Экономические науки/3.Финансовые
отношения
Джрауова К.С.
Қорқыт Ата
атындағы ҚМУ-нің академиялық доценті, э.ғ.к
Қосылған құн салығының
Қазақстанда енгізілу алғы шарттары және даму
кезеңдері
Бүгінгі
таңда қосылған құн салығы салыстырмалы
түрде ең жас салықтың бірі болып табылады. Қазіргі
қызмет атқарып, іс жүзінде пайдаланып жүрген
салықтар тәжірибеге ХІХ ғасырдың ортасында пайда
болған. Кейбір салықтар мысалы, акциз, жер салығы ерте
заманда–ақ пайда болды. Қосылған құн
салығының негізгі құрылымы Францияда әйгілі,
танымал экономист М.Лоренің арқасында 1954 жылы жасалды. 1958 жылы
Францияның салық жүйесіне енгізіліп, қосылған
құн салығы аналитикалық және статистикалық
мақсатта қолдана бастады. Қосылған құн
салығының пайда болуы мемлекеттік шығындардың
өсуімен және табыстарға деген мемлекеттің
қажеттілігінің өсуімен байланыстырады. Жанама
салықтардың ең алғашқы түрі акциз болып
табылады. Олар тауарлардың бөлек түрлерінен алынады.
Оған қарама - қарсы бағытта қосылған
құн салығы шығады, өйткені бұл салық
тауарлардың барлық түрлерінен алынады және
әмбебап болып табылады.
Жоғарыда айтып өткендей, жанама салық
салудың алғашқысы сатудан түсетін салық болып
табылады, сол уақытта ол қосылған құн
салығымен салыстырмалы түрде сәйкес келетін. Сатудан
түсетін салықтың пайда болу себебін бірінші
дүниежүзілік соғыс кезеңіндегі «әскери
шығындардың» көптігімен байланыстырады.
Салықтың бұл түрі тауардың өндірушіден
тұтынушыға жылжу барысында өтетін барлық сатыдан
көп рет өндіріледі. Салықтың қызмет ету нәтижесінде
сатылатын тауарлардың бағасы өсе келе өндірушілер,
сонымен қатар тұтынушылар тарапынан келіспеушіліктер туғызды.
Ең алдымен бұл келіспеушіліктің себебі бұл
тұтынушылардың, көп рет сату салығы өндірілетін
тауарды өте қымбат бағамен сатып алғаны болып табылады. Ал басқа жағынан
өндірушілер де бағаның өсуіне және
сұраныстың күрт төмендеуіне байланысты өндірілген
өнімдерін өткізе алмай, зиян шекті.
Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін салықтың бұл
түрі салық жүйесіне алынды.
Екінші дүниежүзілік соғыс кезеңінде мемлекеттік бюджеттің
үлкен шығындарымен байланысты табыс бөлімінің
өсуіне қосымша қайнар көздерді қажет етті.
Өндіріп алу сұранысныстарына сай келетін сатудан алынатын
салық салық жүйесіне қайтадан енді. Осы салық пен
салық салудың механизмі біршама өзгерді. Біріншіден, ол тек
қана бір жерден алына бастады, әрине бөлшек сауда сатысында
және капитал айналымын бәсеңдеткен жоқ. Екінші
қорлардың айналымдылығының өсуімен байланысты
қазынаға түсімнің келіп түсу процесі
жылдамдатылды. Осы жағдайға байланысты мемлекет біршама шығынға
ұшырады, өйткені, тауар өндіру және тауар айналымы
сатыларын толығымен бақылай алмады. Салық салу объектісіне
көп рет салық салған уақытта өндіріп алу
ұйымдары салықтық декларацияларды қабылдау барысында
капитал қозғалысы жөнінде ақпарат
алуға мүмкіндік болатын. Ал тек бір рет салық салу барысында – бөлшек сауда сатысында – бұндай мүмкіндік жойылатын.
Айтылған барлық факторлар қосылған құн
салығының пайда болуына әкелді және бұл
салық мемлекетке өндіріс және тауар айналымының
барлық сатысына бақылау орнатуға мүмкіндік берді.
Қосылған
құн салығының осылайша дүние жүзінде
кең тарауы 1957 жылы Римде Еуропалық Одақтың
құрылуы барысында мүше мемлекеттер ортақ нарықты
құру мақсатында өздерінің салық
жүйелерін бірыңғайға келтіруге қол қоюына
байланысты. 1967 жылы Еуропалық Экономикалық Одақтың
екінші директивасында қосылған құн салығы жанама
салықтардың ішінде «ең басты салық» деп жарияланды және
бұл салықты 1972 жылға дейін салықтық
жүйеде мемлекеттер міндетті түрде енгізуін сұрады.
