PhD. Қыдырбаев Қ.А.,

магистр Инаятулла М., 4-курс студенті Төлегенов А.Н.

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, Қазақстан

Әл-Халилдің «әл-Айн» еңбегіндегі сөз мағынасын түсіндіру әдістері

Cөздік құрастырушының негізгі мақсаты ізденушілер мен қалың оқырманға сөз мағынасын ашып түсіндіру екені белгілі. Осы мақсатқа жету үшін олар (сөздік құрастырушылар) барлық мүмкіндікті сарқа пайдалануға тырысады. Сөз мағынасын түсіндіргенде өте қысқа әрі нұсқа, түсінікті сөздер қолданылуы, сондай-ақ мағынасы көмес сөздер қолданылмауы тиіс екені де баршаға аян. Қазіргі түсіндірме сөздіктерде сөздің анықтамасын беру, синонимдерін не антонимдерін беру т.б. секілді сөз мағынасын түсіндірудің бірнеше әдістері қолданылып келеді. Барлығының мақсаты оқырманға қызмет ету.

Араб тіл білімінде ең алғаш жарық көрген әл-Халил ибн Ахмад әл-Фараһидидің (шамамен 789 ж. қайтыс болған) «әл-Айн» еңбегі болды. Әл-Халил өз еңбегінде сөздерді түсіндірудің бірнеше әдістерін, атап айтар болсақ синонимін, антонимін келтіру, Құран аяттарынан, бәйттерден мәнмәтін келтіру, сөздің харакаттарын көрсету, өзгелердің пікірін келтіру, т.б. әдістерді қолданды. Осыларға жеке-жеке тоқталайық:

Сөздің синонимін беру арқылы түсіндіру әдісі:

Еңбегінің (رهو) бөлімінде الرهو [ar-rahụu] сөзін: «الرَّهْو: الكُرْكيُّ، ويقال: بل هو من طير الماء، شبيه به [ar-rahụu: al-karkiịịu, ụa ịuqālu: bal huụa min ṭaịri-l-mā’i, šabīhun bihi]» [1, 1152 б.], (حرمد) бөліміндегі الحرمد [al-ḥarmadu] сөзін: «الحرمد: الحمأة [al-ḥarmadu: al-ḥama’u]» [1, 983 б.], (حبل) бөліміндегі الحبل [al-ḥablu] сөзін: «الحَبْلُ: الرَّسَنُ [al-ḥablu: ar-rasanu]» [1, 867 б.], (روح) бөліміндегі الرُّوحُ сөзін [ar-rūḥu]: «الرُّوحُ: النَّفْسُ التي يحيا بها البدن. يقال: خرجت رُوحُهُ، أي: نَفْسُه [ar-rūḥu: an-nafsu-l-latī ịaḥịā bihā-l-badanu]» [1, 928 б.] деп түсіндірген.

Сөздің антонимін беру арқылы түсіндіру әдісі:

Сөздіктің (حر) бөлімінде الحُرّ [al-ḥurru] сөзін: «والحُرُّ: نَقيضُ العَبد [ụa-l-ḥurru: naqīḍu-l-‘abdi]» [1, 640 б.], (حرب) бөлімінде الحرب [al-ḥarbu] сөзін: «الحرب: نقيض السَّلم، تُؤَنَّث، وتصغيرها حُرَيْب [al-ḥarbu: naqīḍu-s-salmi, tu’annaṯu, ụa taṣġīruhā ḥuraịbun]» [1, 846 б.], (حق) бөлімінде الحقُّ [al-ḥaqqu] сөзін: «الحقُّ نقيض الباطل [al-ḥaqqu naqīḍu-l-bāṭili]» [1, 621 б.], (ترح) бөлімінде التَّرَح [at-taraḥ] сөзін: «التَّرَح: ضِدُّ الفَرَح [at-taraḥu ḍiddu-l-faraḥi]» [1, 820 б.] деп түсіндірген.

Қазіргі сөздіктердегідей мәнмәтін арқылы түсіндіру әдісі де «әл-Айн» еңбегінде кездесіп отырады. Мысалы, (جني) бөлімінде:

«جانيك من يجني عـلـيك وقـد * تُعدي الصِّحاح فتجربُ، الجُربُ [2, 555 б.]

[ʤanīka man ịaʤnī ‘alaịka ụa qad * tu’dī-ṣiḥāḥa fatuʤribu, al-ʤurbu]»,

- деген өлеңді мәнмәтін ретінде алып, جنى [ʤanā] сөзінің мағынасын түсіндіреді. Бұл өлеңдегі «جاني [ʤānī]» сөзі осы جنى [ʤanā] етістігінің негізгі есімшесі.

Осы «جني» бөлімінде:

«إنَّك لا تَجني من الشَّوك العنب [2, 555 б.]

