Байтелиева А.М., Батырбекова Б.

М.Х.Дулати атындағы Тараз Мемлекеттік Университеті

MELANOCROMMEUM ТУЫС ТАРМАҒЫНЫҢ MEGALOPRASON СЕКЦИЯ ӨКІЛДЕРІНІҢ ТІРШІЛІК ФОРМАСЫ

Зерттеу 1999-2013 жылдары өткізілді.

Зерттеу обьектілері- Megaloprason секциясынан A. аltissimum өкілдері.

Зерттеу әдістемесі: жуа туысы өкілдерінің өсіп-жетілу аудандарын идентификациялау, морфологиялық структурасы Фритч схемасы бойынша зерттелді, онтогенез кезеңдері А. А. Уранов (1973) және оның мектебі бойынша зерттелді.

Жуа өкілдерінің онтогенез процесі бірнеше кезеңнен тұрады: өскіндік (p), ювенильдік (j), имматурлық-виргинильдік (im-v), генератиптік жас-орташа- кеш (g1,g2,g3), сенильдік (s).

Өкілдері келесі тіршілік формасынан өтеді: тұқымжарнақ және ұрықтық тамыр тіршілік формасы (р); алғашқы монохазиальды бір ғана жас өркен және қосалқы контрактильді тамырлар тіршілік формасы (j); монохазиальды алғашқы түрі өзгерген өркен және қосалқы контрактильді тамыр тіршілік формасы (im-v); монохазиальды түрі өзгерген өркен және қосалқы контрактильді тамырлар жүйесі тіршілік формасы (g1 ,g3); жалған дихазиальды өркен және қосымша тамырлар g2; монохазиальды бір ғана өркен және қосалқы тамырлар тіршілік формасы (s).

Melanocrommyum туыс тармағынан Megaloprason секциясының A. аltissimum өкілі табиғи жағдайда таудың орта белдеуінде, шөптесін шалғындықтар мен тау шатқалының түптеріндегі сулы орта жағдайында өседі. Өркендердің қайта жаңаруы жағдайының топырақта орналасуы - геофитті. Феноритмі – эфемероидты. Дезинтеграциясы толық: ерте- кеш мамандырылған.

Онтогенез барысында монокарпты өркеннің даму фазаларының бірнеше кезеңдері байқалады (сурет).

p j im-v g1, g3 g2

Сурет A. аltissimum өкілдерінің онтогенез кезеңдері

Тұқымжарнақ және ұрықтық тамырдың тіршілік формасы жуа онтогенезінің бастапқы тіршілік формасы болып қарастырылды. Тұқым 9-10 ай уақыт аралығында ұзақ тыныштық күйге көшеді. Тұқымның өнуі жерүстінде өтеді. Көктемде жер астынан өсіп шыққан тұқым тамырының ұзындығы 0,2 см дейін жетеді. Тұқым топырақ бетіне шығып, гипокотиль жасушалары созылып, қарқынды көбею жүреді. Дамудың 9-12-ші күндері ғана тамыр ұзындығы өсе бастайды. Тамыр ұзындығының өсуімен қатар бір мезгілде тұқымның негізгі түтікшелі бөлігі жуандап, бүршіктің қайта жаңаруы қарқынды жүреді. A.аltissimum өкілдерінің өскіндік (p) кезеңінде ұрық ұзындығы 13 см дейін, негізгі тамыр ұзындығы 7,6 см дейін жетеді. Қайта жаңару бүршіктің диаметрі 0,2 см дейін жетеді. Тұқымжарнақ пен негізгі тамыр 2,5-3 ай функцияланады. Тұқымжарнақ пен негізгі тамыр жойылып кеткеннен кейін, өкілдер жазғы жартылай тыныштық күйге өтеді. Өкілдердің вегетациялық көбеюі дамуының екінші жылында, тек ғана көктемде басталады. Алғашқы монохазиальды бір ғана жас өркен және қосалқы контрактильді тамырлар тіршілік формасы j өкілдерінде қарастырылды.

j өкілдерінің қайта жаңаруы өркенінің құрамы: қор заттарын жинайтын 2 жапырақ; алғашқы қабықты жапырақ; ассимилиреуші жапырақ; катафилл, тамыр жүйесі. Қор заттарын жинайтын екі жапырақ ұзындығы 0,4 см дейін;

алғашқы қабықты жапырақ ұзындығы 7 см дейін; ассимилиреуші жапырақ ұзындығы 26 см дейін және ені 2,3 см дейін жетеді; кедір-бұдырлы катафилл биіктігі 0,5 см дейін жетеді. Тамыр жүйесі: 3-9 қосымша тамырлар топырақ тереңдігіне 8 см дейін енді (сурет. кесте).Бүршік моноподиальды. Вегетатипті мүшелері жойылғаннан кейін A.аltissimum өкілдері жазғы жартылай тыныштық күйге өтеді.

