Қабул О. Қ.

аға оқытушы, гуманитарлық ғылымдар магистрі

А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті

Қазақстан, Қостанай қ.

БАЛАНЫ ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУДЕГІ ОТБАСЫ РОЛІ

Адамның жеке басының алғашқы қалыптасуы отбасынан басталады. Оның ер жетіп өсуі, бойындағы алғашқы адамгершілік белгілер отбасында қалыптасады, сондықтан да туған үйдің жылуы – оның көкірегінде көп жылдар бойы сақталып, мәңгі есінде жүреді. Ақын сөзімен айтқанда: «Отбасы – табиғат сыйлаған кереметтердің бірі», - десек артық емес. Жеке адамның бойындағы ар-ұяты, ақыл-ойы, адамгершілігі, басқа адамдармен қарым-қатынасы негізінде оны мәдениеттілікке тәрбиелеуде «отбасы» алғашқы қадам. Сондықтан, отбасы өте қажетті, басқадай ешнәрсемен ауыстыруға болмайтын баспалдақ. Отбасы – сыйластық, жарастық орнаған орта. Отбасы – бала тәрбиесінің ең алғашқы ұжымы.

Отбасының басты қазығы, алтын тіреу діңгегі – бала. Баланың тәрбиелі болып өсуіне берекелі отбасының әсері мол. Отбасының әрбір мүшесі, өзара сөйлесіп, не болмаса ата-ананың, баланың міндетін атқару ғана емес, береке-бірлік, сүйіспеншілікпен араласса, босағасы берік, шаңырағы биік отбасына айналары сөзсіз.

Ата мен ана – бала тәрбиесінің қамқоршысы, өнегесі.

Ата-асқар тау,

Ана – бауырдағы бұлақ,

Бала жағасындағы құрақ – деп ата-ана мен баланы табиғаттың тамаша құбылыстарына теңеген халық мақалына қайран қаларсың.

Отбасы – адам ғұмырының тірегі ғана емес, қоғамның да басты негізі.

2006 жыл – Қазақстан Республикасында Отбасы жылы болып жарияланды. Отбасы – қоғамның бастапқы бөлшегі, алғашқы ошағы. Бірге өмір сүріп, бала өсіруді мақсат етіп, екі адам шағын қоғамды құрады. Отбасының қызметтері көп: жеке, әлеуметтік, экономикалық т.б. Отбасының негізгі қызметі – баланы әлеуметтендіру, яғни қоғамда өмір сүруге жан-жақты дайындау. Әлеуметтендіру – қоғамда қалыптасқан мәдени-әдептілік нормаларға, әлеуметтік құндылықтарға сәйкес және заңмен бекітілген тәртіп аясындағы барлық ережелерді сақтап, қоғамның басқа мүшелерімен ынтымақтастықта өмір сүруге, қызмет етуге үйрету. Ұжымдаса іс-әрекет жасауға бейімдеудің басты шарты – кез келген әлеуметтік жағдаяттарда қоғам мүшелерінің өзінің тұлғалық қажеттілігін/қызығушылығын қанағаттандырумен қатар өзгелердің құқықтары мен мүддесін ескеруге міндетті болуы. Жағдаяттық дауларды шешу барысында қоғам мүшелері өз ой-пікірін дәлелдеп, көзқарасын білдіреді, адамдармен араласып, тіл табысуға үйренеді, адамдар ұжымдасып, іс-әрекет жасауға,бейімделеді.

Адамның әлеуметтенуіне орта мен әлеуметтендіретін дәуір ықпал етеді. Ғалымдардың айтуынша, адамның әлеуметтенуі мен дамуы «әлеуметтік ортада әлеуметтік нормаларды меңгеру мен ынтымақтастық іс-әрекетте жүзеге асады». Баланы әлеуметтендіруде отбасы рөлі ерекше. Қазақи жанұя – отбасылық қарым-қатынасқа зор мән беретін, отбасына ерекше сеніммен қарайтын дағдылы отбасылар, әулеттер қатарына жатады (Күнәнің ең зоры – Құдайға серік қосу, кісі өлтіру, ата-ананы ренжіту, өтірік куәгер болу; Ерлі-зайыптыларды татуластыру үшін айтылған өтірік кешірімді; Адам ақылымен, сымбатты, ұрпағымен қымбатты).

