Берекетов М.

Ш.Есенов атындағы Каспий мемлекеттік технологиялар және инжиниринг университетінің магистранты

Агроөнеркәсіптік кешендегі маркетингтік желілерінің таратуын ұйымдастыру әдістемесі

Агрөнеркәсіптік кешеннің нарықтық инфрақұрылымы нарық талабымен сәйкес ауылшаруашылығы өнімдерінің ең тиімді өткізілуін қамтамасыз етуі қажет. Бір жағынан, бұл саланың кәсіпорындары ауылшаруашылығының тауарөндірушілерімен өндірілген егін шаруашылығы мен мал шаруашылығының өнімдерімен жұмыс істейді, ал екінші жағынан, олар өздерінің өнімдерін тұтынушыларға қажетті өнімді өндіру үшін қайта өңдеуші өнеркәсіп кәсіпорындарына бағыттайды.

Бірақ қазіргі уақытта ауылшаруашылығының тауарөндірушілері тауарды өткізу саясатында қиыншылықтарды басынан кешіріп, өндіріс көлемін өсіруге ынтасын жоғалтты, бұл қайта өңдеуші кәсіпорындардың шикізат базасы жағдайының нашарлауына әкеліп соқтырады. Қалыптасқан жағдай әр түрлі маркетингтік жүйелермен ауылшаруашылығы өнімдерін таратудың дәстүрлі желілерін ауыстыру үшін алғышарттарды қалыптастырады. Өнімді таратудың әрбір желісі оның қатысушыларымен бірге маркетингтік жүйенің белгілі бір түрін білдіреді. Бизнес байланыстарына мұндай бағыт менеджмент пен өнімнің өндірісі мен өткізілуіне қатысушыларын тауарлардың сатып алушылары мен оның түпкі тұтынушыларының қажеттілігіне бағыттай отырып, кәсіпкерліктің ұйымдастырылу мақсаты мен бағыт – бағдарын өзгертеді. Бұл нарық қажеттілігіне алдын ала маркетингтік зерттеулер жүргізу, нарық пен оның қоршаған ортасының динамикасын кеңінен зерттеу мен болжау нәтижесінде үлкен ықтималдылықпен өткізілім анықталған нарыққа қажетті тауарларды талап етілетін көлемде өндіру қажеттілігін білдіреді [1].

Дайындауды, сақтауды, тасымалдауды, қайта өңдеу мен сатуды қамтамасыз ететін салалар мен өндіріс жиынтығын құрайтын агроөнеркәсіптік кешеннің үшінші саласын агроөнеркәсіптік кешеннің маркетингтік сферасы деп атайды. Агроөнеркәсіптік кешеннің маркетингтік сферасының келесідей ерекшеліктерін бөліп қарастыру қажет:

- тұтынушыларға өнімнің қозғалысы кезінде арнайы жолдарын талап ететін дербес тұтынушылық сәйкестендірудің басқа түрлерімен байланысты емес шикізаттық арналымды тауар болып табылатын ауылшаруашылығы өнімдерінің ерекше маркетингтік статусы;

- агроөнеркәсіптік кешеннің түпкі тауарларына қатысты сауда маркаларының алуын түрлілігі мен кеңінен қолданылуы;

- пайда болу нысанының кең спектрімен және салалық ерекшеліктерімен сипатталатын агроөнеркәсіптік кешенінің қызмет ету саласын жекелеу.

Өндірушіден тұтынушыға дейін ауылшаруашылығы өнімінің қозғалысы мен меншік құқығының берілуіне қатысатын делдал фирмалардың заңды тұлғалардың жиыны таратудың маркетингтік желісіне анықтама береді.

Делдалдардың бар болуына қарай тарату желілері тікелей және жанама болып бөлінеді. Агроөнеркәсіптік кешеннің маркетингтік жүйелерінің дамуы таратудың маркетингтік желілерінде делдалдар санының өсуіне, яғни – агромаркетингтік сфера құрылымында жанама желілер үлесінің жоғарылауына әкелді. Бірақ берілген тенденция өндіруші мен тұтынушы арасындағы тікелей байланыстарының мәнін төмендетпеді [2]. Нарыққа өнімнің тауарқозғалысында қатысатын тәуелсіз делдалдардың санын сипаттайтын түсінік агроөнеркәсіптік кешеннің маркетингтік желісінің ұзындығын анықтайды. Азық-түлік нарығының қазіргі кездегі маркетингтік жүйелері ұзындығы бойынша әртүрлі, құрылымы агроөнеркәсіптік кешен тауарларын таратудың күрделі, тармақты сызбаларын жүзеге асыруға мүмкіндік беретін ең қысқа немесе нөлдік желіден бастап, ұзақ жанама желіге дейін маркетингтік желілердің қызмет етуін қарастырады. агроөнеркәсіптік кешен жүйесінде маркетингтік желілердің таңдауына тауарқозғалысының экономикалық тиімділігі факторы тікелей әсер етеді. Агроөнеркәсіптік кешен тауарының өткізілу тиімділігі түпкі тұтынушыға дейін оны жеткізу кезеңінің ұзақтылығы мен оның өткізілуін ұйымдастыруға кеткен сомалық шығындарға тәуелді болады. Яғни, агроөнеркәсіптік кешеннңғ өткізу әдістемесінің тиімділігі көрсеткіштеріне жатқызуға болады: қайта өңдеу мен өткізудің табыстылығы, нарыққа тауарқозғалысы кезінде өнім жоғалтуларының мөлшері және оның сапасын сақтау деңгейі.

