Тайбек Ж.К., Тойшибеков Е.К

ВАЛЮТАЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУ МЕН РЕТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Қаржы тәуекелдерін басқару проблемалары өте ертеден бері күрделі. Әсіресе банк тәуекелдерінің ішіндегі негізгілерінің бірі-валюталық тәуекелдерді реттеу мәселелері күрделі. Және осы тәуекледерді бағалау әдістері де анағұрлым әртүрлі.

Аналитикалық әдістер математикалық үлгілердің көмегімен келген шығындардың деңгейін анықтауға мүмкіндік береді, бұл статистикалық және сараптамалық мәліметтер негізінде жүргізіледі. Статистикалық әдістердің мәні нақты бекітілген аумақтарда, белгіленген мерзімдердің аралығында, жағдайдың өріс алуы нұсқаларын бағалау мен талдау мүмкіндіктері. Статистикалық әдістердің артықшылықтары бір ғана әдіспен әртүрлі жағдайлардың, өзгерістердің даму мүмкіндіктерін талдау мен бағалауға қол жеткізу.

Статистикалық әдістерді клелесі түрде қолдану мүмкіндіктері бар, олар жағдайдың орын алуы ықтималдығын бағалау, шешімдер қабылдау, тәуекелдерді имитационды модельдеу, (VaR) тәуекелдік құнын әдістемелеу.

Хеджирлеудің негізгі әдістеріне құрылымдық (банк активтері мен пассивтерін, банктің алашақ және берешек қарыздарын) теңестіру, валюталық төлем мерзімін өзгерту, қаржылық құралдар көмегімен теңестіру жатады.

Қазақстан Республикасында валюталарға бақылау орнатушы реттеудің негізгі орталық органы Ұлттық Банк болып табылады. Өкілетті банктерде валюталық операциялар жүргізілетін заңды тұлғалар яғни, резиденттер арқылы шетел валютасындағы арнайы шоттардың ашылуы, жүргізілуі және жабылуы белгілі тәртіппен жүзеге асырылады, резиденттерінің тауарлары көрсететін жұмыстары мен қызметтерінің экспорты үшін алынатын валюталық сома экспортталған күнінен бастап 120 күн аралағында міндетті түрде бекітілген банк шоттарына есепке алынулары қажетті.

VaR- бұл негізінен статистикалық қадам, яғни мұны нарықтық факторлардың барлық өзгерістерінің байланыстарын көрсететін орын алу жағдайына дейінгі шамалардың ықтималдығын бөлу.

Сонымен қатар VaR әдістемелерінде аналитикалық әдістерге жататын сезімталдық талдамалары да қолданылады, VaR әдісін қолдану қабылданған әкімшілік басқарушылық шешімдерден келетін мүмкін болатын шығындарды бағалау мүмкіндіктері. Соңғы он жылдықта VaR әртүрлі сипаттардағы компанияларда валюталық тәуекелдерді басқару мен бақылаудың неғұрлым кең танылған құралы болып танылды.

Бұл ең алдымен бұл әдістің сөзсіз артықшылықтарымен тікелей байланысты:

n тәуекелдерді олардың пайда болу ықтималдығымен қатынастағы мүмкін болатын шығындар терминінде өлшеуге мүмкіндік береді;

n тәуекелдерді әмбебап образда әртүрлі деңгейлерде, нарықтарда өлшеуге мүмкіндік береді.

n Барлық портфелдер үшін позициялардың саны туралы ақпараттарды есепке ала отырып, біртұтас шамаға жекелеген позициялардан тәуекелдерді жинақтауға мүмкіндік береді.

Осы арқылы көретініміз, VaR — бұл статистикалық бағалау. Жағдайдың берілген аз үлесінің болуынан басқа жағдайлардағы барлық жағдайларында белгілі мерзім аралығындағы нарықтық факторлардың тапсырылған бөлінулерінде кәсіпорынның активтерінің барынша шығындылықтары. Қаржылық емес ұйымдар үшін негізгі тәуекел болып операциялық ақша ағындарының төмендеу тәуекелі жатады, сондықтан да тәуекледерді өлшеудің түйінді құндық шегі не өлшемі Cash Flow яғни (C-FaR) анықталмаған жағдайларда. C-FaR есептеулері үшін мерзімді шек әрине VaR әдістерін есептеулерге қарағанда неғұрлым ұзынырақ және 1 ден 20 ауданға дейінгіні қамтиды.

