ӘӨЖ: 37013-05787
Қазақтың
салт-дәстүрлерінің педагогикалық-психологиялық
сипаттамасы
Джазибаева Д.
Қазақстан
инженерлі-педагогикалық Халықтар достығы университеті,
Шымкент қ.
Резюме
В статье
рассматриваются психолого-педагогические особенности казахских национальных
традиций и обычаев
Summary
Жер жүзінде екі
мыңнан астам ұлт пен ұлыс тіршілік етеді. Десек,
солардың әрқайсысының өзіне ғана тән
әдет ғұрыптары, салт-дәстүрлері бар. Олар - халық
мәдениетінің аса мәнді құрамдас бөлігі,
одан сол халыққа жататын адамдар мәдениетінің
деңгейі, рухани байлығын, басқа ұлттар мен
ұлыстардан, халықтардан айырмашылығының барлық
белгілері айқын танылады. Сонымен қатар салт-сана,
дәстүр қалып-сенген, мәңгі өзгермейтін»
нәрселер емес, елдің экономикасының, мәдениетінің
өркендеуіне бірге, олардың озықтары одан әрі дамып,
жаңғыра түседі, тозықтары қолданыстан
қалып, ұмыт бола береді.
Дәстүрсіз
халық жоқ. Ол тарихи негізде қалыптасып, ұрпақтан
ұрпаққа берілетін әдет-ғұрып, жалпыға
бірдей тәртіп, әдеп-инабат нормасы болып табылады.
Дәстүр өзінің негізі мен қалыптасуы, өмір
сүруі жағына барынша ұлттық сипатта болады, әрбір
халық жалпы адамзат мәдениетіне сонысымен үлес қосады.
Дәстүрлердің
жалпыға ортақ ең маңызды қызметі - адамдар
арасындағы өркендеп және өзгеріп отыратын тұрақтылықты
ретке келтіріп отыру. Тұрақтылық болмаса, даму да болмайды.
Демек, дәстүрсіз қоғамдық
қатынастардың қалыптасуы, дамуы, өзгеруі мүмкін
емес. Тұрақтылықты реттей отырып, дәстүр
қоғамдық болмыстың ең маңызды негізін
түзеді. Қоғамдық қатынастар тарихи дамудың
әрбір жаңа сатысында сақталып қана қалмастан,
өзгеріп, жаңара береді. Сөйтіп, дәстүрлер
арқылы қайта жаңғыру жүзеге асады, ескі
қатынас түрлерінен Қазіргі және болашақтағы
қатынас түрлері келіп шығады. Соның нәтижесінде
әрбір жаңа ұрпақ өткен ғасырлар
мұрасының әсеріне ұшырап, оған бойсынуға
мәжбүр. Зерттеушілер дәстүр мен үрдістерді
өндіріс нәсілдері мен сәйкес келетін өндірістік
қатынастарды реттеу формалары ғана емес, сонымен бірғе
қоғам мүшелерін өзімшілдіктен,
томаға-тұйықтықтан құтқаратын
құрал деп те есептейді. Мысалы, туыстық отбасылық
ұғымдар мен құрылымдардың шығуы мен даму
тарихын зерттеуші ғалымдар жеке дәстүрлерінің
орнығуын жыныстық қатынастардағы бейберекеттікті шектеу
ретінде түсіндіреді.[1]
Дәстүрдің
қызметі - жақындастыру. Бұл жерде дәстүр
әлеуметтік бірлікті қалыптастырудың құралы
және ұйытқысы, қағидасы сипатында көрінеді.
Мұның тарихтағы айқын мысалдарының бірі - рулық
қауыпдастықтар, олардың ауыз бірлігі,
тұтастықтарын сақтауға ұмтылушылық. «Кімнің
жерін жайласаң, соның жырын жырлайсың» -деген мақал
соған байланысты айтылған. Шынында да, дәстүр
жақындастырады, араластырады, біріктіреді. Сонымен. қатар
оның қоғамилығы кейде тікелей емес, сырттай, жанамалай да
көрініс береді. Мысалы, «өз туысымыз», «өзіміздің
бала ғой» деген сияқты іш тартып, жақын көру
сияқты.