im-v өкілдерінің қайта жаңаруы өркенінің құрамы: төменгі екі жапырақ формация ұзындығы 3 см дейін, алғашқы жапырақ ұзындығы 7 см дейін, 2 ассимилиреуші жапырақ ұзындығы 27 см дейін және ені 3,2 см дейін жетеді. Пиязшықтың төменгі ассимилиреуші жапырағында түрі өзгерген столон қалыптасады. Тамыр жүйесі: қосымша контрактильді тамырлар топырақ тереңдігіне 9 см еніп, қосымша тамырлар саны 9-17, ұзындықтары 9 см дейін, жуандығы 0,1 см дейін жетеді. Күзгі вегетация кезінде қосымша тамырлардың қысқаруынан контрактильді тамырлар пайда болады. Контарктильді тамырлар ұзындығы 7 см дейін, жуандығы 0,2 см дейін жетеді және пиязшықтың топырақ тереңдігіне енуіне қабілеттендіреді. Вегетатипті мүшелер жойылып кеткеннен кейін, өркеннің қайта жаңаруы мен тамыр өкілдері жазғы жартылай тыныштық күйге өтеді.

G1 өкілдерінің тіршілік формасының құрамы: қор заттарын жинайтын 2 алғашқы жапырақ; 3-6 ассимилиреуші жапырақ ұзындығы 42 см дейін, ені 4 см дейін, 39 см / 5см, 47 см / 4,5 см, 59 см / 4,5 см, 55 см / 4 см, 58 см / 2,5 см, генератипті бағыт ұзындығы 165,5 см дейін жетеді. Гүлшоғырының диаметрі 8 см дейін жетеді. Пиязшықта екі төменгі ассимилиреуші жапырақ қалыптасып, түрі өзгерген бүйірлі өркен ені 0,9- 1,6 см, жуандығы 0,7-1,1 см,столон ұзындығы 1,9 см дейін жетеді. Пиязшықтың диаметрі 4,2-5,5 см жетеді, қысқарған сабақтың. Тамыр жүйесі: қосымша контрактильді тамырлардан құралады.Қосымша контрактильді тамырлар топыраққа радиальды түрде еніп, тереңдігі 6-24 см, радиусы 15 см дейін. Қосымша тамырлар саны 30-97, ұзындықтары 20 см дейін, жуандықтары 0,1 см дейін жетеді. Контрактильді тамырлар саны 7-23, ұзындықтары 15 см дейін, жуандықтары 0,2 см дейін жетеді.

Жалған дихазиальды түрі өзгерген өркен және қосымша тамырлар тіршілік формасы 9-15 жылдары A.аltissimum өкілдерінде g2 орта генератипті кезеңге өтеді. g2 өкілдерінің құрамы: қор заттарын жинайтын 2 жапырақ, алғашқы жапырақ; 7-8 ассимилиреуші жапырақ ұзындығы 57 см дейін ені, 6 см дейін; 60 см / 5,5 см, 63 см / 5,5 см, 74 см / 5,5 см, 70 см / 5 см, 73 см/ 3,5 см, генератипті бағыт ұзындығы 175 см дейін жетеді. Гүлшоғырының диаметрі 9 см дейін жетеді. Пиязшықтың диаметрі 8,5 см дейін жетеді. Тамыр жүйесі тек қосымша тамырдан тұрады. Қосымша тамырлар радиальды орналасып, топырақ тереңдігіне 8-35 см енді, радиусы 17 см дейін жетті. Тамырлар саны 102-121, ұзындығы 21 см дейін, жуандығы 0,1 см .Пиязшық топырақ тереңдігіне 8-10 см енгенімен контрактильді тамырлар қалыптаспайды. Бүршіктің саны екеу - жалған дихазиальды.

Кеш генератиптік кезеңде (g3) өкілдерінің генератипті функциясы әлсіреп (гүлтүзуші өркендер аз), тамыр және өркен түзілу процесі төмендеп, тіршілігін тоқтата бастайды. g3 және g1 тіршілік формасы өте ұқсас, тек сандық көрсеткішпен ерекшеліктері көрінді.

A.аltissimum S өкілдерінің тіршілікке қабілетті бөліктері азайып, өркендер мен жапырақ пішіні, мөлшері имматурлы-виргинильдік өкілге тән сипатқа ие болады. A.аltissimum s кезең im-v кезеңнен тек сандық көрсеткішпен ерекшеленді.

Пайдаланылған әдебиет

1. Байтелиева А.М. « Онтоморфогенез дикорастущих луков Казахстана в условиях культуры». Алматы 1997 ж.

2. Байтелиева А.М. «Жоғары сатыдағы өсімдіктер систематикасы практикумы». Тараз 2013ж. 523б.