Қазақстан Республикасында құрылған бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорының қызметі мен ерекшеліктері

 

Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің оқытушысы, э.ғ.к. Бекешева Д.А.

 

Жаңадан құрылған Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорында салымшылардың жеке зейнетақы шоттары жүйесі сақталған, яғни ЖЗҚ азаматтардың жеке шотта­рындағы қаражат толықтай ау­дарылатын болады. Бұл арқылы бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорын құру азаматтардың зейнетақы жинақтарын мемлекет меншігіне беру деген сөз емес. Бұл – бір. Екінші және бұл да маңызды мә­селенің бірі – Бірыңғай жинақ­таушы зейнетақы қоры жаңа заң­нама қолданысқа енгізілгенге дейін зейнетақымен қамсыздандыру туралы барлық шарттар бойынша мирасқор болып табылады, яғни ЖЗҚ-дан БЖЗҚ-ға өту кезінде салымшыларға қосымша шарт жасаудың қажеті болмайды. БЖЗҚ-ға ауыстыру кезеңінде әрбір са­лымшының инвестициялық кірісі капиталдандырылатын болады. Түсінікті тілмен айтқанда, жиналған барлық қаражат бір шоттан ке­лесісіне ауыстырылады. Салым­шылардың барлық зейнетақы жинақтары толық көлемде БЖЗҚ өткізілген соң, зейнетақы жинақ­тарын иемденуші әрбір азамат зейнетақы жарналары мен ин­вестициялық кірістеріне сәйкес, өзінің меншікті активтеріндегі қаражат туралы ақпарат алатын болады. Әрбір зейнетақы қоры Зейнетақы төлемдерін төлеу жөніндегі мемлекеттік орталықтың (ЗТМО) орталықтандырылған базасына салымшылардың тізімін салыстырып тексеруден өткізу керек. БЖЗҚ-ға түскен салым­шылардың жеке шоттарына ау­дарылған зейнетақы жарналарының нәтижесі бойынша, ЗТМО тара­пынан жеке тұлғалардың Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорына келіп түскен тізімге тағы да са­лыстырып тексеру жасалады. Са­лымшылардың жеке зейнетақы шоттарын және олардың жинақ­тарын БЖЗҚ-ға аудару Ұлттық банк белгілеген қатаң кесте бойынша жүзеге асырылады. Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорында зейнетақымен қамсыздандыру туралы шарт бойынша зейнетақы активтері мен жинақтаушы зей­нетақы қорының міндет­темеле­рін тапсыру және қабылдау кестесі 2013 жылдың 24 қыркүйегінде Қазақ­стан Республикасы Ұлттық банкі төр­ағасының бұйрығымен бекітілді. Жинақтаушы зейнетақы қоры­ның активтері мен міндеттемеле­рін «Бірыңғай жинақтаушы зейнет­ақы қоры» АҚ-ға тапсыру және қабыл­дау жұмыстары – 2013 жылдың 11 қазанында басталып, 2014 жылдың 26 маусымында аяқталуы тиіс. Қабылдаушы ұйым – «БЖЗҚ» АҚ болса, қабылдаушы банк – «ҚР Ұлттық банкі» мемлекеттік меке­месі болып табылады.

БЖЗҚ-ға 9 ЖЗҚ активтері мен міндеттемелері өткізілетін болады: 

«Республика» ЖЗҚ. Берудің басталу күні – 2013 жылғы 11 қазан, аяқталуы – 2014 жылғы 11 қаңтар.

1.        «Отан» ашық жинақтаушы зейнетақы қоры. Берудің басталу күні – 2013 жылғы 29 қазан, аяқталуы – 2014 жылғы 29 қаңтар.

2.        «Капитал» ЖЗҚ. Берудің басталу күні – 2013 жылғы 18 қараша, аяқталуы – 2014 жылғы 18 ақпан.

3.        «Атамекен» ЗЖҚ. Берудің басталу күні – 2013 жылғы 9 желтоқсан, аяқталуы – 2014 жылғы 9 наурыз.

4.        «Астана» ЖЗҚ. Берудің басталу күні – 2014 жылғы 3 қаңтар, аяқталуы – 2014 жылғы 3 сәуір.

5.        «МұнайГаз-Дем» ЖЗҚ. Берудің басталу күні – 2014 жылғы 23 қаңтар, аяқталуы – 2014 жылғы 23 сәуір.