Дәстүр ақпараттық қызмет те атқарады.
Ол әлеуметтік ақпардың жиналуының, сақталуының және басқаларға
берілуінің өзгеше құралы рөлін
де атқарады. Ақпарлар дәстүр арқылы екшеліп,
қорытылып, қоғам
жадында сақталады, соның арқасында ғасырдан
ғасырға жетеді. Соған
байланысты адамдардың
дүниеге келген жаңа ұрпақтары өзара
қарып-қатынас нормаларын қайтадан жасап, қалыптастырып, әуреленіп жатпайды. Өздеріне дейін түзілген қоғамдасып
өмір сүрудің дайын жүйесін, яғни бұрыннан қалған жол-жосынды
басшылыққа алады. Дәстүрде жинақталған ақпарлар арқылы ата-бабадан қалған материалдық және рухани мәдениетке ие, мұрагер болады.[2]
Сондықтан да жеткіншек
ұрпақтың дәстүрге құрметмен әрі
ықтияттылықмен қарауы, янии оны түсінуі,
дәстүрді бұзып алып, адамдардың көңіліне
қаяу салудан қатты сақтануы айрықша мәнді,
қастерлі қасиет саналады: ондай жастар «көргенді» деп
бағаланып, көптің алғысына бөленеді,
дәстүрмен сыйласпайтын іс істегендер «текеіз», «көргенеіз»
деген өте жек көрінішті атқа ие болып,
қауымдастық алдында абыройдан айырылып, ауыр айыпқа
бұйырылады.
Сонымен қатар
дәстүр жеке адамдардың жан дүниесіне, көңіл
күйіне де жағымды әсер етіп, қуанышқа
бөлейді, оларды қоғамға, бірлестіктерге ынталандырады;
адамдардың қоғамдағы өзара
қарым-қатынастарына әсерін тигізіп, ондағы
әлеуметтік психологиялық ахуалдың жақсаруына
жәрдемдеседі.
Кейбіреулер
дәстүрді тек өткенді бағдар етіп ұстау деп
есептеп, солай түсіндіреді. Бұл - шала, біржақты
түсінік. Дәстүрлі қоғамдық
қатынастардың баяғыдан келе жатқанын көзбастауы
көнеде екені рас. Бірақ «Дәстүрді нысана тұту
- өткенді бағдар етіп ұстау» деген пікір - тым
үстірт әрі жаңсақ тұжырым, өйткені сол «ескі»
деген нәрсенің адамның келешегіне жол көрсетіп,
бағыт сілтейді. Егер дәстүр болмаса, адамдардың
қоғамдық қатынастардағы көптеген
нәрселерді алдын ала білуі, яғни келешекке арналған
қандай да боАсын ережелерді түзуі мүмкін болмас еді. Ал ондай
ережелер, жоспарларсыз адамзат қоғамы өмір сүре
алмайды. Өйткені әлгі ережелер арқылы адамдар бір-бірінен
белгілі бір мөлшерде нелерді күтетінін, қандай
мәдениеттегі ойлау көрінісін, қандай дәрежедегі адамды
ұшыратуы мүмкін екенін біледі. Мұндағы танып тек тұрақты
қоғамдық, дәстүрлердің негізінде ғана
мүмкін болады.[3]
Дәстүр,
салт-сана, әдет-ғұрып - жалпының ортақ игіліктері.
Өз елінің, халқының ортасында өмір сүре
отырып, оның салт-сана, әдет-ғұрыптарынан тысқары
тұратын адам жоқ. Бүгінде ондай адам бола қалғанның
өзінде, оның басқа бір халықтың
дәстүрімен тоқайласуына, яғни санасуына тура келеді.
Себебі адам қоғамда өмір сүреді, қоғам
оған өзінің әдептілік-инабаттылық нормаларын,
көнеден орныққан жол-жосынды орындауды, сақтауды талап
етеді.
