Оқу-әдістемелік басқармасының бастығы С

Оқу-әдістемелік басқармасының бастығы С.Б. Ермағанова

Магистрант Г.Б. Қайнарбаева

«Тұран-Астана» университеті, Қазақстан

Қазақстанда IPO-ның жалпы жағдайы және дамуы

Қазіргі заманда көптеген экономикасы қарқынды даму жағдайындағы мемлекеттерде, олардың қаржы нарығында компаниялар Initial Public Offering (IPO) – қосымша капиталды тартудағы және компанияның акцияларын орналастырудағы бастапқы құрал ретінде қолданылуда. Соңғы жылдары IPO қызметін енді бастап келе жатқан компаниялармен қоса сонымен қатар қалыптасқан компаниялар үшін қосымша капиталды тартудағы негізгі құрал болып табылуда, себебі аталған механизмді тәжірибе жүзінде қолдану эмитентке компанияларды қаржыландырудың жеткіліксіз деңгейі жағдайында және инвестициялық қорлардың дефициті кезінде қажетті инвестициялық қорларды табуға мүмкіндік береді.

Қазақстанда экономиканың индустриалды-инновациялық дамуы саясаты шеңберінде компаниялардың ішкі қаржы ресурстарын тиімді түрде тарту және пайдалану мәселесі өзекті мәселеге айналды. Осы саясатты жүзеге асыру барысында 2011 жылдың ақпанында «Халықтық IPO» бағдарламасы өз жұмысын бастап кетті, қазақстандық ірі компаниялардың акцияларын халық арасында тарату шаралары белсенді түрде жүзеге асырылды. Аталған іс-шаралар ел экономикасының дамуындағы маңызды рөл атқаратыны сөзсіз.

Экономикасы жоғары деңгейде дамыған мемлекеттердің тәжірибесіне жүгінсек, банктік несиелендірудің дамуы қандай да болмасын жоғары деңгейде болса да, оның көлемі экономиканың нақты секторы кәсіпорындарының қаржылық ресурстарға сұранысын толығымен қамтамасыз ете алмайтындығы белгілі. Қазақстанда соңғы жылдары инвестициялық капиталға сұраныс біршама көбеюде, мұның себебі отандық банктердің несиелендіру қарқыны әлемдік дағдарыс салдарынан баяу жүруінде. Осыған байланысты отандық экономикалық ғылым алдында IPO қағидаларын ел экономикасы тәжірибесіне ендіру мәселесін зерттеу және IPO-ны дамыту шараларын жүзеге асыру сұрақтары пайда болуда.

Қазақстанда IPO ұзақ уақыт бойы инвестицияны тартудың тиімді құралы ретінде қарастырылмай келді, ұлттық эмитенттер акцияларының таратылуының төменгі деңгейі оған дәлел болып табылады. Қазақстандық компаниялар арасында акциялардың бастапқы нарыққа орналастыруға қызығушылығы соңғы жылдары ғана пайда болып дамып келуде. Капиталды өсірудің осы тәсілі 2000 жылдардың ортасында дами бастады, яғни шетелдік нарықта акцияларды орналастыру көмегімен қаржыландыру көлемін ұлғайту компаниялар арасында белсенді жүзеге асырыла бастады.

Қазмұнайгаз, Қазақмыс, Қазақголд, Казкомерцбанк, Альяс Банкі, Халық Банкі, т.б. ірі компаниялар және қаржы ұйымдары 2005-2010 жылдар аралығында шетел биржаларында өз акцияларын орналастыру жолымен өз капитал көлемін ұлғайту жолына жетті. Айта кететін жайт, маңыздылығы позициясынан экономикада IPO жаңа капиталды тарту және ұзақ мерзімді инвестицияларды орналастыру арқылы экономикалық өрлеуді ынталандыру функциясын орындайды.

2002-2010 жылдар арасында IPO-ны ендіру арқылы мемлекет экономикасын дамытуға ұзақ мерзімді инвестиция ретінде 13 миллиард АҚШ доллары тартылды [1]. IPO сонымен қатар жалпы экономиканың және өндірістің құрылымдық қайта құрылуына акеп соқтырады. IPO-ны жаппай қолдану өндіріске күрделі қаржыны құю, жаңа өндірістік салаларды ашу арқылы экономикалық өрлеуге қол жеткізу, т.б. шараларды жүзеге асыруда бірден-бір қаржылық құрал. Егер 2002-2010 жылдар аралығындағы қазақстандық компаниялардың IPO-н салалық құрылымы бойынша қарастырсақ, батыс нарығында негізінен қазақстандық өндіруші компанияларының акциялары орналастырылғандығын байқауға болады. IPO инфляцияға кедергі келтіру функциясын орындайды, капиталды тартуда тиімді құрал ғана емес сонымен қатар бос ақша құралдарын қаржыландыруда қызықтыратын аспап болып табылады. IPO-ның келесі функциясы – қаржы нарығын қаржыландыруды дамыту және қаржыландыру көлемін ұлғайту. Акцияларды бастапқы нарықта орналастыру – қор нарығы дамуының негізгі шарты, өтімділігінің жоғарылауының және саудадағы айналымның ұлғаюының және сатылудағы құралдардың санының өсуінің маңызды себебі. IPO-ң маңызды қызметі – экономикада капиталды қайта үлестіру функциясы және осының салдарынан экономикалық өсуді ынталандыру қызметі. Тұрақты өсу кезінде, әдеттегідей, табысы төменгі деңгейдегі және сонымен қатар мардымды тәуекелділікпен таратылатын мемлекеттік облигацияларға қуйылған күрделі қаржы тәуекелі жоғары және де соған қоса пайдасы молырақ құнды қағаздарға (акцияларға) ауысып, қаржы құралдары өз ағымын өзгертеді [2].

