Ә.С.Жаманбаева, А.А.Молдабаева

М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті, Қазақстан

СӨЗЖАСАМ ЖҮЙЕСІНІҢ ТАРИХЫ

Сөзжасам тіл білімінің жеке, дербес саласы. Оның өзіндік зерттеу объектісі бар. Бұл саланың объектісіне сөз жасаушы тәсілдер, сөз жасаушы тілдік нұсқалар, сөзжасамдық типтер мен тізбектер, сөздердің жасалу үлгілері, туынды сөздер, сөзжасамдық заңдылықтар мен мағыналар, сөзжасамның сөз таптарына қатысы сияқты күрделі мәселелер жатады. Басқаша айтсақ, сөзжасам тілдегі сөз жасау процесімен байланысты барлық құбылыстар мен заңдылықтарды зерттейді.

Қазақ тілінің қазіргі кезде әбден қалыптасқан өте күрделі сөзжасам жүйесі бар.

Қай тілде де сөзжасам ертеден келе жатқан тілдік құбылысқа жататыны белгілі.Түркі тілдерінің ең көне жазба ескерткіштерінің тілі бұл мәселеге толық куә бола алады. Көне жазба ескерткіштер тілінде негізгі түбір сөздермен қатар туынды сөздер болғаны белгілі. Олар: туынды түбір, күрделі сөз, бір сөздің бірнеше мағынада қолданылуы түрінде кездеседі. Басқаша айтқанда, көне жазба ескерткіштер тілінде жаңа сөз жұрнақтар арқылы (тір-іг, біл-іг,ур-іш), сөздердің тіркесуі арқылы жасалды (Қара құм, йеті йуз), сол сияқты бір сөздің бірнеше мағынада қолданылуы да сөзжасам жүйесіне жатады: қабат, қатар. Бұлар көне түркі тілінде сөзжасамның синтетикалық, аналитикалық, семантикалық тәсілдері болғандығын анық көрсетіп тұр. Сонымен қатар, сөзжасамның көне құбылысқа жататыны анық байқалады.

Көне жазба ескерткіштер тілінде жаңа сөз тудырудың синтетикалық тәсілі болды. Бірақ әр сөз табының сөз тудырушы жұрнақтары санаулы ғана еді. Ал қазірде синтетикалық тәсіл сөзжасамда үлкен қызмет атқарады. Тіл сөз тудырушы жұрнақтарға өте бай, яғни сөз жасаудың жүйесі жұрнақтар арқылы толыққан. Сөзжасамның жаңа қосымшалармен толығып отыруы жиі болып тұратын құбылысқа жатпайды. Соңғы 40 жылдың ішінде қазақ тілінің сөз тудыру жүйесіне қосылған жұрнақтар өте мардымсыз. Жаңа жұрнақтар арқылы сөз жасаушы тұлғалардың сөз жасаушы тұлғалардың соңғы кезеңдерде көбеюіне -хана қосымшасын келтіруге болады. Ал ол арқылы тілде талай сөздер жасалды: кітапхана, перзентхана, баспахана, наубайхана.

Қосымшалардың мағына жағынан дамуы өте ерте басталған. Мысалы: -ғы, -қы қосымшасы ең көне жазба ескерткіш- орхон жазбаларында да әрі заттық мағына, әрі сындық мағына берген. Ал, –ығ, -іг жұрнағы көне жазба ескерткіштердің өзінде көпмағыналы қосымша болған.

Қазіргі тіліміз көп мағыналы жұрнақтарға өте бай. Мысалы: -дық/-дік, -тық/-тік, -лық/-лік жұрнағы қазақ тілінде екі сөз табына жатады. Олар зат есім және сын есім.

Сол сияқты –ыс, -іс, -с жұрнағын алайық. Бұл жұрнақ та қазір екі сөз табына - етістік және зат есімге қатысты. Етістікте бұл ортақ етіс жасап, қимылдың бірнеше субьектіге қатыстығын білдіреді. Зат есімде етістіктен зат есім жасап, одан заттық мағына туғызады. Сөйтіп екі сөз табында бұлар басқа-басқа мағына береді. Зат есімнің –ыс жұрнағы қалыптасып, тілге ол жаңа қосымша болып қосылған.