Дәстүрлер
әлеуметтік іс-қимылды ретке келтіріп, тәртіпке түсіру
тетіктерінің бірі ретінде жеке адам үшін қандай қажет
боАса, оның өмір кешіп жатқан қоғамы үшін
де сондай маңызды. Өйткені олар адамдардың іс-қимылын
үйлестіріп, олардың тұрмысын көркейтеді, кемелендіріп
байытады, өмірлеріне жарастық береді. Адамның
өзінің міндетіне жауапкершілікмен қарап, әдеп-инабат
талаптарын аяулы қасиеттер ретінде бойына сіңіреді. Осылайша
адамдардың жеке тұрмысындағы маңызды
оқиғаларға жұртшылықтың кеңінен
қатысуы сол адамға деген зор құрметті көрсетеді,
оның міндетінің маңыздылығына көз жеткізеді.
Халық қашанда
қоғамдық және жеке тұрмыстағы маңызды
оқиғаларды салтанатты түрде атап өтуді үрдіске
айналдырып, ықылып замандардан бері өзінің
ғұрып-салтын, дәстүрлерін қалыптастырып әрі
оларды қоғамдық тұрмыс елегінен өткізіп,
сұрыптап келді. Ал салт-сана, әдет-ғұрып,
дәстүрлер адамдардың дүниеге көз-қарасына,
әдеп-инабат нормаларына әсер етіп отырды. Олар қайсыбір
халықтың өзіндік психикалық ерекшеліктерін,
мәдени даму дәрежесін көрсету арқылы оны басқа
халықтан айыратын белгілерге айналды. Мазмұны жағынан
түркі халықтарынын біразына ортақ «Әр елдің салты
басқа, иттері қара қасқа», - деген қазақ мақалы
соған меңзейді.[4]
Дәстүр белгілі
бір үлкен қоғамның, жұртшылықтың
рухани қажеттері негізінде пайда болып, өзіндік белгілері,
сипаттары арқылы әлгі қоғамды, жұртшылықты құрайтын
адамдарды біріктірудің һәм ұжымдастырудың
қуатты құралы қызметін атқарады.
Сонымен қатар
дәстүрден, ғұрып-салттан адамдар өзінің
жеке басын таниды. Мұнда адамдардың айналадағы заттар – нәрселер
мен табиғат құбылыстарына қатынысындағы жеке
ұлттық және кәсіби өзгешеліктері көрініс
табады. Мысалы, Үндістанда сиыр мен маймылдың ерекше
құрметтелуі, қытайлардың, жапондардың
жыланның етін, италБяндықтардың есектің етін аса сый
тағамға санауы, қазақта қойдың басын сыйлы
қонақ ретінде — ер адамға, қырғызда әйелге
ұсынуы, т.б. сияқтылар сондай салт-ғұрып
өзгешеліктеріне жатады да, соларға байланысты әдептік
талаптар келіп шығады. [5]
Салт-дәстүрлер
халықтардың тіршілік кәсібіне, наным-сеніміне, өмірге
деген көзқарасына байланысты туып, қалыптасып,
ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, өзгеріп,
жаңарып отырады. Оның жаңа қоғамдық
қатынасқа қайшы келетіндері жойылып, өмірге
қажеттілері дамып, жаңа мағынаға ие болады. Мысалы,
қазақтар жаугершілік заманда ақ қой сойып, қанына
найзасын малып, бір-бірімен төс түйістіріп, анттасып дос болатын
болған. «Достықты бұзғанды ант атсын» - деп серттескен [6].
Феодалдық қырқыс кезінде ол батырларды бірлікке
тәрбиеледі. Ал, бертін капиталистік қоғамның дамуымен байланысты,
анттасу салты мүлде қажет болмай қалды.
Салт-дәстүр
сабақтастығы ұлттар арасындағы
қарып-қатынасмен тығыз байланысты. Бір ұлтта бар салт-дәстүрлер,
ұлттық ою-өрнек, тағам, спорттық ойын
түрлері екінші бір ұлтта да белгілі ұқсастықмен
және өзіндік ерекшелігімен көрініс береді. Мысалы, қазақтың
көкпар тарту ойыны кейбір өзгешелгімен көрші өзбек,
түрікмен, қырғыз, монғол, ауған елдерінен де
кездеседі. Киіз үй тігу көшпелі халықтардың
бәріне ортақ. Алайда, оның құрылысында,
ою-өрнек әшекейінде әр ұлтқа тән ерекшелік
белгілер байқалады [7 ].