[’innaka lā taʤnī mina-š-šaụki-l-‘inaba]»

және

«هذا جَناي وخيارُهُ فيه * إذ كلُّ جانٍ يدُه إلى فيه [2, 555 б.]

[hāḏā ʤanāịa ụa ḫiịāruhu fīhi * ’iḏ kullu ʤānin ịaduhu ’ilā fīhi]»,

– деген өлеңді мәнмәтін ретінде алып,جنى [ʤanā] сөзінің мағынасын жан-жақты түсіндіреді.

Ал (ترب) бөлімінде التِّرْبُ والتَّريبُ [at-tirbu ụa-t-tarību] сөздерінің мағынасын: «والتِّرْبُ والتَّريبُ: اللِّدَةُ، وهما تِرْبانِ، وقوله - عزَّ وجلَّ - : "عُرُباً أترابا" أي نِشاطاً أمثالاً [ụa-t-tirbu ụa-t-tarību: al-ladatu, ụa humā tirbāni, ụa qaụluhu – ‘azza ụa ʤalla – “‘uruban ’atraban” ’aị nišāṭan ’amṯālan]» [2, 1277 б.], – деп, Құран аятымен түсіндірген, яғни әл-Халил сөздердің мағынасын түсіндіруде Құран Кәрім аяттарын да мәнмәтін ретінде алып отырған.

Сөздерге харакаттарын қою арқылы түсіндіру әдісі:

Түсіндірілетін сөздердің дыбысталуын нақты көрсету үшін олардың харакаттарын қою маңызды болып табылады. Өйткені бір үлгіде жазылған сөз әртүрлі оқылуы, айтылуы мүмкін. Ортағасырлық араб лингвист ғалымдары да бұл мәселеге ерекше назар аударған. Олар сөздердің харакаттарын көрсетуде үш түрлі әдісті қолданған. Олар:

1) Сөздерді харакаттарымен беру. Мысалы, كَتَبَ، كَاتِبٌ، مَكْتُوبٌ [kataba, kātibun, maktūbun] т.б.;

2) Харакаттарды сөздер арқылы беру. Мысалы, «بضم الأول وكسر الثاني، وفتح الثالث [bi ḍammi-l-’aụụali ụa kasri-ṯ-ṯānī, ụa fatḥi-ṯ-ṯāliṯi]», яғни харакаттарын «бірінші әрпі даммалы, екінші әрпі кәсралы, үшінші әрпі фатхалы» секілді сөздер арқылы көрсету;

3) Сөздердің уәзндерін (формаларын) немесе түсіндіріліп отырған сөздің уәзніне ұқсас көпшілікке белгілі сөзді беру арқылы харакаттарын көрсету. Бұған мысал ретінде, әл-Фәйрузабадидің: «خرك: كعلم. وخارك، كهاجر: جزيرة ببحر فارس [ḫarika: ka ‘alima. ḫāraku ka hāʤara]», яғни «خرك [ḫarika] сөзі علم [‘alima] сөзі секілді. خارك [ḫāraku] сөзі هاجر [hāʤaru] сөзі секілді: ол Парсы теңізіндегі (шығанағындағы) арал», – деген түсіндірмелерін алуға болады.

Араб сөздіктері харакаттарды көрсетуде осы үш әдістің бірін таңдайды. Әл-Халил ибн Ахмад әл-Фараһиди «әл-Айн» еңбегінде сөздердің харакатын қоюға аса мән бермеген. Оның себебі сол замандағы арабтардың мәтіндегі сөздерді тануда харакаттарға мұқтаж болмағандығынан болса керек.

