Раимбекова М

Раимбекова М.А.

ф.ғ.д., профессор

Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті,

Филология институты

Филология мамандықтары кафедрасының профессоры

(Қазақстан, Алматы)

Дыбыстардың позициялы тізбектілігі

Аңдатпа: Бұл мақалада қазақ тілі дыбыстарының үйлесім түрленімінің артикуляциялық белгілері, үндесім түрленімінің әуез белгілері анықталды, сондай-ақ сөз соңындағы және жалғау басындағы дыбыстардың тіркесім мүмкіндіктері талданды және соған лайық сөздер тізімі ұсынылды.

Резюме: В данной статье рассматриваются внутренние закономерности казахского языка (фонетический, морфологический) имеющие между собой тесную артикуляционную и функциональную связь, а так же определены позиционные признаки сочетаемости начальных и конечных сегментов и составлен соответствующий список слов.

Summary: The article touches upon with the internal regularities of the Kazakh language which (phonetic, morphological) have between them a close articulation and functional relationship, also, a positional signs of the compatibility initial and finite segments were determined and relevant list of word was created.

Тілдің бүкіл фонетикалық бейнесін, дыбыс жүйесі мен буын жүйесінің ерекшелігін, сөйлеу нормасын айқындайтын құбылыс үндістік заңы – сингармонизм болып табылады.

Қазақ тілі фонетикасында, морфемалардың жігінде көрші келген дауыссыздардың акустика-артикуляциялық жақтан біріне-бірінің ұқсауын, бейімделуін, өзара тіл табысуын ассимиляция дейміз.

Қазақ тілінде 25 дауыссыз фонемалар бар. Олардың барлығы да тіркестерді құрайды, алайда кейде олар біркелкі бола бермейді, өйткені олардың өзінің төл заңдылықтары бар.

Н.С.Трубецкойдың айтуы бойынша, фонема тіркесімінің мәселесінде, төмендегідей зерттеу жүргізілді:

1) қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстардың өзара үйлесімі (кестені қара)

Дауыссыз дыбыстардың өзара үйлесімі

Кесте

Ескерту. Х – үйлеседі. (-) – үйлеспейді

2) тіркесетін фонемалар қандай жүйелілікте екені осы айқындамалардағыдай (нобайды қара) болады.

Екі дауыссыз дыбыстардың құрылымында фонеманың жүйелілігі

гғджзк

гғджк

гғджзк

йкқ

рст

гғджзк

кқ

гғджзк

йкқ

ңп

рст

уш

йкқ

ңп

рст

уш

ру

кқ

йкқ

ңп

рст

уш

кқ

Тіркестердегі фонеманың жүйелілігі жоғарыдағы нобайда көрсетілген. Үшбұрыштың ұшы тіркестегі негізгі фонеманы көрсетеді. Егер фонема негізгі фонеманың сол жағында тұрса, онда ол дауыссыз дыбыстардың тіркесінде екінші мүше болып есептеледі, егер оң жағында тұрса – ол бірінші болып табылады.

Кестеде келтірілген деректер бойынша, қазақ тілінде көбінесе екіфонемалық құралым жиі кездеседі (сөздің ортасында және сөздің соңында), ал үшфонемалық тіркестер (тек қана сөздің ортасында) сирек кездеседі.

Екіфонемалық тіркестері сөздің соңында кездеседі. Олардың саны 16: рт, рс, рп, рш, рк, рц, нт, лк, лк, лп, лт, лш, йт, нк, нц, мп.

Әдебиеттер:

1. Раимбекова М.А. Ассимилятивное описание звуков в казахском языке. – А.,1998 г.

3. Трубецкой Н.С. Основы фонологии. М.,1960 г.