C-FaR есептеу үшін тек қана тәуекелдің базалық қаржылық факторлары есепке алынбайды, бұл үшін корпорациялар үшін арнайы тән операциялық ақша ағындарына әсер ететін, мысалы компанияның өніміне деген сұраныстың өзгеруіне, бәсекелестердің бағалық саясаты, ғылыми-ізденушілік зерттеулердің салалық нәтижелері пайдаланылады.

C-FaR-ды құруда операциялық ақша ағындарының үлгісі қаржылық үлгілерді жүргізу үлгісімен байланысты болуы қажетті. VaR көрсеткіштері келесі мақсаттарда қолданылады:

– котировкалардың қолайсыз өзгерісі тәуекелдерімен байланысты операциялардың шегін есепке алу үшін;

–– капиталдың жеткіліктілігін есепке алу мен оны бизнестің бағыттары арасында өзара бөлу үшін;

–– Кірістілік пен тәуекелділіктің негізінде операцияларды жүргізудің тиімділігін бағалауда.

VaR-ды есептеулердің әртүрлі көптеген әдістері мен тәсілдері қолданылады, бірақ олардың барлығы ұқсас құрылымдарға ие және негізгі үш кезеңнен тұрады:

1. Активтердің нарықтық құнын немесе валюта курсының, котировакалау бағамының интенсивтілігін есептеп шығару (mark-tomarket).

2. Активтердің кірістілігін бөлудің ықтималдығын, валюта курсының, котировакалаудың өзгерістерін ықтималдық бағалау.

3. VaR-дың сенімді деңгейін талдау және оған сай деңгейді беру.

Валюталық тәуекелдерді Value-at-Risk әдістемелерімен өлшеу. Не Монте-Карло өлшемімен өлшеу, осылардың барлығына кеңірек тоқталамыз. RiskMetrics параметрлік әдістері және GARCH әдістері.

RiskMetrics әдісі нарықтық факторлар көпшекті қалыпты (гаустық) бөліністерге ие дегенге негізделеді. VaR элементінің есептеулері үшін ковариация бағалауы, корреляциялау коэфициенттері, қызықтыратын төтенше шамалардың өзгерістілігі қажетті.

Тәуекел құнын есептеу үшін қалыпты бөлінулердің математикалық өзіндік сипаты қолданылады. Қалыпты бөлінулер мінездемесін бере отырып, айтуға болатындары шығындардың тең болуы немесе с стандартты ауытқулардан 1,65 жоғары болу ықтималдылығы 5 пайызды құрайды.

Аталған әдістер тұрақсыздық жағдайындағы қаржы нарықтарындағы жағдайларды болжамдау үшін пайдаланылады.

Жоғарғы шындыққа сай әдістерге сай бағалаудың түрінде «неғұрлым ықтимал» деген бақылаулардың нәтижелері қолданылады. Бақылаулардың нәтижелері өзара тәуелсіз, белгісіз бір параметрлерден тәуелді ықтималдылықты бөлудің сол бір төтенше шамалары болады деген түсінік бар. Бұл теория өте аз болатын жағдайлардың туындауын бағалау үшін қолданылады.

Компьютерлік симуляции Монте-Карло әдісі. Бұл сандық әдістердің жалпы тобына тән негізгі атау.

Стохастикалық яғни төтенше прцестердің жүзеге асуының жоғарғы санына жетуды алуға негізделген, бұл оның ықтималдық сипаттамалары шешілетін есептердің осыларға сай ықтималды шамаларымен сай келулері тиіс құрылған [5]. Монте-Карло әдісі бойынша имитационное моделдеу әдістері неғұрлым аз қалыптастырылған және қатты шектеулерге ие емес. Монте-Карло талдауларын жүргізу барысында компьютер зерттелетін басты жиынтықтардан мәліметтерді имитациялау үшін барлық төтенше қалынған сандардың генерациялау процедураларын қолданады.