Осы жерде әл-Халил ибн Ахмад араб тіліндегі харакаттарды «әл-Айн» еңбегін жазғанға дейін ойлап тапты ма, әлде «әл-Айн» еңбегіннен кейін ойлап тапты ма деген сұрақ туындайды. Егер ол харакаттарды «әл-Айн» еңбегіне дейін ойлап тапса, Құран аяттарынан мысал келтіре отырып, сөздігінде неліктен қолданбағаны ғалымдарды таңдандырады. Алайда көптеген ғалымдар, «әл-Айн» еңбегінің түпнұсқасында харакаттар қолданылған болуы мүмкін, ал жылдар өте келе еңбектің көшірмелерінде көшірмешілер тарапынан харакаттар қойылмай кеткен деген жорамалдар айтады. Ғалымдардың бұл жорамалын «әл-Айн» еңбегіндегі харакаттар туралы айтылған кейбір тараулары растай түседі. Мысалы, әл-Халилдің «ولكنّهم يحذفون الهمزة في كلِّ كلمة تُشْتَقّ من رأيت إذا كانتِ الرّاء ساكنة. [ụa lākinnahum ịaḥḏifūna-l-hamzata fī kulli kalimatin tuštaqqu min ra’aịta ’iḏā kānati-r-rā’u sākinatan]» [1, 1484 б.] дегенінде, ра (ر) әрпінің сукунді болған жағдайда қалай болатынын айтып кетеді. Осы бөлімде: «أرِني يا فلانُ ثَوْبَك لأراه، فإِذا استعطيتهُ شيئاً ليُعْطِيَكَهُ لم يقولوا إلاّ أرْنا بسكون الرّاء [’arinī ịā fulānu ṯaụbaka li-’arāhu, fa-’iḏā-sta‘ṭaịtahu šaị’an li-ịu‘ṭiịakahu lam ịaqūlū ’illā ’arnā bisukūni-r-rā’i]», дей келе, сөзін ары қарай жалғастырып: «وقد يُقْرأ: "أرْنا الّلذينِ أضلاّنا" على هذا المعنى بالتّخفيف والتَّثْقيل، ومن أراد معنى الرُّؤْية قرأها بكسر الرّاء، فأمّا "أرِنا اللَّهَ جَهْرةً" و"أرِنا مَناسِكَنا" فلا يُقْرأ إلاّ بكَسْر الرّاء [ụa qad ịuqra’u: ’arnā-l-laḏaini ’aḍallānā ‘alā hāḏā-l-ma‘nā bi-t-taḫfīfi ụa-t-taṯqīli, ūa man ’arāda ma‘nā-r-ru’ịā qara’ahā bi-kasri-r-rā’i, fa-’ammā “’arinā-l-āha ʤahratan” ụa “’arinā manāsikana” fa-lā ịuqra’u ’illā bi-kasri-r-rā’i]» [1, 1485-1486 б.], – деп, ра (ر) әрпінің сукунді және касралы жағдайларда қандай мағына беретінін айтып өтеді.

Еңбегінің (حيث) бөлімінде: «للعرب في حيث لغتان واللغة العالية: حَيْثُ، الثاء مضمومة وهو أداة للرّفع يرفع الاسم بعده، ولغةٌ أخرى: حوث رواية عن العرب لبني تميم [li-l-‘arabi fī ḥaịṯu luġatāni ụa-l-liġatu-l-‘āliịatu: ḥaịṯu, aṯ-ṯā’u maḍmūmatun ụa huụa ’adātun li-r-raf‘i ịurfa‘u-l-ismu ba‘dahu, ụa luġatun ’uḫrā: ḥaụṯu riụāịatun ‘ani-l-‘arabi li-banī tamīm]» [2, 922 б.], – деп, حيث [ḥaịṯu] сөзіндегі ث әрпінің харакаты дамма екенін көрсетеді. (حرن) бөліміндегі «حَرَنَتِ الدّابَّة، وحَرُنَتْ لغة، فهي تَحْرُن حِراناً، وهي حَرُونٌ [ḥaranati-d-dābbatu, ụa ḥarunat luġatun, fa hiịa taḥrunu ḥirānan, ụa hiịa ḥarūnun]» [2, 841 б.] деген жерінде ешқандай да харакаттар жөнінде айтылмаған. Алайда حرن сөзін екі рет келтіруіне қарап, жазылуы бірдей сөздердің мағынасын ажырата білу маңыздылығы әл-Халилді айналып өтпегенін байқаймыз. (عرْبس) бөлімінде: «والعرْبسيس بفتح العين أصوَبُ من كسرها [ụa-l-‘arbasīsu bi-fatḥi-l-‘aịni ’aṣụabu min kasrihā]» [2, 601 б.], – деп, العرْبسيس [al-‘arbasīsu] сөзіндегі айн (ع) әрпінің фатхалы болғаны дұрыс екенін ескереді. Бұл мысал да ғалымдардың әл-Айн еңбегінің түп нұсқасында харакаттар болған деген тұжырымын растай түседі. Сонымен қатар харакаттар әл-Халилге дейін әйгілі болмағанын және ол (әл-Халил) өзінің ойлап тапқан харакаттары халық арасына таралғанға дейін о дүниелік болғанында күмән де жоқ емес. Сондықтан да ғалымдар әл-Халил ойлап тапқан харакаттарды әл-Айн еңбегін көшірушілердің барлығы бірдей білді деп те нақты айта алмады.

Өзгелердің пікірлеріне жүгіну әдісі:

Әл-Халил сөз мағынасын түсіндіруде өзгелердің пікірлерін де келтіретін болған. Кейбір пікірлерді сынға алып, қажетті жағдайда түзетулер енгізетін кездері де бар. Қандай да пікірді келтірген жағдайда ол пікірдің кімге тиесілі екенін көрсеткен жерлері де, көрсетпеген жерлері де жеткілікті. Көбінесе «والعرب تقول، وقالت العرب [ụa-l-‘arabu taqūlu, ụa qālati-l-‘arabu]», яғни «арабтар айтады», «арабтар айтқан» деген сөзді қолданған. Мысалы (أس) бөлімінде әл-Ажжаждың:

«مُبارَكٌ للأَنبياء خاتَمُ * آيَ الهُدَى مُعَلَّمُ [2, 1008 б.]