Ұлттық мінез
адам мінезінен, іс-әрекетінен көрінетін тұрақты
құбылыс. Ұлттық мінез осы ұлтқа тән
темпераменттік, психикалық рухани сапасымен ерекшеленіп көзге
түседі.
Академик С.Кон
өзінің «Ұлттық мінез-құлық
ерекшеліктерінің проблемасы» атты еңбегінде «Ұлттық
мінез-құлықты анықтауда әр ұлтқа
тән Этностық мінез-құлықты шартты түрде
алып қарау керек», - деуі орынды [8]. Дегенмен, бір халықта ерекше
басыпырақ болып керінетін мінез-құлық сипаты сол
халықтың психикалық ерекшелігі болып саналады.
Сондықтан да салт-дәстүрлердің
оқу-тәрбие процесінде практикалықта, ғылыми теориялық
та мәнділігі зор екені даусыз.
Қазіргі заман
талаптарына сай мұндай тарихи-теориялық, практикалық тұрғыдан
қарастырылған бірқатар ғылыми еңбектер
жарық көрген. Солардың ішінде А.Қ.Қисыпова
«Қазақтың халықтық педагогикасы арқылы
оқушыларға адамгершілік тәрбие беру» ғылыми
диссертациясында халықтық педагогика арқылы
оқушыларға адамгершілік-жыныстық тәрбие берудің
теориялық негіздерін, педагогикалық проблемаларын,
оқушылардың адамгершілік-жыныстық тәрбиесін
қазақтың халықтық педагогикасы арқылы жетілдіріп,
ұйымдастыру жолдарын көрсетті [9].
Б.Қ.Өтешова
«Жоғары сынып оқушыларының дүниетаныпын халық
тағылымы материалдары арқылы дамытудың педагогикалық
шарттары» тақырыбындағы ғылыми еңбегінде халық тағылымдары
арқылы оқушылардың дүниетаныпын дамыту
мәселесінің психологиялық және педагогикалық
зерттеулер көрінісін, оқушылардың дүниетанымын
дамытудың моделін, өлшемдері мен көрсеткіштерін, «Әдеп»
пәні бағдарламасы, «Ұлттық дүниетанып
тағылымдары» атты таңдау курсы арқылы оқушылардың
дүниетанымын дамыту, отбасы тіршілігінің әлеуметтік
мәнін, инабат иірімдерім, салт-дәстүрлердің
әлеуметтік мәнін, сондай-ақ жас ұрпаққа
қатысты тәлім-тәрбие жолдарын ашып көрсетті [10].
Ә.Табылдиев
«Қазақ Этнопедагогикасын оқытудың дидактикалық
негіздері» атты ғылыми еңбегінде қазақ Этнопедагогикасының
ғылымдық мәнін ашып, тарихи-теориялық тұжырымдар
жасап, оның методологиялық құрылымының негізін
салды [11]. Қазақ Этнопедагогикасын оқытудың
технологиясын саралап, оның қолданылмалы жолдарын көрсетті
және жаңа көрнекі құралдар жасап, пайдалануды
іске асырды. Сонымен қатар қазақ Этнопедагогикасы
ғылымын жасауға қатысқан белгілі
ғалымдардың еңбектерін талдап, олардың ғылыми
құндылықтарын айқындап берді. Қазақ
Этнопедагогикасының түсіндірме сөздігін жасап, оған
жаңа терминдерді (мәдени-рухани негіз, мәдени сәулет
т.б.) енгізді. Диссертациялық зерттеудің жетістіктерін жоғары
оқу орындарда пайдаланудың негізгі төрт бағыттарын: біріншіден,
қазақ Этнопедагогикасының ғылым болып
қалыптасуының алғышарттарын және оның ғылыми
бағыттарының пайда болуы мен қалыптасуына негізделген ғылыми
анықтамаларды (ұлттық болмыс, тіл, тәрбие
ерекшеліктері, оны зерттеудің қорытындылары), оның
құндылықтарын жоғары оқу орындарында пайдалану
мәселесін ерекше ғылыми проблема ретінде қарастырады.
