филол.ғ.к. Қансейітова Э.Ж.

Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, Қазақстан

Омар Шораяқұлының "һақ Сүлеймен" дастаны: тарихи шындық пен көркемдік уақыт сабақтастығы

XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті тарихындағы көрнекті ақын-жазушылардың біразы дерлік діндер тарихының көрнекті тұлғаларын үнемі жыр арқауынан қалдырмайды. Бұл - қазақ әдебиет тарихындағы ешқашан желісі үзілмеген шығармашылық үрдістердің бірі. Мысалы, Ы.Алтынсариннің дидактикалық-насихаттық бағдардағы "Өсиет өлеңдер" атты тарихи-этнографиялық шығармасында адамзат тарихы, Жаратушы Алла ("Жаратты неше алуан жұрт бір Құдайым, тең етті бәрімізге Күн мен Айын") мен ол жаратқан көрнекті тұлғалар (Дәуіт, Ескендір, Қыдыр, Зеңгібаба, Ойсылқара, Атымтай, Жүсіп, Зылиқа) жырланады. Ыбырайдың осы дидактикалық өлеңінде тарихи және аңыздық сипаттары тұтасқан шағын сюжеттік нышандары анық мынадай шумақтар бар:

Пайғамбар бұрынғы уақытта Дәуіт өткен.

Патша боп, бұл дүниеге даңқы кеткен.

Отыз ұлым бар ғой" - деп кептік ойлап,

Құдайым отызын да әлек еткен.

Жылаған Дәуіт патша, тоба қылып,

Өзінің пенде екенін сонда біліп.

Мұнан сол тақ- Сүлеймен туды дейді

Отыз ұлға бір өзін жора қылып [1, 89].

Құран Кәрім кітабындағы сүрелердің аяттарында айтылатын кейіннен әлем халықтары сөз өнері мұраларында тұрақты кездесетін Дәуіт пен Сүлеймен туралы шығармалар рухани мәдениет мұраларындағы байланыстарды дәйектей түседі. Қазақ әдебиетінің ислам діні негіздерін сіңірген дамуында тарихи тұлғалардың аңыздалуы гуманистік мұраттардың игерілуіне де пайдаланылды.

О.Шораяқұлының "һақ Сүлеймен" атты дастаны - тарихи негізбен жырланған эпикалық көлемді шығарма. Дастанның құрылымы лирикалық-дидактикалық сарындылығымен ерекшеленеді. Аңыздық кейіпкердің халықтар тарихымен ғасырлар бойы жасасып келген тағылымды ұлағатын негізге алынған бұл эпикалық шығарманың тарихи шындық пен көркемдік уақыт бірлігіндегі поэтикалық болмысын аңғарамыз.

О. Шораяқұлының бұл шығармасы адамзат тарихындағы белгілі бір тұлғаның шындық әрекеттерін, өмір кезеңіндегі оқиғалардың түпкі бастауларын негізге ала жырланғаны анық. Тарихи шындық бойынша "Соломон, царь, Израйльско-Йудейского царства в 965-928 до н.э. Сын Давида. Провел административные реформы, добывался централизации религиозного культа. Согласно библиейской традиции, славился необычайной мудростью, по преданию Соломон - автор некоторых книг Библии (в т.ч. "Песни песней") [2, 1243].

Демек, Сүлеймен патшаға арналған діни дастандардың барлығы да тарихилықтың дерекнамасын негізге алады. Адамзат тарихының өсу, өркендеу жолына өзінің басқаруындағы халқын жаңашыл, ізгі істерімен бағыттауға ұмтылған патшалардың шындық істері уақыт өте келе халықтың қиялымен түрлене толығып, кейінгі ұрпақтарға алуан түрлі қоспалармен жететіні ақиқат. Әдебиеттанушы ғалым М. Базарбаев былай дейді: "Тарихи және қоғамдық шындық әдеби туындының бастау көздері болын табылады" [4, 159].