Қайталаулардың көп деңгейлерінен соң сақталынған нәтижелер таңдамалы статистиканың нақты бөлінісін жақсы имитациялайды. Метод Монте-Карло әдісі таңдамалы бөлудің жай теориясы әлсіз болып қалған кезде өте маңызды болып саналады.

VaR параметирикалық әдістері көмегімен қаржылық нарықтың құрамындағы ролі зор валюталық тәуекелдерді бағалап көрсетулерге болады.

Бұл әдістерді сипаттау валюта курсының өзгерулері мен кәсіпорынның валюталық позициясының шамасына негізделеді.

Валюталық тәуекелдерді бағалаудың келесі кезеңдері бар, бірінші кезеңде шығушы мәліметтердің жинақталуын және алғашқы өңделуін жүзеге асыру қажетті.

Екінші кезеңде алынған мәліметтер өңделеді және волатилділікті бағалау жүзеге асырылады. Соңғы кезеңде мүмкін болатын тәуекледердің шамасын бағалау көрсеткіштерін есептеу қажетті. Қаржының классикалық статистикалық теориясына байланысты сай i t x кездейсоқ ауыпалы болып табылады, бұл және қалыпты μ и σ көрсеткіштерімен бөлінетін кездейсоқ ауыспалы болып табылады. 1,65 95 %-тік болғандықтан, стандартты қалыпты бөлінулерге квантильді. 1,65 σ шамасы — бұл валюта бағамының өсуінің ең жоғарғы өзгерісі (қаржылық құралдардың пайдалылығы), 90 %-тік ықтималдылықпен күтіледі. Бір күндегі валюта курсының өзгерісінен туындайтын 99 %-тік ықтималдылықпен шығындар 9 924 және 9 501 доллар болмайды, ал 2013 жылдың 6 айында шығындар осыларға сай 261 304 и 251 722 доллардан аспайды.

Күндізгі жоғалтулар шоттағы орташа сомадан 1 %-тен аспайтын мөлшерді құрайды.

Өз кезегінде 2013 жылдың 1-ші жартысындағы VaR көрсеткіштерінің есебі төмендегідей, математикалық күту нолдік емес, нолдік валюталық позицияның математикалық күтілуі, доллармен 2 281 299, жалпы жұмыс күнінің саны 130, доллардың күтілетін бағамының өзгерісі не логарифмі –0,000189 –ға тең.

Валюта бағамының өсімі қарқынының стандартты ауытқулары 0,002522 0,002524. VaR 2013 жылдың 6 айында –261 304 –251 722. VaR дәл бір күнге –9 924 –9 501. 95 % жағдайда ауытқулар 1,5 %-тен аспайды. Жүргізілген зерттеулер өткен жылдың деңгейінде ашық валюталық позицияны ұстап тұрудан келетін банктің ең жоғарғы шығындарының неғұрлым ықтимал шамасын анықтауға мүмкіндік береді. VaR әдістемелері көбінесе сауда кәсіпорындарынғы қаржылық тәуекелдерді лимиттеуге мүмкіндік береді және валюталық тәуекелдерді басқаруда маңызды орынға ие екендігін көрсетеді.

Валюталық тәуекелдерді бағалауда банктерде валюталық позицияның құнының өзгерісінен туындайтын шығындар мен жоғалтулардың бар болуларының ықтималдылығының мүмкіндіктеріне назар аударуымыз қажетті.

Сонымен қатар шетелдік валюта бағамының өзгерістеріне байланысты шетел валютасына және бағалы металдарға бағаның өзгерітері.

Осы тәуекел түрін бағалаудың негізгі маңыздылығы мынамен байланысты, банк қызметінің ішіндегі аздаған түрлерінің шетел валютасымен және бағалы металдармен хеджирленбеген операциялар (валюталық операциялар) сияқты ірі жоғалтуларды тез арада әкелуге қабілетті.

Тексерудің негізі болып іріктелген сұрақтар тізімін қамтитын талданған тексеру бағдарламалары танылады.

1. Банктердегі валюталық тәуекелдерді басқаруды ішкі бақылау жүйесін ұйымдастыру:

2. Валюталық тәуекелдерді басқару бойынша сай келетін функцияларды банк қызметкерлерінің қызметтік нұсқаулықтары және құрылымдық бөлімдері туралы Нұсқаудың болуы.