Бірсыпыра жұрнақтарымыздың қолданыстан шығып қалғаны да белгілі. Оларға орхон-енисей жазбаларындағы –меч жұрнағы жатады. Мысалы, енисей жазба ескерткіштеріндегі ег түбірінен меч жұрнағы арқылы жасалған егмеч (тәте) сөзін келтіруге болады.

Тілдегі сөз жасаудың көне тәсіліне жататын аналитикалық тәсіл де кеңес дәуірінде ғылымның, техниканың өсуіне байланысты талай терминдердің жасалуына негіз болып, қызметі артты, актив тәсілге айналды. Мысалы: сірке суы, үш бұрыш, халықаралық, радиотехника, оқшау сөздері жасалып, тілімізді байытты.

Семантикалық тәсіл де тілдің сөзжасам жүйесінде көне замандардан бар. Бірақ бұл тәсілдің де қызметінің активтенген кезеңі бары анық. Қазан төңкерісінен кейінгі алғашқы 40-50 жылдарда тілде бұл тәсілдің атқарған қызметі ерекше. Сөздің дыбыстық құрамының тұлғасын өзгертпей, оның бұрынғы мағынасының үстіне тағы да жаңа мағына қосу, сол арқылы бір сөзге бірнеше сөздің қызметін атқарту тілде кең өріс алды. Мысалы: тарау, таңба, көрме, т.б.

Тілдің сөзжасам жүйесі біршама тұрақты болғанымен, ол қатып қалған құбылыс емес. Қазақ тілінде Қазан төңкерісінен кейін аналитикалық тәсілдің көлемі ұлғайды, оған сөздерді қысқарту тәсілі қосылды. Қазан төңкерісінен кейін тілімізде күрделі атаулар көбейді, оны айтуда, жазуда ықшамдап қысқарту қажеттігі туды. Орыс тілінде кең қолданылып жүрген сөздерді қысқарту тәсілі және олардың жолдары қазақ тіліне де кірді. Мысалы: ауылсовет, обком, колхоз, совхоз, КПСС, Партком т.б. осылар сияқты қысқарған сөздер тілімізде молынан қолданылатын болды. Алғаш қазақтың байырғы сөздері де қысқартылып жүрді, бірақ көбіне орыс тілінен қысқарған қалпында тілге ену күштірек. Қазақ тілінде сөз қысқарту тәсілі Қазан төңкерісіне дейін мүлдем болмаған деген пікірден аулақпыз. Бұл тәсіл тілде бұрын да болған. Ол адам аттарында қолданылып, оған сый-құрмет, үлкейту, кішірейту, еркелету мәнін қосатын. Ол қазіргі тілде де жиі кездеседі. Мысалы: Жәке, Айнаш, т.б.

Мұндағы қысқартудың бір ерекшелігі - кісі аты тек қана қысқартылып қоймайды, оған -еке, -ке, -ш, -тай сияқты белгілі мофемалар қосылады.Қысқарған сөздің алғашқы буыны сақталады және оларға белгілі морфемалар қосылатыны сияқты заңдылықтар бар. Яғни, Қазан төңерісіне дейін ғылым мен техниканың дәл қазіргідей дамымағанын ескерсек, онда өте күрделі атаулардың болмағаны, терминдердің онша орын алмағанын білу қиын емес.

Қазан төңкерісінен кейін күрделі атаулы мекемелердің өрбіп-өсуі, ғылым мен техниканың керемет дамуы өмірге орасан мол күрделі атауларды әкелді. Оларды айтуды, жазуды жеңілдету үшін қысқарту тәсілі кеңінен қолданыла бастады. Сонымен қатар, ондай атаулардың көбі орыс тілі мен қазақ тіліне және де еліміздегі басқа халықтарға да ортақ сөздер болды. Сондықтан олар тілге дайын күйінде келді.

Қазақ тіліндегі сөз жасауға қатысатын негізгі тұлғаларға түбір сөз және қосымша жатады. Түбір мен жаңа жасалған сөздің арасында мағыналық жақындық болады. Мысалы: балалы, балалық, балаң, балажан, балапан.

Өте сирек жағдайда туынды түбір құрамында тілде жеке қолданылмайтын негіз сөздер де кездеседі. Мұндайда негіз сөздің лексикалық мағынасы анық байқалмайды. Мысалы: ұял, ұят, жұбан, жұбат дегендегі ұя мен жұба сөздері қазірде жеке қолданылмай ол сөздер қолданыстан шығып кеткен. Бірақ осы туынды сөздер жасалған кезде олардың лексикалық мағынасы болған. А.Т.Қайдаровтың монографиясында (Структура односложных корней и основ в казахском языке. Алма-Ата, 1986.) мұндай өлі түбірлердің 1352 берілген.