Ұлттық
тәрбие жөнінде сөз еткенде, қазақ
халқының бұрынғы – соңғы даналары мен шешен билерінің,
ақын – жырауларының
ұлағатты, аталы сөздеріне қалай жүгінсек,
ағаштан түйін түйген, темірден түрлі құйма
жасай білген зергер – ұсталары мен ұсынақты ата-әжелеріміздің
қазақ топырағына тән бірегей қолөнеріне
соқпай өту мүмкін емес. Киіз үйдің (кереге,
уық, шаңырақ, ер - әбзел, арба – шана) жасаудан
түс киіз, туырлық киіз (басқұр, бауқұр,
дөдеге, тоқыма киіз, алаша, текемет, кілем, түскілем, киіз –
кебеже) тәрізді сан алуан
қолөнер туындыларына дейін
қолдан жасап,
ұлттық киім – кешектердің
бай да сәнді үлгілерін қалдыра білген ата -
әжелер машығын бала бойына
ерте бастан сіңіру керек.
Ол үшін «дербес
халық», «егемен ел» деген анықтамалар жалған айтылмауы,
ұрпақ шын мәнінде қазақтың тәлім –
тәрбие алып, өз ана тілінің қастері мен өз
халқы қолөнерінің қасиетін жетік түсініп,
егеріп өсуі керек. Ал бұл үшін, «бала бесігінен» дегендей,
барлық ұлттық тәрбие нышандары бала – бақшадан
басталуы керек.[2]
Тасқа, сүйекке,
ағашқа ойып қашау, сол арқылы өзі көрген
табиғи ортасын не ойын жеткізуге құштарлық атам
заманнан созылып жатқан өлкеде шынайы сырларын ішіне бүгіп
жатқан ежелгі түркі халықтарының ғажап ескерткіш
мұрасы қаншама? Олар тектен – тек тумаған, өмір
қажеттігінен, тарихи қоғамдық болмыстан туып, белгілі
бір халықтың шығармашылық, тапқырлық ой –
парасатын бейнелейтін өрнектер.
Мәселен, Орхон –
Енисей жазбаларына көз жүгіртсек, таңбалы (сына) жазулар
өзінше бір ою - өрнек тәрізді. Ал алаша, киіз, кілем,
текемет, басқұр т.б. тәрізді үй бұйымдары
арқылы бізге жеткен ою - өрнектердің де өз орны,
өз мазмұны, өзіндік тәрбиелік ұлағаты бар
екен.
Құстұмсық – ғарыш сұлтаны – қырандай ер де еркін
бол, батыр да бақытты бол, ешкімге еңсе берме, қас пен
досыңды, қиядан шалатын қырағы бол дегенді
меңзейді.
Түйе
табан – ауыр да алыс сапар белгісі. Отсыз, сусыз шөл – шөлейт,
құм – құмайт жолдармен тек шөлге, отқа
төзімді түйе ғана жүре алады. Сондықтан да
бұл ою ертеде Жібек жолымен, Меккеге саудагерлер түйелерінің
жабу – киіздерінде, керуеншілердің шапандары мен тақияларында
кездеседі. Мұның алыс сапар белгісі екенін Көроғлы
жырындағы «Түйе – табан оюлармен жүк артсақ,
тоқтамассыз Шын – Мәшінге жол тартсақ», - деген сөздер
де нақтылай түседі. Шын мен Мәшін (шығыс пен батыс)
арасын шөлге арып талмайтын түйелер керуені ғана кезген
«Ұлы Жібек жолы» болғаны кімге де аян ғой. Сөйтіп,
бұл таңба сыры осылай туған.
Итқұйрық
таңба – ауыларалық, жекжаттық, аралас – құралас
қатынас белгісі. Әдетте, ит иесімен алыс сапарға шыға
бермейді, аңға, құсқа салатын тазылар да ауыл
төңірегінен ұзамайды.
Қошқар
мүйіз сүйектен.
