бизнесті – заң жағынан ерікті, салыстырмалы түрде капитал айналымы мен тауарлар, қызмет пен қамту көлемі шағын компаниялар. Шағын және орташа бизнес кешендері деп халықаралық практида қамту саны 500 адамға дейінгі кәсіпорындарды айтады. Шағын бизнес кешенінің әлеуметтік – экономикалық нақтылығы, біріншіден, оның иесі мен отбасы мүшелерінің еңбегіне, екіншіден, жалдамалы еңбекті пайдалануға негізделуімен толықтырылады. Ал, өндірістік – басқару қызметін кәсіпорын иесі жүзеге асырады.

Шағын кәсіпорын шағын бизнестің «клеткасы» болып табылады. Осыдан шағын кәсіпорындардың жиынтығын құрайтын экономиканың ерекше секторы немесе нарық жағдайындағы өндірістің ерекше қоғамдық формасы екендігі анықталады.Сонымен, шағын өндірістің техникалық ұйымдастыру жағын сипаттаса, шағын бизнес оның әлеуметтік – экономикалық өлшеміне жатады және осы жағынан «шағын бизнес» түсінігімен сәйкес келеді.

Кәсіпкерлік қызметтің түрі ретіндегі шағын бизнестің мәні оның субъектілеріне, яғни кәсіпкерге сипаттама беру арқылы толығырақ ашылады. Экономикалық әдебиетте кәсіпкер түсінігі бірінші рет 1723 жылы Парижде шыққан коммерциялық жалпылама сөздікте пайда болды. Онда кәсіпкер деп «өндіріс пен құрылысқа байланысты міндеттемелерді өзіне алатын» адамды айтады.

«Кәсіпкер» түсінігі ғылыми термин ретінде XVIII ғасырдың басында Ричард Кантильонның еңбектеріде пайда болды. Ол кәсіпкерліктің бірінші концепциясын жасады, ал кәсіпкер деп тәуекелділік жағдайында әрекет ететін адамды түсінді.

Қазіргі шыққан сөздіктерде «кәсіпкер» сауда саласында қызмет етуге маманданған адам ретінде анықталғанымен, соңғы кезде кәсіпкер деп кәсіпорын иесін, табыс әкелетін белгілі бір экономикалық қызметтің түрімен айналысатын тұлғаны келтіреді. Дегенмен, кәсіпкер мәнін толығырақ ашып көрсететін анықтама төмендегідей болып табылады: кәсіпкер – ынта мен жаңалық негізінде толық экономикалық жауапкершіліктен қорықпай, тәуекелге баруға және болашақта қосымша табыс түсіретіндей етіп, басқа өндіріс факторларын тиімді түрде біріктіруге қабілетті ұдайы өндірістің субъективті факторы.

Жеке тұлғаның кәсіпкерлікпен айналысу тиімділігі ең алдымен, кәсіпкерліктен түсетін жеке табыс пен сол фирмада жалдамалы жұмысшы болған күнде алатын жалақымен салыстыру арқылы бағаланады. Егер жалақы көбірек болса, онда әлеуетті кәсіпкер жалдамалы қызметкер болады. Ал, кәсіпкерліктен түсетін жеке табыс көбірек болса, ол кәсіпкер болады. Кәсіпкер түсер – түспесі белгісіз пайданы таңдаушы да, ал жалақыны таңдаушы – қанша жалақы алатынын білетін жалдамалы жұмыскер. Түсер – түспесі белгісіз пайданы таңдаушылар өндірілген өнімнің құны мен өндіріс шығыны арасындағы айырмашылықты алуға заңды түрде құқы бар белсенді кәсіпкерге айналады. Кәсіпкердің нарықтық экономиканың басқа агенттерінен айырмашылығы - өзінің экономикалық әрекетінің нәтижесінде пайда түсіре білетіндігі (пайда – кәсіпкердің сұранысты қамтамасыз ету мақсатымен шығындалған қаржысы мен баға арасындағы айырмашылық). Бұл қасиеттер шағын кәсіпкерлік үшін де әділетті болып табылады. Бірақ олардың салыстырмалы түрдегі көлемінің шағындығы (яғни сандық факторы) шағын кәсіпкерліктің өзіне тән ерекшеліктерін туғызады.

Шағын және орта басқару үрдісі – асқан сезгіштік пен білімдарлықты да қажет етеді. Шағын бизнес араласатын экономиканың қай саласы болсын, кәсіпкерден тәуекелшілділікпен қатар, сақтықты талап етеді. Кәсіпкер өз шағын бизнесін бәсекеден қорғау, несие алуда дағдарысқа ұшырау қаупінен сақтану үшін іс – қимылын алдын–ала талдап, есептейді. Сөйтіп, тәуекелдің әрбір түріне нақты әдістер қолданады. Кәсіпкерлікте тәуекел етуге жауапкершілікті күшейту мен бақылау жұмыстарын жүргізу – басты мақсат болу керек. Шағын және орта бизнесте өндірістік тәуекел басым болмақ. Өндірісте өнім немесе қызмет түрінің бағасы, сапасы, еңбек, материалдық шығындардың көлемі анықталатындықтан, өндірістік тәуекел өте жоғары деңгейде. Қаржы, несие, инвестициялық, нарықтық тәуекелдер де өндірістік тәуекелден кем соқпайды. Өндірістік тәуекелдің құрамдас бөлігіне шаруашылық келісім – шартқа отыру, нарық конъюктурасының өзгеруі, бәсекелестің күшеюі, күтілмеген шығындардың пайда болуы, кәсіпорында кездесетін мүлікті жоғалтулар да жатады. Жетілмеген маркетингтік саясат та өз кесірін тигізуі мүмкін. Өнім өткізу нарығын дұрыс таңдай алмау, бәсекелестер мен теріс пиғылды бәсекелестер жөніндегі мардымсыз ақпараттар шағын және орта бизнестің тез ыдырауына ықпалын тигізетін нақ сақтандыру шараларын жан-жақты қарастыру кәсіпкер қызметінде жемісті нәтижеге қол жеткізеді.