Негізгі, туынды түбірлер сөзжасам процесіне ең актив қатысатын түбірлер, ал біріккен, қос сөз, қысқарған сөздер сөз жасауға пассив қатысады: совхозшы, Екібастұздық, алпыс-жетпіссіз, белбеулі, т.б.

Сөз таптарының да сөзжасамға қатысу қабілеті әр түрлі. Зат есім, сын, есім, етістіктер сөзжасам процесіне басқа сөз таптарына қарағанда әлдеқайда актив қатысады.

Сөзжасам жүйесіндегі жұрнақтардың ішінде сөзге үстеме мағына беріп, сөзді мағына жағынан түрлендіретін жұрнақтар да бар. Мысалы: үйшік, кітапша, сарғыш т.б. Мұндай жұрнақтар ғылымда талас та тудырып жүргені рас, өйткені мұнда сөз мағынасы мүлде өзгеріп кетпейді. Бірақ сары мен сарғыш, кітап пен кітапша деген сөздердің әрқайсысы жеке қызмет атқарады. Орыс тілінде оларды сөзжасам жүйесіне жатқызған.

Жұрнақтар өте өнімді болып, сөз талғамай жалғана берсе (әнші, үгітші, етікші), сонымен қатар өнімсіз жұрнақтар да бар: көйлекшең, бешпентшең, мәсішең сияқты сөздердегі –шаң, -шең жұрнағы басқа киім аттарына жалғанбайды.

Кейбір кезеңде актив қолданылатын жұрнақтар кей кезеңде пассив қолданылады. Мысалы: аларман, берермен сөздеріндегі ман, -мен жұрнағы 1950-1960 жылдары өте сирек қолданылатын еді. Соңғы кездері актив қолданыла бастады: Оқырман, көрермен.

Тіл қарым-қатынас құралы болғандықтан, ол қатынастың сипатына, қоғам өміріндегі түбегейлі өзгерістерге, қоғамның қажетіне қарай дамып, өзгеріп, толығып отырады.

Осыған орай тілдің белгілі бір дәуірдегі қалпы (синхрония) мен тарих бойындағы даму, өзгеру құбылысын (диахрония) зерттеу мақсаты жағынан да, зерттеу тәсілі мен амалы жағынан да бірдей емес. Синхрония тілдегі құбылыстарды белгілі бір дәуірдегі қалпы, яғни Ф.Соссюрдің сөзімен айтқанда «бір мезгілдің білігіне» қатысы тұрғысынан зерттеу дегенді білдірсе, диахрония әр түрлі дәуірде бірінен кейін бірі келетін бірізділік, «бірізділіктің білігі» ретінде зерттеу дегенді білдіреді. Синхронды зерттеуде тілдік құбылыстар қалай қалыптасты, қандай кезеңдерден өтті, қандай өзгерістерге ұшырады деген сұрақ қойылмайды. Яғни, синхрония тілді өмір сүріп, қатынас құралы болып отырған кезеңіндегі жай-күйі, қалпы, ерекшелігі тұрғысынан қарастырады.

Диахрония тілді тарихи дамудың бір бөлшегі, жемісі ретінде қарастыра отырып, тілдік құбылыстардың екіншіге ауысу заңдылықтарын зерттейді. Диахрония мен синхронияның сөзжасамды зерттеуге қатысы жайында әр түрлі пікірлер бар. Мысалы, З.М.Волоцкая синхрония - тілдің қалпы, күйі, диахрония - даму деп түйіндейді.