3. Валюталық тәуекелдерді басқаруға бағытталған шектеулер мен лимиттердің болуы (соның ішінде валюталық позицияның өлшемдері).

4. Валюталық тәуекелдерді басқаруға бағытталған бекітілген шектеулер мен лимиттердің болуы (соның ішінде валюталық позициясының параметрлерінің болуы).

5. Валюталық тәуекелдерді басқару бойынша оперативті шешімдерді қабылдау механизмінің болуы (валюталық тәуекелдерді басқару үшін жауаптыларды тағайындау, банктің құрылымдық бөлімдеріндегі валюталық тәуекелерді басқарудың негізгі элементтеріндегі жауапкершіліктерді шектеу).

Тексерулер бойынша қорытынды бағалауды анықтау.

Валюталық тәуекелдерді басқару жүйесінің тиімділігін және аудит обьектілеріне қатысты жағдай мен валюталық тәуекелдерді басқару жүйесінің тиімділігін кешенді бағалауға мүмкіндік беретін тексерудің осы көрсеткіштерін анықтау үшін тексеру кезінде анықталады:

· Валюталық тәуекелдердің деңгейін бағалау (валюталық тәуекелдердің жоғарылатылған және төмендетілген деңгейінің факторларын зерттеулер негізінде жүзеге асады);

· Валюталық тәуекелдерді басқару жүйесінің сапасын зерттеу сауалнамаларын толтырудың негізінде валюталық тәуекелдерді басқарудың сапасын бағалау;

· Жүзеге асырылатын операциялар және бар тәуекелдер деңгейін ішкі бақылау сай келетінін бағалау;

· Ішкі бақылаудың тиімділігін бағалау.

Бағалау 5 категорияның бірі арқылы жүзеге асырылады, олардың әрбіріне сай балы беріледі, яғни валюталық тәуекелдердің деңгейі анықталады:

· қанағаттанарлықсыз (1 балл), жоғары (3 балл), аса жоғары (5 балл), қалыпты (8 балл), төмен (10 балл);

· валюталық тәуекелдерді басқарудың сапасы: қанағаттанарлықсыз (1 балл), төмен (3 балл), аса төмен (5 балл), қалыпты (8 балл), жоғары (10 балл);

· атқарылатын операциялар мен бар тәуекелдерді ішкі бақылаудың сай келуі (ішкі бақылау жүйелері): қанағаттанарлықсыз (1 балл), төмен (3 балл), аса төмен (5 балл), қалыпты (8 балл), жоғары (10 балл);

· ішкі бақылаудың тиімділіктері (ішкі бақылау жүйесі): қанағаттанарлықсыз (1 балл), төмен (3 балл), аса төмен (5 балл), қалыпты (8 балл), жоғарғы (10 балл).

Тексерулердің соңында тексерудің қорытынды көрсеткіштері төмендегі формула бойынша анықталады (бір белгіге дейінгі дәлдікпен үтірден соң):

I = Sum балл / 4

Кесте 1

Қорытынды тексеру көрсеткіштерін бағалау бірліктері:

Қанағаттанарлықсыз	Күмәнді	Қанағаттанарлық	Жақсы
<=3,5	> 3,5 и <= 6	> 6 и <= 8	>8

· Валюталық тәуекелдердің деңгейін бағалау бағасы валюталық тәуекелдерді жоғарылататын не төмендететін тексерулер мен фактілердің шеңберінде анықталған фактілерді талдау негізінде жүзеге асырылады.

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Шапкин, А. С. Экономические и финансовые риски. Оценка, управление, портфель инвестиций / А. С. Шапкин. М. : Дашков и К, 2006. 544 с.

2. Гончаров, И. В. Оценка риска инвестиционного проекта методом имитационного моделирования / И. В. Гончаров // Техн. прогресс и эффективность производства. 2005. № 8.

3. URL: http://ru.wikipedia.org

4. Стайнер Б.  Клчевые  рыночные  концепции.  М., 2004.

5. К. Ж. Бертаева.  Казахстанский  валютный  рынок.  А.,  2005.