Қазақ отбасының әрбір мүшесінің орны бөлек. Халық ауыз әдебиеті қорындағы мақал-мәтелдерге сүйене отырып, қазақи жанұя құндылықтарын шығарып көрелік. Ата – елдің бірлігін, болашағын ойлайтын дана қария: Аталы сөз – баталы сөз; Халықтың қартын сыйлауы – елінің салтын сыйлауы. Әже – әке-шешенің анасы. Қазақ әжесін ақ жаулықты, алақаны алтын, аяулы, ардақты, мейірімді жан дейді. Ол – жанұя бірлігін сақтаушы, балалардың тәрбиешісі, ақылшысы. Қазақ отбасында ата-ана орны ерекше: Ақ жүрек әке – күншуақ, ақ жүрек ана – ақбұлақ; Әкем – асқар тауым; Әкеден артық орман жоқ, әкеден артық қорған жоқ, әкеден артық дана жоқ, әкеден артық пана жоқ; Анаңның алдында асқар тау да аласа; Әке сөзі – парыз, ана сүті – қарыз; Ана сүті бой өсіреді, ана тілі ой өсіреді.

Қазақ халқы – ырымшыл, думаншыл халық. Баланың дүниеге келген күнінен бастап, ержеткен ұлы мен бойжеткен қызы қосылып, оларды отау етіп шығарғанға дейін ата-ана баласының жастық шақтарына қарай той жасаумен болған. Олар: шілдехана, қырқынан шығару, бесік той, тұсау кесу, ашамайға (кішкентай балаға арналған атқа) мінгізу ырымдары және т.б. Қазақ отбасында бала – ең үлкен құндылық: Бала – бауыр етің; Балалы үй – базар, баласыз үй – мазар.

Қазақтың түсінігі бойынша, ұл бала – өмірдің жалғасы: Әке – бәйтерек, бала – жапырақ; Атадан ұл қалса – өзі қалғаны, қыз қалса – ізі қалғаны; Ұл өссе – ұрпақ, қыз өссе – ырыс. «Қыз бала – қонақ» дейді қазақ. Ол болашақ жар, ана. Сондықтан жанұядағы адамдар қыз баланы мәпелеп, аялап, сыйлап жүреді. Оң жағына отырғызутіркесінің шығуы қыз баланы құрметтеуден болса керек. Ата-аналардың басты міндеттері – баланың денсаулығын сақтау, тәрбие және білім беру. Осы ұстанымдарды келесі аңыздан байқауға болады. Осы аңыздағы ойды М.Жұмабаевтың сөзімен жалғастыруға болады. Ол тәрбие негізінен «дене тәрбиесі, ақыл тәрбиесі, сұлулық тәрбиесі һәм құлық тәрбиесі» деген төрт түрге бөлінетінін атап өткен болатын. Жүсіп Баласағұни: «Адам білімсіз туады... Білім алған соң, ол барлық кәдеңе жарайды...», - дейді. Балаға жақсы білімді ана тілінде беру жөнінде, адамның туған халқына адал еңбек етуі жайлы айтылған данышпан Абайдың сөзі күні бүгінге дейін өзекті болып келеді.Құлық тәрбиесіне келетін болсақ, қазақи отбасында үлкендерді сыйлауға, жасампаздықты, кішіпейілдікті тәрбиелеуге үлкен мән беріледі. Жағымды мінез-құлық, тәртіп, сыйластық – отбасы мен қоршаған орта әсерінен бойға сіңетін қасиеттер.

Ертеде бір патша білімді етіп «тәрбиеле» деп, ұлын ұстазға береді екен. Бір күні ұстаз: «Тақсыр, білім алды, балаңыз зерек екен», – дейді. Патша ұстазға рахметін айтып, баласының білімін сынайды. Арнайы тапсырма беріп, өзінің тәжінің астына тығылған заттың не екенін сұрайды. Қолына қағаз, қалам алған баласы есептеп, ол заттың дөңгелек, ортасының сары екенін айтады. «Аты не?» – дейді патша. «Шамасы, күн болар», – дейді бала. «Түсін түстегеніңмен, атын дұрыс айтпадың, ол – жұмыртқа еді», – дейді патша баласының біліміне көңілі толмай. Сонда ұстаз: «Тақсыр, балаңыз алған білімінің арқасында жасырған заттың пішіні мен түсін тапты. Әйтсе де, тәждің астына күннің сыймайтынына қабілет жеткенімен, сезімталдығы жетпеді. Мен шәкіртіме білім үйреткеніммен, сезімталдығын бере алмадым. Білім – бізден, парасат – сізден» - деген екен.