Ал, зерттеуші А. Ісімақова шығармалардағы тарихилықтың эпикалық шығармаға арқау болатын шынайы болмысын теориялық байыптаулармен жеткізеді. "...тарихилық белгілі бір заманның нақты тарихи жағдайларын қайталанбас келбеті мен өзіндік қасиеттерін, мән-мағынасын, болмысын, ұлттық-тарихи және өмір шындығын, идеялық-танымдық тереңдігін көркемдік тұрғыдан жырлап, тарихтың көркемдік философиясын шеберлікпен жеткізу" [4, 195]. Шындығында да Сүлеймен патшаның өзі өмір сүрген кезеңде әкімшілік жолмен жаңалықты реформалар жасауға талпынысы, дінді ұстануды орталықтандыру жолындағы әрекеттері қарапайым халыққа оның зор көлемді мүмкіндіктерді иеленген, адам мен табиғаттағы басқа да тіршілік иелерін жаратылыстың бүкіл болмысын игерген тұлға ретінде ұлғайта танытқаны анық. Белгілі тарихи тұлғалардың өзінің өмір сүрген кезеңіне тосын, жаңашыл іс-әрекеттері мол болған сайын қоршаған әлеуметтік-қоғамдық орта сол тұлға хақында алуан түрлі пікірлер, оған қатысты жанама оқиғаларды өрбіте дамыта айтатыны анық. Мұндай әңгімелер кейінгі ғасырларда әртүрлі аңыз дауларға, ертегілік-мифологиялық сюжеттерге де ұласады. Сондықтан тарихи шындық оқиғалардың басым бөлігі көркемдік уақыт ұғымының аясында кеңейеді. Әдеби шығармалардың тарихи шындық негіздерін сақтай отырып, көркемдік уақыт кеңістігінен деп алуан түрлі сарындармен, қиялмен туындаған қоспалармен толығатыны сөз өнері туындыларының халық ортасындағы мәңгілік сақталуын қамтамасыз етеді. Омар Шораяқұлының "һақ Сүлеймен" дастанының идеялық-композициялық құрылымын саралағанда тақырып арқауындағы осы тарихи шындық пен көркемдік уақыт сабақтастығы жүйесін назарымызда ұстаймыз.

Дастанның идеялық-композициялық желісінде мынадай оқиғалар жүйесі жырланады: біріншісі - Сүлеймен Дәуітұлы пайғамбардың он сегіз мың ғаламға билігі жүрген, бәрінің де тілін білген ("Інжу жын, дию, пері, жел менен бұлт, далаңда аю, арыстан, құс пенен құрт, қараған Дәуітұлы Сүлейменге тау мен тас, дария, теңіз - осынша жұрт") құдіретті билеуші болғандығы; екіншісі - дию Самандүннің айтуымен Сендар қаласының патшасы Агорды жаулап алып, оның қызы Көнені некелеп алуы; үшіншісі - Ібілістің аздыруымен Көне ханымның айтқан тілектерін (әкесі Агордың суретін салдыруы, оған құрбандыққа түйе, өгіз сұрап, ақыры шегірткені шалдыртуы) орындағаны; төртіншіден - Сүлейменнің осы істеген қателіктерінің жазасын тартуы (Амина атты шорасының аңқаулығынан жүзігін Зүһүр шайтанның иеленіп, Сүлейменнің тағына отырғаны, Сүлейменнің бас сауғалап қашып жүріп еріксіз әр түрлі қиын жағдайларды (еріксіз үйені, балықшы болғаны, жомарт жандарға кездесетіні) басынан кешіргені; бесіншісі - Сүлейменнің тағына отырған Зүһүрдің сыры ашылғаны ("Табансыз Зүһүр малғын тура қашып, жүзікті бара жатып атты суға"), Сүлейменнің жүзігін Алланың әмірімен Арқам атты балықтың жұтқаны, оның жүзікті ау құрған Сүлейменнің өз қолына жеткізгені.

Дастан сюжетінің осы оқиғалар жүйесімен жырлануында ақынның шындық пен көркемдік уақыт сабақтастығын сақтаған өзіндік шешімдері анық көрінеді. Дастанның идеялық-көркемдік түйіні - адамдықты түзу жолдан адастыратын, әзәзілдікті, арамдықты айыптау, жақсылықтың, адамгершіліктің асыл сапасына бүкіл тіршіліктің қолдаушы тілекші сипатындағы үндестігін дәйектеу.

Дастанның кейіпкерлері екі түрлі сапалық сипаттарымен танылады: біріншісі - адалдық, адамгершілік биіктігіндегі жандар (Сүлеймен патша, Барһа ибн Аспи уәзір - әскербасы, мейірімді, жомарт қожа); екіншісі – алаяқтық, опасыздық әрекеттерін жасаушысы, жағымсыздар (Зүһүр шайтан, Ібіліс). Эпикалық баяндаумен жырланған көлемді шығармада ақын кейіпкерлерді даралауға айрықша мән берген.