6.        «Грантум» ЖЗҚ. Берудің басталу күні – 2014 жылғы 10 ақпан, аяқталуы – 2014 жылғы 10 мамыр.

7.        «ҰларҮміт» ЖЗҚ. Берудің басталу күні – 2014 жылғы 3 наурыз, аяқталуы – 2014 жылғы 3 маусым.

8.       «Қазақстан Халық банкі» ЖЗҚ. Берудің басталу күні – 2014 жылғы 26 наурыз, аяқталуы – 2014 жылғы 26 маусым.

2014 жылдың 1 наурызына Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорында 2167137, 26 млн. теңгедегі  зейнетақы активтері тіркелегн және ол 1-суретте көрсетілген.

млн. тг

 

Сурет 1. Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорындағы зейнетақы активтері

Суреттен көріп отырғанымыздай БЖЗҚ –ғы зейнетақы активтерінің сомасы ай сайын өсіп отыр, мұның себебі, бекітілген кестеге сәйкес барлық жинақтаушы зейнетақы қорлары өз активтерін БЖЗҚ-ға аударып жатыр.

Осыған байланысты, салымшылар  санының арта түсетіндігі де белгілі. 2- суретте салымшылар саны туралы мәлімет берілген.

мың. саны

 

Сурет 2. Жеке зейнетақы шоттарының саны, мың саны.

2-суретте Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорының 2013 жылдың наурыз айынан бастап 2014 жылдың 1 ақпанына дейінгі аралықтағы жеке зейнетақы шоттарының саны көрсетілген. Жеке зейнетақы шоттарын жеке зейнетақы қорларынан БЖЗҚ толық көлемде аудару салымшыларды салымшылардың қатысуынсыз автоматты режимде жүргізілетін болады. Жинақтаушы  зейнетақы жүйесінің дамуының перспективалары және оның бағалы қағаздар нарығына әсері зейнетақы активерінің және инвестицияланатын қаражаттар көлемінің сәйкесті өсуімен байланысты. Сәйкесінше, Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесінің барынша маңызды мәселелері болып келесілер табылады:

1)  ұлттық қор нарығының дамымауы, яғни, активтерді инвестициялау үшін құралдар тапшылығы;

2)  қызметтің негізгі қағидалары бойынша тұрғындардың сауатсыздығы және мағлұматсыздығы;

3)  жинақтаушы зейнетақы қорларынң қызметімен тұрғындардың толық қамтылмауы;

4)  ерікті және кәсіби зейнетақы жарналарының кеңінен қолданылмауы;

5) қоржынның нашар диверсификациясы және аффилиирленген тұлғалармен мәмілелер;

6)  отандық сақтандырудың дамымаған класстарының бірі-зейнетақылық аннуитеттер.

Сонымен, Бірыңғай жинақ­таушы зейнетақы қоры Үкіметтің 2013 жылғы 31 шілдесіндегі №747 қаулысымен құрылды. Қордың акционері мен құрылтайшысы – Қазақстан Республикасының Үкіметі. БЖЗҚ міндетті зейнетақы жарналарын, міндетті кәсіби зейнетақы жарналарын тартатын және азаматтардың өз таңдауы бойынша ерікті зейнетақы жар­наларын енгізуді жүзеге асыратын жалғыз ұйым болып табылады. Сондай-ақ салымшы­лардың жеке зейнетақы шоттарын есепке алу және зейнетақы жинақтары есебінен зейнетақы төлемдерін іске асыру Қордың функциясына жа­тады. Бірыңғай жинақтаушы зей­нетақы қорын (БЖЗҚ) құрудағы негізгі міндеттер мен мақсаттар мынадай:

– салымшылардың зейнет­ақы шоттарын тиісінше есепке алу, олардың жағдайын бақылау, дер кезінде өзгерістер енгізіп отыру, салымшылардың іс-әрекеттеріне байланысты (кету, зейнетақы жа­сына жету және т.б.) және зей­нет­ақы жарналарын жүзеге асыру, зейнетақы активтерін, зейнетақы төлемдерін инвестициялау мәсе­лелері бойынша ақпараттық тү­сіндіру жұмыстарын жүргізу және т.б.;

– зейнетақы активтерінің ин­вес­тициялық кірістеріне монито­ринг жүргізу;