[mubārakun li-l-’anbiịā’i ḫātamu * ’āịa-l-hudā mu‘allamun]»,

- деген өлеңін келтіреді де: «فلو قال خاتِم بكسر التّاء لم يَحْسُنْ [fa-laụ qāla ḫātimu bi-kasri-t-tā’I lam ịaḥsun]», яғни «Егер (ақын) خاتَمُ [ḫātamu] сөзіндегі ت әрпін خاتِم [ḫātimu] деп кәсрамен айтқанда (өлең) жақсы шықпас еді», деп ақынның خاتَمُ [ḫātamu] сөзін ت әрпін фатхамен қолданғаны дұрыс екенін айтады.

Сөздіктің (أيل) бөлімінде: «وإيلياء: هي مدينة بيت المقدس، ومنهم من يقصر، فيجعله إلياء [ụa ’īlịā’u: hiịa madīnatu baịti-l-maqdisi, ụa minhum ịuqassiru, fa-ịaʤ‘aluhu ’ilịā’u]» [2, 1535 б.], яғни «إيلياء [’īlịā’u] Бәйтулмақдистағы қала атауы. Бұл сөзді қысқартып إلياء [’ilịā’u] деп айтатындар бар», – деп, нақты кімдер екенін айтпайды. (حبش) бөлімінде: «الحَبَشُ: جنْس من السُودان، وهم الحُبْشان والحَبْش، وفي لغة يقولون: الحَبَشِة على بناء سَفَرة، وهذا خطأ في القياس لأنّك لا تقول حابش كما تقول: فاسق وفَسَقة، ولكنّه سارَ في اللَّغات وهو في اضطِرار الشعر جائز [al-ḥabašu: ʤinsun mina-s-sudāni, ụa humu-l-ḥubšānu ụa-l-ḥabšu, ụa fī luġatin ịaqūlūna-l-ḥabašata ‘alā binā’i safarati, ụa hāḏā ḫaṭa’un fī-l-qiịāsi li’annaka lā taqūlu ḥābišun kamā tāqulu: fāsiqun ụa fasaqatun, ụa lakinnahu sāra fī-l-luġāti ụa huụa fī-ḍ-ḍirāri-š-ši‘ri ʤā’izun]» [1, 722 б.], яғни «الحَبَشُ [al-ḥabašu] Судандағы ұлт, бұл ұлт атауы الحُبْشان والحَبْش [al-ḥubšānu ụa-l-ḥabašu] формасында көптеледі. Бір тілде سَفَرة [safaratun] үлгісінде الحَبَشَة [al-ḥabašu] деп көптеліп жүр. Бұлай көптелуі дұрыс емес. Өйткені сен فاسق وفَسَقة [fāsiqun ụa fasaqatun] деген сөз сияқты حابش [ḥābišun] деп айтпайсың. Алайда соған қарамастан кейбір тілдерде солай айтылып жүр. Бұлай айту өлең ұйқастарында ғана рұқсат етілген» – деп, кімдердің тілінде الحَبَشَة [al-ḥabašu] деп айтылатынын ашып көрсетпеген.

Қорыта келе айтарымыз әл-Халил ибн Ахмад әл-Фараһидидің «әл-Айн» еңбегі араб тіл біліміндегі орта ғасырда құрастырылған алғашқы түсіндірме сөздік болумен қатар, өзінен кейінгі сөздік құрастырушыларға даңғыл жол салып берді. Сөз мағынасын түсіндірудегі әл-Халил қолданған сөздің синонимін, антонимін келтіру, Құран аяттарынан, бәйттерден мәнмәтін келтіру, сөздің харакаттарын көрсету, өзгелердің пікірін келтіру әдістері қазіргі заманғы сөздіктерде әлі күнге дейін маңызын жойған жоқ.

Әдебиеттер тізімі:

1. كتاب العـين لخليل ابن أحمد الفراهيدي. ج1. مكتبة مشكاة الإسلامية.

Әл-Халил ибн Ахмад әл-Фараһиди. Китаб әл-Айн, І том. – Мәктәбә Мишкаһ әл-Исламия.

2. كتاب العـين لخليل ابن أحمد الفراهيدي. ج2. مكتبة مشكاة الإسلامية.

Әл-Халил ибн Ахмад әл-Фараһиди. Китаб әл-Айн, ІІ том. – Мәктәбә Мишкаһ әл-Исламия.