Ақын дастанның бастан-аяқ құрылысында Сүлейменнің тарихи негізі анық құдіретті патша болғандығын поэтикалық бейнелеулермен даралай жырлауға мән берген. Әрине, эпикалық баяндау басым байқалады. Мысалы, мынадай баяндаулар арқылы тарихи тұлғаның даралығы айқындала жырланады:

Сүлеймен өткен сұлтан заты қалыс,

Зор дәулет бақытына болған бағыш

Қараған бүтін-дүние мемлекеті,

Ешкімге берілмеген ондай дабыс

Патшалық, пайғамбарлық ырсалаты,

Жаһанға екі аты да бірдей таныс [3, 113].

Әлемдік сөз өнері мұраларында, оның ішінде Шығыстың классикалық әдеби-фольклорлық мұраларында (Мысалы, "Мың бір түнде") Сүлейменнің құдіреті мифологиялық тұрғыда бейнеленуі де дастандағы қиял-ғажайыптық-ертігілік сипатпен өрнектеледі:

Інжу-жын, дию, пері, жел менен бұлт,

Далаңда аю, арыстан, құс пенен құрт.

Қараған Дәуітұғлы Сүлейменге,

Тау мен тас, дария, теңіз - осынша жұрт [3, 113].

Қазақтың ауызекі әңгімелерінде айтылатын мынадай қанатты сөз бар: "Қолда жүзік барында Сүлейменім Сүлеймен, қолдан жүзік кеткен соң Сүлейменім сүмірейген". Халықтың арасында ғасырлар бойы айтылып келген осы қанатты сөздің мәнісін ақын дастанның сюжеттік-композициялық желісіндегі оқиғалардың дамуы, шиеленісуі, шарықтау шегі, шешімі арқылы дәлелдейді. Сүлейменнің жүзігінен айырылып қалып, қарапайым адам қалпында қаңғырып жүріп қиыншылықтар көргенін - бәрі де оның өзі жасаған қателіктерінің жазасы ретінде түсіндіріледі. Дастанның көркемдік шешімі арқауындағы осы түйіндеулерді ақын көркемдік уақыт зандылығына орай жырлайды. Бұл дастан сюжетінің шешімінде қолына жүзігі қайта оралғаны Сүлейменге Жаратушы Алланың құдіреті екендігі ұғындырылады:

Жебірейіл һахтан келіп беріпті іл һам:

"Айтты - деп, - досың сәлем Сізге, сұлтан.

Тәубесін тәрік айламай қабыл еттім,

Үш түрлі етті алжарыс қате баһам.

Әуелі Көнені алды діні пасық,

Емес ед нәбиларға ол мінәсіп.

Екінші берді сүгірет жасаттырып,

Бір қате бір қатеге кетті ұласып.

Үшінші шегірткені шығын қылды,

Мүшірікке құрбан шалу жаман кәсіп.

Зар айлап дәр каһыма налыған соң,

Қайтадан патша қылдым бағын ашық" [3, 133].

Омар Шораяқұлының "һақ Сүлеймен" дастанының идеялық-композициялық желісінде арқау болған өмір шындығының негізгі сипатына тән құбылыстар, қарама-қайшылықтар ақынның поэтикалық шабытты тіл өрнегімен эстетикалық астарлы, меңзеулі мағыналы тұжырымдарға, ғибратты ойларға айналған. Шығарманың мазмұны мен пішініндегі ой өрімдері арқылы көркемдік уақыт заңдылығына тән автордың өзінің және оқырмандардың, тындаушылардың қабылдау ерекшеліктері де аңғарылады. Яғни, ежелгі заманғы тарихи тұлға Сүлейменге байланысты шын оқиғалар адамдардың қиялымен кеңейтілген көркемдік уақыт кеңістігіне шығып, әрбір жаңа заманның дүниетанымына да жауап берерліктей ұлағатпен жырланған. Діни дастандардың жанрлық сипатына тән осындай ортақ ерекшелік - исламдық ағартушылықтың, дидактикалық-философиялық дүниетанымның мәңгілігін де дәлелдейді.

Әдебиеттер:

1. Алтынсарин Ы. Қазақ хрестоматиясы (Киргизская хрестоматия) Алматы: Білім, 2003, 112 б.

2. Советский энциклопедический словарь /Гл. ред. А.М.Прохоров. -4-е изд. - Москва: Сов. энциклопедия, 1986, 1600 с.

3. Шораяқтың Омары. Сөйле, тілім, жосылып: Өлеңдер, дастандар, айтыстар. -Алматы: Рауан, 1995, 301 б.

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі/ Құрастырғандар: З.Ахметов, Г.Шаңбаев. - Алматы: Ана тілі, 1996, 240 б.