- зейнетақы жинақтары төлем­дерін жүзеге асыру.
Бірыңғай жинақтаушы зей­нетақы қорының басты ерекшелігі – оның біртұтастығында. Барынша жоғары тиімділікті, шынайылықты және сенімділікті, мемлекет тара­пынан салымдардың сақталынуы­на кепілдемелерді анықтауды қамта­масыз етеді. Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорын құру кезінде жал­пы зейнетақы жүйесінің тиім­ділігін төмендетіп жіберген көптеген жи­нақтаушы зейнетақы қорларын­дағы (ЖЗҚ) қателіктер ескерілді. Бі­ріншіден, бұл қосымша жаңа қатысушыларды тартудағы бәсе­келестіктің тұрақсыздығы. Екін­шіден, салымшылардың ғана емес, өз мүдделерін білдіретін коммер­циялық қорлардың зейнетақы активтерін басқарудағы және инвестициялаудағы тиімділігі мен шынайылығының жеткіліксіздігі. Мұның бәрі қордағы кіріс төмен­дегенде ғана анық болды. Кезінде біз сіздермен жинақтаушы зей­­нет­ақы қорларының салымшылары болған кезіміздегі ескерусіз шы­ғындар енді артта қалды. Ақы­рында, осы жазда он шақты коммерция­лық ұйымдарда көп қаражаттың жоқ­тығы байқалды. Шындыққа көз жеткізер болсақ, коммерциялық негіздегі ұйымдар көптеген кеңсе­лерді жалға алуға, қызметкерлерінің іссапардағы шығындарына, қыз­меттік көліктер сатып алуға, жұ­мысшылардың жалақыларына, кеңсе жиһаздарына салымшы­лардың жинақтары есебінен қара­жат жұмсап отырған. Одан өзге, жеке арнайы қорлардағы жоғалған ақшалар да біздің сіздермен бірге жиған қаражатымыздың есебінен жұмсалған. Бұған қоса, БЖЗҚ құру арқылы тағы да бірқатар жағымды өзге­рістерге қол жеткіземіз. Мәселен, зейнетақы активтерінің есебі, әкімшілік шығындардың сақта­луына байланысты операциялық шығындардың төмендеуі. Соған сәйкес, бірыңғай қорда комис­сиялық сыйақылар деңгейі қазіргі сыйақылар деңгейінен екі есе тө­мен болады. Одан өзге БЖЗҚ құруда, салымшылардың ауысуы тоқтайтын болады. Бұл жөнінде бұрындары да талай рет сөз қозғалған, оның кері әсері зейнетақы жүйесінің жалпы тиімділігінің төмендеуіне алып келген. Ал, жинақтаушы зейнетақы қорлары үшін бірнеше мүмкіндіктер ұсынылады. Қазіргі таңда жи­нақтаушы зейнетақы қорларына, әсіресе, инвестициялық кампа­ния­ларды жүзеге асыруда қандай да бір жағымды тәжірибелері бар қор­лар үшін өз жұмыстарын жалғастыру ұсынылады. Атап айтқанда, тиісті лицензиясы болған жағдайда зейнетақы активтерін басқару бойынша тендерлерге қатысуға құқық берілетін бағалы қағаздар нарығы туралы қолданыстағы заңнама аясында инвестициялық портфельді басқарушы ұйым болып қайта ұйымдастырылады. Екінші нұсқа – азаматтардың ерікті зей­нетақы жарналарын тартатын ерікті жинақтаушы зейнетақы қорларын құру. Соңғы үшінші жол – бұл қорды тарату, яғни қызметін тоқ­тату. Ұстап отыру шығынын және пай­да әкелмейтіндігін есептейтін бол­сақ, бұл да жаман емес сияқты. БЖЗҚ қорын құрудың, белсенді азаматтық ұстаным тарапынан кез келген адам үшін тағы да бір ма­ңызды да елеулі жағы бар. Инвес­тициялық стратегияға сәйкес және олардың сақталу жағдайындағы зейнетақы жинақтары түрлі инфра­құрылымдық жобаларды ұзақмер­зімге қаржыландыруды жүзеге асырады. Бұл, өз кезегінде аза­маттарға зейнетақы шоттарындағы дивидендтер түрінде пайда әкеліп қана қоймай, мемлекеттің дамуына үлес қосуға да мүмкіндік берілетін болады.

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

1.                     «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы» заң жобасы / 2013 жылдың 16 мамыр/