Еуропалық Экономикалық Одақтың кеңесінің
алтыншы директивасында қосылған құн
салығының бүгінгі күнгі жүйесін
қорытындылап бекітті. Содан кейін қосылған құн
салығының мәлімдемелерін 1991 жылы оныншы директивамен
бекітті және осы стандарттар Еуропалық Экономикалық
Одақ мүшелерінің салықтық заңдарына
енгізілген. Қазіргі таңда қосылған құн
салығы әлемнің қырықтан астам елдерінде
өндіріліп алынады. Қосылған құн салығының
әлемдегі көптеген елдерге таралуы оның өмірге
қабілеттілігін және нарықтық экономиканың
барлық талаптарына сай келетінін көрсетеді. Айта кететін жай,
бұл салық түрінің салық салу тәжірибесіне
енуінің келесі факторлары бар [1]:
Біріншіден, тікелей
салықтарда болатын кемшіліктер. Олардың қатарына салық
салудың ауырлығын, салық төлеуден бас тартудың
көп болуын жатқызуға болады.
Екіншіден, мәңгілік бюджет тапшылығы
және салық салу базасын кеңейту арқылы табыстарды
көбейтуге деген мұқтаждықтың болуы.
Үшіншіден, салық жүйелерін
экономикалық даму деңгейіне сәйкес өзгерту.
Кейбір елдерде қосылған
құн салығын енгізу жақпады. Мысалы, 1970 – ші жылдардағы шикізатқа және
еңбек күшіне бай Бразилия өзінің экономикалық
бағдарламасын жүзеге асыру барысында қосылған
құн салығын енгізіп көрді. Олар қосылған
құн салығын тек штат аралық негізде енгізді және
әр штаттың есептеу тәсілдері үш түрлі болды
(бүгінгі күнде де осындай). Осылайша қосылған
құн салығы Бразилияның салықтық
жүйесіне енбеді [2].
1990 жылы Халықаралық валюталық қор
және Біріккен Ұлттар Ұйымының даму бағдарламасы
Индонезия астанасы Джапартада «Азиядағы
қосылған құн салығы»
атты біріккен семинар өткізді. Онда қосылған құн
салығын енгізу барысындағы кездесетін алғашқы
қиыншылықтар туралы мәселелерді қарады [3].
Қосылған құн салығының
кейбір мәселелеріне талдау жасап көрелік:
Біріншіден, салықтық жүйенің
қалыптасу барысында қосылған құн салығы
және оның жанама салықтар арасындағы «негізгі бәсекелестері» – «бөлшек сауда салығы» және «тұтыну
табысына салынатын салық»
арасындағы талдау мәселесі.
«Бөлшек сауда салығы» айналыста қарапайым және
тұтынушыға түсінікті болып қызмет етуі шектеулі
болғандықтан салық салу объектісі тек кейбір тауар сатуда
қолданады. Бұл салық қызметтерге салынбайды.
Бірақ та, бағаның көтерілуі бұл салықты да
белсенді етіп көтереді. Өйткені әр өндірісті
өзгерту кезеңіндегі жалпы түсімнің ешбір шегерімсіз
салық салынады және барған сайын салықтық
міндеттеме өсе береді.
Егер салықтық жүйеде бөлшек сауда
салығынан басқа салық түрі болмаса, онда тұтынушы
белгілі тауардың бағасын басқа бағамен салыстыра
алмайды.
Сонымен қатар бұл салық бөлу
жүйесіндегі ең нашар звенодан ұсталады, өндірістік
сатып алу, сату барысында тек кассалық ведомость қана
құжат бола алады. Көбінесе нақты
ақшаға тауар сатып алу барысында бұл фактіні ешкім тіркемейді
және тиісті сома банкіге өткізілмейді, сәйкесінше салық
төленбейді.
Өндірістік шығындар жиынтығы мен
және түсім арасындағы айырмаға тұтыну табысына
салықты енгізу жөнсіз деп қарастыруға болады.
Өйткені салық төлеушілердің бұл салық түрінен
талонда көптеген әдістерін біледі.
Мысал ретінде, алынған жалпы пайданы, өзіне
және жұмысшыларына қосымша еңбекақы ретінде
(жәрдемақы, материалдық көмек, сыйақы)
төлеуі мүмкін.