Агроөнеркәсіптік кешен жүйесінің кез келген деңгейінің кәсіпорны онымен өндірілетін өнім үшін маркетингтік тарату желісін таңдау мәселесінің алдында тұр. Шығындарды азайтуға ұмтылу қайта өңдеу мен өткізу жүйесінің жеңілдеуіне, мамандануының тереңдеуіне әкеледі және бір уақытта маркетингтік тарату желісінің делдалдармен толығуына жағдай жасайды. Нарыққа тауарқозғалысы уақытының қысқаруы мен шығындардың азаюы туралы қамқорлық сондай – ақ көп жағдайда делдалдарға мойынсынуды талап етеді, өйткені нарықтық қызметтің шағын мамандануы, үлкен масштабы мен дамыған маркетингтік жүйе шарттарында делдалдық құрылымдар тауарларды тиімдірек үлестіре алады [3].

АӨК өнімін таратудың маркетингтік желілерін таңдау тауар өндірушінің жағдайы мен мүмкіндігіне байланысты. Ірі ауылшаруашылығы кәсіпорнының бәсекеқабілетті өнімнің өткізілуі жағдайында кәсіпорынға қосымша табыс әкелетін өзінің маркетингтік желісін қалыптастыру мүмкіндігі бар. Орта және шағын кәсіпорындар, сондай – ақ шаруалар мен шаруашылық қожалықтары әдетте өзінің тарату желісін құруға тек шоғырлануы жағдайында ғана мүмкіндігі бар. Қолайлы емес қаржылық жағдай кезінде кәсіпорындар тарату желілерінің таңдауы шектеледі. Мұндай заңдылық өнімнің бәсекеқабілетттілігіне қатысты да қарастырылады: бұл көрсеткіш төмен болған сайын, соғұрлым өндірілген өнімді өткізу қиынға соғады. Нарықтың аумақтық орналасуы жеткілікті үлкен болмағанда, талғам таратудың тікелей желілерінің беріледі, ал жанама желілерінің ролі нарық аумағын кеңейтумен және әртүрлі сатып алушылардың өсімімен артады [4].

Азық түлікті таратудың маркетингтік желілерінің қызмет етуі үлкен дәрежеде ауылшаруашылығы өнімдерін жабдықтаудың маусымдылығы мен дайын азық – түліктік тауарларды тұтынудың жоғары бірыңғайлығының үйлесімділігімен сипатталатын аграрлық нарықтың ерекшеліктерімен анықталады. Берілген ерекшелік маркетингтік желіге қосымша талаптар қояды: олардың икемді қызмет етуі, тауарлық және қаржылық резервтердің құрылуы, қоймалық алаңдар мен сақтау орындарының дамыған шаруашылығы, көліктік желінің тармақталған жүйесі мен нарықтық мониторинг [5].

Өнеркәсіптік дамыған елдерде таратудың шаруалық маркетингтік желілері нарықта кішігірім үлес салмағын алады, және олардың саны төмендеуде, бұл бөлшек сауда жүйесі тарапынан қатаң бәсекелестік пен қайта өңдеу тауарларына әлеуетті тұтынушылардың қажеттілігі өсуімен байланысты [6].

Агроөнеркәсіптік кешенде маркетингтік интеграция жүйесінде қаржылық қызмет етудің жетілдіруі бірыңғай қаржылық – есептік орталығын, несиелік кооперативті құру немесе заңдық дербестікті жоғалтпайтын несиелік мекеменің қатысуымен қаржылық агроөнеркәсіптік тобының құрылуы жолымен жүзеге асырылуы мүмкін.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1 Оспанов Б.С., Оспанов Е.С. Организационно-управленческие структуры в системе аграрного маркетинга // Проблемы агрорынка. - Алматы, 2001. - №3. - июль-сентябрь. - С. 12-16.

2 Григорук В.В. О создании информационно-консультационной и внедренческой службы в агропродовольственной сфере // Проблемы агрорынка. - 2004. - №3.- июл-сентябрь. - С.155-160.

3 Сейдахметова Ф.С. Учет, аудит и анализ в информационных системах маркетинга: монография. - Алматы: Экономика, 1997. - 239 с.

4 Виханский О.С., Наумов А.И. Менеджмент. - М.: Гардарики, 2001. - 528 с.

5 Бабков М.А., Бондаренко Т.Г., Васильева О.В. и др. Рекомендации по развитию маркетинговых систем на продовольственном рынке России / Отв. за вып. А.-Н.Д. Магомедов; под общ. ред. И.Г. Ушачева. - М.: ВНИИЭСХ, 2003. - 48 с.

6Есполов Т.И., Куватов Р.Ю. Керимова У.К. Повышение эффективности сельского хозяйства Казахстана в условиях интеграции с внешними рынками // TCT-Company. - Алматы. 2004. - 598 с.