Қос
мұртыңды май бұлап,
Ет арылмас иектен,
·
деген даналығын еске алсақ жеткілікті.
Омыртқа – немесе ел
омыртқа, мал денесінің негізні күш түсетін жұлын
– тірегі, яғни күш – қайрат белгісі. Оған
батырлық жырларындағы ауыз әдебиетінен:
Қабырғасын қақыратып,
Қамалын бұзды
қалмақтың.
-
деген жыр жолдары мысал бола алады. Оюдың бұл түрі,
көбіне батырлардың киіміне кестелеп тігілген.
Құс
таңдай – шешендік, суырып салма ақындық, күміс көмей, жез
таңдай әншілік белгісі. Мәселен, шешендік, билік
сөздерін жырау мақамымен өлеңдетіп айтатын
жаңайым жетес биге бала кезінде бата берген Бейімет былай депті:
Құс таңдай
жыршы болсаң, есен бол,
Жез таңдай шешен
болсаң, көсем бол
Құс
болсаң, бұлбұл бол,
Олтық
ою
– қонақжай халқымыздың келген қонағына
«жатсаң төгесің, жантайсаң жастығыңмен»
дейтін акеден, абзал ниетін көрсететін ою-өрнегі. Бұл өзі текеметтерді бірыңғай
өрнектеліп отыратын белгі. Осы жерде ойылдық Қызыл
ақынның:
Шәйі көйлекті
меңсізім,
Шәй
құйсаң қандай сайлысын,
Қолтықтан
ойған жеңсізім,
Жантайсам қандай жайлысың,
деген өлең жолдары еріксіз еске
түседі. Ою да, киім де қазақтың өзіндік кең
қонақжайлылығына үйлесімді туған тәрізді.
Ертеде сыр бойы елін тітір еткен Кирдің басын кескен ер
сақтардың батыр қызы Тұмаруздан (Томирис) кейін
Будакен, Сыпатамен бастаған сақтардың темірдей
тегеурініненүнді жеріне ойысып кетуге мәжбүр болған
Ескендір Зұлқарнайын (Александр Македонский) қазақ
топырағында талай үйден дәм татып, естелік қалдырып
та үлгеріпті. Оның да киіз
үйлі қазақтың оюларына көзі түссе керек:
«Қай үйге кірсем де жердегі киіздің бетіне оюдың бір
ғана түрін көрем. Сөйтсем, мен
қазақтың киіз кітабының үстінде дем алып отыр
екенмін. Бұл қазақ деген халықтың адамгершілігін
Күннің мейірімділігіне ғана теңеуге болатын
шығар» депті. Аңыз бойынша, бұл сөзді Ескендір айтып,
оның жылнамашысы қолтық оюдың суретін салып, үй
иесінен оюдың сырын жазып алған көрінеді.
Сондай-ақ, суармалы
жердің белгісі – ағын су,
теңіз толқынына, мал, гүл сабағын бейнелерінен
құрастырылған оюлар халқымызда көп болған. Өсімдіктер,
елдің мызғымас күш-қайрат белгісі – айбалта;
тоқтық белгісі – торсық бейнесі көп
қолданылған. Сонымен қатар, өрт түлік
малдың белгісі, жайлау белгісі -
аша тұяқ, қоянды жер белгісі – қоян
құлақ; қыс келді деген белгі – қорға
тұяқ; дән – дақылдар бейнесі; құпия хабар
белгісі – жарқанат; теңіз түбінің жұлдыздары
(немесе маржандары) тәрізді толып жатқан мағыналық ою -
өрнектер аз емес.
Халық әшекейлері
– тәрбие – тәртіпке, әдет – ғұрыпқа, салт –
сәндіктерге лайық туындаған. Қазақтың жазу
–сызусыз көшпелі тұрмыс жағдайына тәрбие –
тәртіп, адамгершілік, мейірімділік, әділеттілік деген
ұғымдарды жастарға осындай дүниелер арқылы
жеткізіп, түсіндіріп отырғаны белгілі.
Сыңар
білезік. Халықтың қастерлі дүниесі – сыңар білезік.