Шағын бизнеспен айналысатын кәсіпкерлер әлеуметтік жағынан біркелкі емес – олар әр түрлі топтар мен қоғамдық құрылымнан шыққандар. Бірақ шағын бизнес қарапайымдылығымен көптеген адамдарды тартады. Нарықтық экономикада шағын бизнес негізгі төрт қызметті атқарады:

- жұмыс орындарын қалыптастыру. Шағын бизнесте жасалатын жұмыс орындарының ірі компанияларда ашылатын орындармен салыстырғанда өз ерекшеліктері бар. Шағын фирмалар, әдетте, негізгі жалақыны да, қосымша төлемдерді де аз төлейді. Бұл жұмыс орындарындағы жұмыскерлердің көбісі ешқашан жұмыс істемегендер, кейбіреулер жұмыс орнын ұсақ фирмадан тапқанға дейін ұзақ уақыт бойына жұмыс іздегендер. Орташа есеппен алғанда шағын кәсіпорындардың қызметкерлерінің ірі компаниялардың қызметкерлеріндей білімдері жоқ. Корпарациялардың талабына толық сәйкес келмейтін жұмыскерлерді жалдай отырып, ұсақ кәсіпорындар елдегі тұрақтылықтың маңызды факторы болып табылады.

- Шағын бизнес жаңа тауарлармен қызметтің түрлерін енгізу қызметін атқарады. Осы артықшылығына байланысты шағын кәсіпкерлер экономикалық өрлеуге маңызды үлес қосады. Бүл тұрғыдан алғанда, шағын бизнестің жетістіктері қауіпсіз сақал қырғыштар, электрондық қол сағаттары, вертолет, тот баспайтын болат пен көшірме ақпараттарды өндірісіне әсер ете отырып, аталған салалар бойынша нағыз төңкеріс жасады.

- Шағын кәсіпорындар жоғарыда айтылған қызметтерден басқа өнімдерін өткізу, қызмет көрсету, жабдықтаумен айналысу арқылы ірі корпорациялардың қызметінде маңызды орын алады.

- Көптеген шағын фирмалар тұтынушылардың ерекше мұқтаждықтарын қамтамасыз етуге қабілетті болғандықтан (яғни, арнайы тауарлар мен қызметтерді жүзеге асыратындықтан) өмір сүре алады. Ірі компаниялар бұл сияқты қашуға тырысады. Бай тұтынушылар «ерекше» талғамдарымен ажыратылады. Олар жеке тапсырыс бойынша дайындалған, әдеттегі тауарларға ұқсамайтын өнімдерді қажет етеді. Сондықтан да кейбір шағын кәсіпорындар осындай ерекше қажеттілікті қанағаттандыру арқылы жетістікке жетті.

Шағын бизнестің осы қаситтері оның дамуы маңызды факторға айналдырады. Шағын бизнесті ұйымдастырудың ішкі өндірістік артықшылықтары ерекше көңіл бөлуге тұрарлық. Шағын фирманы ұйымдастыру артықшылықтарының қарапайым мысалы ретінде оның біркелкі топтық құрамын келтіруге болады. Ұжым мүшелерінің мамандықтары бірдей, барлығы бір мақсатқа ұмтылады. Бұл бәсекелестік нарықта үш артықшылықты береді:

- ірі кәсіпорындарда толық пайдаланылмайтын бөлінбейтін мүлікке (ғимарат, жабдықтар, компьютер және т.б.) деген шектеулі құқығы бар ұйымшыл шағын топ оны жақсырақ пайдалана отырып, бірігіп әрекет етудің етудің нәтижесінде шығындарды азайтады;

- топ ішіндегі тығыз байланыстар олардың міндеттерін нақтылауды қажет етпейдіктен, келісім жүйесі жеңілдейді;

- жақсы ұйымдасқан топ өз бетінше шаруашылық жүргізетін тұлғалар үшін қауіпті болып саналатын күтпеген жағдайларға неғұрлым сәтті қарсы тұра алады.

Кіші бизнес дамыған ірі компаниялармен бәсекеге түсіп, үлкен жетістіктерге жете алады. Оған бірнеше себеп бар. Біріншіден, фирманың іскерлік стратегиясын өзгерту үшін ірі кәсіпорындарға 6 жыл және одан да көп уақыт қажет. Шағын фирмалар үшін бұл мерзім жарты жылдан бір жылға дейін барады.

Қазіргі уақытта көптеген елдердің экономикасы үшін шағын бизнес өте маңызды болып келеді. Шағын бизнес – жаңа идеялардың, табыстың, жұмыс орнымен қамтамасыз етудің негізгі көзі және экономика дамуының негізгі кепілі екенін біле отырып, көптеген мемлекеттер оны дамыту үшін маңызды іс-шаралар қабылдап, оған максималды түрде қолдау көрсетіп отыр.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан 2050» стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты //Егемен Қазақстан 16 желтоқсан 2012 ж. 2 - 4 беттер

2. «Дағдарыс арқылы жаңару мен дамуға» атты ҚР Президентінің халыққа жолдауы, Егемен Қазақстан, 6.03.2009ж

3. Артемьев Г.Н. Стратегическое управление. Москва, 2012ж