Сөзжасам – процесс, белгілі бір қажеттілікке байланысты үздіксіз болып жатқан құбылыс. Яғни, жаңа сөз жасалады да, жасала да береді. Сонда сөзжасамның ғылым ретіндегі объектісі бұрынғы жасалған сөздер ме, әлде жаңадан жасалған сөздер ме деген сұрақ туады. Тілдік қолданыстағы сөздердің бәрі (сөзжасам тәсілі арқылы жасалған) бұрын пайда болған сөздер, ал жаңа сөздер (қазіргі қолданыстағы сөздер) одан әлдеқайда аз. Бұл жағынан келгенде, сөзжасам диахронды аспектіде зерттелуі тиіс. Алайда, негізгі мәселе сөздің қашан, қалай жасалғандығы ғана емес, қазіргі тілдік қолданыстағы олардың қалпы, күйі, мағынасы. Сонымен қатар, диахрония тілдің тек өткенін, синхрония тек бүгінін ғана қарастырады деп те түсінбеу керек. Бұлар бір-бірімен тығыз байланысты, бірінің бірі жалғасы іспеттес, бірін-бірі толықтырып отыратын аспектілер. Сөздік қор мен сөздік құрам – халықпен қоса жасасып келе жатқан байлығымыз. Олар тек бір дәуірге ғана тән емес. Тілдегі құбылыстардың шығу тегі, өзгеруі мен тарихи дамуын білу оның қазіргі қалпын, қолданылу ерекшелігін жете танып білуге көмектеседі. Синхрония тілдің өмір сүріп отырған кезеңдегі жүйесі болса, диахрония – сол жүйенің әр кезеңдегі дамуы, қалыптасуы. Тіл үнемі дамып, өзгеріп отырады десек, тілдің синхрондық қалпы да ауысып отырады деп түсінуге болады. Яғни, тіл дамуының белгілі бір кезеңдегі өзгерісі, санның сапаға ауысуы, туынды сөздің басқа мағынадан жаңарып қолданылуы, т.б. синхронды аспектіде зерттеледі. Сонымен, синхронды сөзжасам - қатар өмір сүріп жатқан единицалардың қарым-қатынасын, қолданылу ерекшелігін, лексика-семантикалық сипатын, қызметін қарастырса, диахронды сөзжасам - бір единицаның екіншіге ауысуын, не құрылымдық-мағыналық өзгерісін зерттейді. Мысалы, тіліміздегі (қазіргі) жаңа сөздердің жасалуына талдау жасасақ, ең бір өнімді жолы – бұрыннан бар сөздерді жаңартып, жаңа мағынада қолдану. Мысалы, жариялылық, апталық, ұшақ, ұжым, қоғамдастық, төрешілдік, т.б. Бұл сөздердің о бастағы мағыналары қазіргіден басқаша. Бірақ өмірге екінші рет келіп, басқа мағынада қолданыла бастады. Мұндай фактілер тілімізде өте көп. Ал мұндай сөздер жаңадан пайда болған сөз, ұғым ретінде синхронды сөзжасамның зерттеу объектісі болып табылады. Синхронды сөзжасам мен диахронды сөзжасамның зерттеу объектісіне қарай мақсаты да әр түрлі болады. Мысалы, тарихи тұрғыдан алып қарағанда көр-көз, бүлін-бүлік тәрізді жұп-жұбымен келген сөздердің әрбір жұбының түбірі бір екендігі аңғарылып тұрады. Көз бен көр (көру) сөздерін тарихи шығу тегі тұрғысынан алғанда, түбірі кө болса, бүлін, бүлік сөздерінің құрамын морфемаларға ажыратып, олардың бастапқы түбірі – бүл, аффикстері –ік, -ін деп мүшелеуге, осыған орай бүлін, бүлік сөздерін негіз деп қарауға болады. Ал, тілдің қазіргі қалпы тұрғысынан (синхрония) алып қарағанда бүлін, бүлік дегендер іштей морфемаларға мүшеленбей, бір бүтін ретінде ұғынылады. Қазіргі тілде бүлікші, бүлікшілік деген сөздердің түбірлері бүлік, бүлін, ал аффикстері: -ші, -шілік. Сонымен, тіл, оның салалары, құрылымы дамып, өзгеріп, жетіліп отырады. Яғни, сөзжасам тілдің бір саласы ретінде диахрониялық тұрғыдан да, синхрониялық тұрғыдан да зерттелуі тиіс. Сонда ғана сөзжасамның негізгі объектісі болып табылатын жаңа сөздердің пайда болу, тілде қалыптасып қолданысқа түсу ерекшелігін, мағыналық өзгерістерін, т.б. байқай аламыз.

Қорыта келгенде, тілдің сөз жасау табиғаты - өзінше бір өте күрделі құбылыс, сондықтан ол тіл білімінің жеке саласының зерттеу объектісі бола алады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. Алматы, «Ғылым», 1989.

2. Исаев С.И. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. Алматы, «Рауан» 1998.

3. Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников (VІІ-ІХ вв.). Л. 1980.