Бұл әлі сақтарға мұсылман діні енбеген, олар
шағатай діні бойынша Күнге, Айға табынған ерте заманда
туған. Оны, білезік белілерінен байқау қиын емес.
Ерте кездегі әдет –
ғұрып бойынша жас жігіт өзі ұнатқан
қызға сыңар білезік сыйлайды екен. Егер қыз жігітті
ұнатса, бұл сыйлықты жүрекке жақын көріп, сол
қолына салады. Бірақ күнде емес, көпшілікті жерде,
тойда, айтта салады. Жиынды жерде қыз біреуге ұнап қалса, білезігін көрген адамның
бойжеткенмен танысуға құқы болмайды. «Қыз
жақсы-ау, тек бізге бұйырмаған екен» деп үмітін
үзеді. Ерте заманда осылай табысатын жастар тағдыры кейін
феодалдың, зорлықтың, қалың малдың
құрбанына айналып, бұрынғы ғрып жоғалады.
Бірақ алтынның
сынығындай бұл дүниелер әлі де әсемдік
өрнегін, құнын жоғалтпай, халықпен бір жасап
келеді.
Білезікке шынжырмен
тіркелген екі жүзіктің біріне – Күн, біріне – құс
тұмсық белгісі салынады. Бұл көгінде ұдайы
Күн болсын, құстай ерікті, бақытты бол деген тілек
белгісі.
Қос
білезік. Екі жас үйлену тойларын өткізіп, қосылғаннан
кейін, «сыңар білезік – махаббатымыздың куәсі» деп, оны
сандықшаға салып қояды. Енді жігіт келіншегіне
қосағымызбен қоса ағарайық деп қос білезік
сыйлайды. Оң қолындағы білезік – бес білезік аталады. Себебі,
ол бес бөлек заттан – бір білезік, бір бекітпе, екі жүзік, бір
оймақтан құралған.
Алқа. Алқа қыз баланы сыпайы, сәнмен,
әсем жүруге үйрету үшін, есейгендік белгісі ретінде
тағылады екен. Ол былай: қазақ қызы он үш
жасқа келген соң, оған екі алқа сыйлап, мүшел
жасын тойлаған. Екі алқаны (қол алқаны)
қызының екі омырауына таға отырып, ана: «Сен, енді
үлкейдің. Секірме, текіректеме, жүгірме, ерсі болады.
Жәймен, баппен, сыпайы жүр. Жақсы жүрсең,
алқаңдағы күміс қоңырауларың да
жақы әндетеді. Одыраңдатын жүрсең – берекесіз
шалдыр – шұлдыр етіп, өзіңді бездіреді», - деп ақыл
кеңес береді.
Ұшпалы бұлттай жеңіл
қалқып, иек ағашы мен шелегін ауырсынбай, күміс
қоңыраулары сылдыр қағып көлден
қайтқан сұлу бойжеткенді сурттеген Дәулеткерейдің
«Қосалқа» күй қазақ қызының бейнесін береді. Немесе Иса
ақынның «Құралай сұлуындағы»:
Төгілген тірсегіне
сүмбіл бұрым,
Күлім көз,
қиғаш қасты, қврлв мұрын,
Кеудеде қос
алқасы қоңыраулатып,
Шолпысы сылдырлайды
жүрсе ақырын
-
деген қыз суреті көз алдымызға келеді.
Сәукеле. Бойжеткеннің
үлбіреген бетіне тойдағы жұрттың назары түсіп,
көзі тимесін деп, оның бас киімін өте биік ұщта жасап,
оған неше түрлі құбылған жарқырақтар
тағып қоятын болған.
Ата – ана алыстан шаң
көрінгенде: «Жүгіріңдер, қарақтарым,
ағаларың жеңешеңді аман-сау, әкеле ме екен?» деп
балаларды жүгіртеді. Ат үстіндегі ағасын, оның жанындағы
жарқыраған биік
бөрікті жеңгесін көрген балалар: «Сүйінші! Сау келеді!
Сау келеді!» деп жүгіреді екен. Қызбасындағы биік бөрік
– сәукеле аталуы содан екен деседі. Әтеуір, қалай десек те,
қыздар тұрмысқа шыққана киетін сәукеле
қазіргі жаср тойына да көрік беріп жүр.