Қосылған құн салығы
көптеген тауарлар мен қызметтерді қоса кең салық
салу базасы бар және ол шот – фактура негізінде жүйесінің
барлық өзгерістік шығындарын шегеріп қоймай тек алдыңғы
кезеңдегі өндірісте шикізат және материал сатып алу
шығындары шегеріледі. Осының бәрі бюджетке шығын
келтірмей және өндірісті ауырлатпай ең төмен жарнаны
енгізуге көмек береді. Сондықтан қосылған
құн салығы тұрақты және пайдалы 12 - 30% мемлекеттік
түсім әкеледі және жалпы ұлттық
өнімнің 5 - 10%-ін
құрайды. Жоғарыда айтылғандардың барлығы
Қазақстанның басынан өткен. Салықтық
реформалаудың арқасында қосылған құн
салығының жарналары 28%-тен 20%-ке, одан 16%-ке, бүгінде
ол 12%-ке
төмендетілді, соның өзінде бюджет түсімінің 25%-ін
әкеледі.
Қосылған құн салығы осыншама
жұмыс бәсеңділігі басқа салықтарға
қарағанда экономикалық жағдайға байланысты
таптырарлық емес, әсіресе табыс салығының базасы
шектеулі, ал, негізгі жергілікті шикізат табыстарының тұрақсыздығымен
ерекшеленетін мемлекеттерде, әрине кәсіпорындарда
қосылған құн салығын өндіру кезінде
инфляциялық жоғалтуларды болдырмау мақсатында қайтарып
беру сомалары өз уақтылы төленсе жақсы болар еді.
Айта кететін жай қосылған құн
салығының негізгі ерекшелегі: өндірістік процестің
интенсификациялануының эффекті ынталандырушысы, тәжірибесінде
әмбебапты және ең негізгі аяқталмаған
өндірістің көлемін қысқыртудағы әкімшілік
емес реттеушісі болып табылады. Әрине қосылған
құн салықтың несие ретінде өз уақтылы
төлеген әрбір өндіруші өндіріс немесе өнімді сату
арқылы сол соманы барынша тез қайтаруға тырысады.
Салықтың мәнін толық
түсіну үшін, олардың экономикалық маңызын
түсіну қажет. Ал, салықтың экономикалық
маңызы олардың атқаратын қызметтеріне тікелей
қатысты.
Қосылған құнға салынатын
салықтың негізгі 2 қызметтері бар:
1)
Фискалдық;
2)
Реттеушілік
Бүгінгі таңда біздің елімізде, Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығында бұл салықтың тек фискалды қызметі
байқалады. Яғни, бюджет кіріс көздерін толтыру болып
табылады.
Фискалдық немесе бюджеттік қызметі- бұл арқылы мемлекеттік
бюджеттің кіріс бөлімі құрылып, салықтардың
қоғамдық міндеті артады, яғни бюджеттің кіріс
көзін құрау болып табылады.
Реттеушілік қызметі -
салықтың ең негізгі қызметі болып табылады. Осы
қызмет арқылы салықтар ел экономикасына өз
ықпалын тигізеді, яғни салықтық реттеу жүзеге
асырылады.
Салықтық
реттеудің ең басты мақсаты- өндірістің дамуына
ықпал ету. Салық ставкалары, жеңілдіктері және
тағы басқалары салықтық реттеудің тетіктері болып
саналады. Жоғарыда аталған салықтық реттеудің
тетіктері тек қана өндірістің дамуын реттеп қана
қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты,
шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын
жүзеге асырады. Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді
қызмет атқару үшін, олардың басқа да
экономикалық тетіктермен тығыз байланыста болуы қажет.
Салықтық реттеуде салық ставкасы мен салық
жеңілдіктерініңі алатын орыны ерекше. Себебі, ғылыми
негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар
кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің
қарқынын бәсеңдетеді, ал шектен тыс төмен
қойылған ставкалар салық төлеушілердің
жауапкершілігін азайтып, өндірістің төмендеуіне және
мемлекеттік бюджет кірісінің азаюына әкеліп соқтырады.
Пайдаланылған
әдебиеттер тізімі
1. Миляков В.Н. Налоги и налогообложение:
Курс лекций. – М.: ИНФРА-М, - 2005.- 348 с.
2. Идрисова Э.К. Налоги и налогообложение в
Казахстане.-Алматы, 2003.- с.131.
3. Идрисова Э.К. НДС: мировая практика и проблемы функционирования в
Казахстане // Налогоплательщик.-1999. -№5