Жүзік. Қазақ
жүзіктеріне көбіне дөңгелек Күн суреті салынады.
Оны «Күніміз ашықө болсын» деген тәлекпен салған.
Қос дөңгелек жүзік-мейрімділік пен
әділеттіліктің белгсі. Қалың қос
дөңгелекті жүзікті, әдетте қолбасшы
адамдарға сыйлайды. Мұндай жүзіктер мөр ретінде де
жүрген. Тас көздің бетінде кейде адам аты да жазылған.
Қос
дөңгелекті құдағи жүзік – мөр
жүзіктен екі есе кіші болуы
керек. Оны ұзатылған қызының соңынан барған
анасы тағып барып, қызын шат тұрмыста көрсе, қыз
енесінің қолына салады. Құдағи жүзік
айтқа, тойға, мейрамға барғанда салынады. Қазір
де құдағи жүзікті үлкен адамды көрсек,
«шіркін, ақ ниетті, әділ адам екен» деп бір көтеріліп
қаламыз. Жас келінді жәбірлеушіні кім ұнатсын? Қолында
құдағи жүзігі бар үлкен адамды қайда да
бұл мейірімді, әділетті адам екен деп төрге отырғызады.
Келіні кесірлеу, әдепсіздеу адамдар мұндай жүзікті анадан
ақыл – кеңес сұрайды.
Халқымыздың
ісмерлері көз майын тауысып жасаған бұйымдардың
қай – қайсысында болмасын, тәрбие – тәлім, адамгершілік
жатыр. Соны тани біліп, ұрпаққа ұғындыра білу ата
– ананың да, тәрбиешінің де төл міндеті.
Ұрпаққа
ұлттық тәрбие беруде ұлттық киімдер де ерекше
рөл атқарған. Қазір сахнада ғана, музейлерде
ғана сақталып қалған әр халықтың өзіндік ұлттық киімдерін кигізіп,
көшеге шығарса, киімнің қай ұлт екенін киісінен-ақ
жазбай тануға болар еді. Мәселен, өзбекті ала
тақиясынан, қазақты дөңгелек бөркі мен
тымағынан, қырғызды айыр қалпағынан тану
қиын емес. Аңғарып қараған адам
ұлттық киімнің әр халықтың тұрмыс –
тіршілігін, салт – дәстүрін, әдет – ғұрпын,
жыныс, жас ерекшеліктерін, тіпті қоғамдық орнынан айна –
қатесіз бейнелейтінін, тәрбиелік мәнін айқын
аңғарар еді.
Әдебиеттер
1.
Нұрғалиев Р. «Философиялық сөздік», Алматы 1996
2.
Қалиев С., Оразаев С. Қазақ халқының
салт-дәстүрлері, -А.: Рауан. 1994
3.
Қоянбаев Р. М. «Педагогика», Алматы, 1998
4.
Шалабаева Г. Этнос, Культура, Самосознание. – Алматы: Ғылым, 1995
5.
Айтмамбетова Б. Р., Бейсенбаева А. А., Ильясова А. Н. «Қазақ
педагогикалық энциклопедия сөздігі», А., Республика баспа кабинеті,
1995
6.
Қоянбаев Р. М., «Қысқаша педагогикалық
сөздік», Алматы 1999
7.
Нұрғалиев Р. «Философиялық сөздік», Алматы 1996
8.
Әбдіразақов Е, Едиханов Н. «Хақлық
педагогкасының тәрбие өзегі», Шымкент, 1993. 44 бет
9.
Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы (VI
ғасырдан ХХ ғасырдың басына дейінгі қазақ). Ред. Басқарған:
Шаяхметов Ш., Жарықбаев Қ., Қалиев С., Қозымбае М.,
Уманов Г. А., Алматы,Рауан 1994, 218 бет
10.
Оразбекова Қ., «Иман және инабат», А., Ана тілі, 1993 223 бет
11.
Қазақстан Республикасының тәлім-тәрбие
тұжырымдамасы. А., Егемен Қазақстан, 1996