Бұл жағдайда акциялардың бастапқы нарығына қаржының құйылуы қор индексінің көтеріліп қаржыландыру көлемінің өсуіне соқтырады. Осыған байланысты өзара байланысқан үрдіс қалыптасады: экономикалық өсу – пайда көлемі жоғары компаниялардың акцияларына қызығушылықтың өсуі – қор нарығына қаржының құйылуы – акциялардың курстық құнының өсуі – жаңа инвестицияларды тарту бойынша жағдайды жақсарту – экономикалық өсуге жету. IPO нарығының дамуы инновациялық саланың дамуына және венчурлық қаржыландырудың ұлғаюына себепкер болып келеді, себебі, венчурлық инвестордың бизнестен шығуына тиімді тәсілдер ұсынады. IPO және инновациялық инвестор арасында тікелей байланыс орнаған, IPO экономикасы жоғары деңгейде дамыған елдердің инвестициялық циклы шеңберіндегі соңғы кезең. Бұл жағдайда венчурлық капитал инвестор өзінің қаржысын салған компанияларының акцияларын қор нарығында ашық түрде сауда салу мүмкіндігіне ие болған және осы портфельдік компаниялардын осы жолмен «шыққан» кезде ғана өз көлемін ұлғайтуға мүмкіндікте болады [3].

Көптеген компаниялар нарықтағы өз беделіне, өндірістік көрсеткіштерге және кепілдік базасының жоқтығына байланысты қомақты қаржыға қол жеткізуге мүмкіндігі шектеулі болып келеді. Компания қаражатты қарызға алған күнде де пайыз мөлшері өте жоғары болуы мүмін. Акцияларды ашық түрде орналастыру арқылы қаражатты тартып компания үлкен мөлшерлі пайызды қайтарудан босайды, сонымен қатар, несие алуға байланысты қосымша шығындардан құтылады. Сонымен қатар, компанияның акцияларын ашық түрде сату қайтаруды қажет етпейтін капиталдың құйылуын қамтамасыз етеді. Қарама-қайшы несиелеу жағдайында қарыз беру көздерінің «асып кету» жағдайына ұшырап, компанияның балансы құрылымы тиімсіз түрге келуі мүмкін, сонымен қатар төлемқабілеттілігі және ликвидтілігінің төмендеуіне әкеп соқтыруы мүмкін. IPO-ы қолданған компаниялар нақты нарықтық қаржы иесі болып саналады және бизнес бұл кезде басқа да биржалық тауарлар секілді ликвидті тауар болып саналады, ал меншік иелері өз меншігінің ағымдағы құнын, көлемін және мөлшерін объективтік түрде бағалауға мүмкіндік алады. Сондықтан IPO көптеген артықшылықтар мен зор мүмкіншіліктерге жол ашады. Алайда айта кететін жайт, компанияның ашық нарыққа шығуы бірталай белгілі бір кедергілермен қиыншылықтардың еруімен сипатталады. Мысалы, компанияның котировкасының күрт төмендеуі, капитализация деңгейінің түсүі, компанияны бақылауды қолдан шығарып алу, ақпаратты ашық түрде жариялау қажеттілігі, т.б. проблемалар компанияны бәсекелестер алдында осал көрсетуі мүмкін. Қазақстанда «халықтық» IPO-ны республикадағы ең ірі активі 78 млрд. АҚШ долларын құрайтын «Самрұқ-Қазына» холдингіне кіретін бірнеше ірі компанияларда өткізу жоспарлануда. «Халықтық» IPO-ның қарапайым IPO-ға салыстырғанда өзгешелігі компания акциясын тек инвестициялық компаниялар мен институциоанлдық инвесторлар ғана емес кез келген қарапайым адам сатып алуға мүмкіндігі бар. Бір жеке тұлғада миноритарлық пакеттің жиналуына жол бермес үшін Қазақстан азаматы 50 акциядан артық сатып ала алмайды. IPO-ны өткізудің үрдісі және құрылымы, орындау кестесі бойынша ұсыныстар енді ғана талқыланып қарастырылуда, компаниялардың түпкілікті тізімі де дайын деп айтуға әлі ерте. Мысалы, биылғы жылы өзінің құнды қағаздарының 5 пайызын «Разведка Добыча «КазМунайГаз» АҚ шығаруды жоспарлауда, оның акцияларының 59,38 % «Қазмұнайгаз» АҚ ие болып келеді. «Халықтық» IPO бағдарламасын аяғына дейін құру биылғы жылдың шілдесіне дейін тәмамдау қажет. Қазіргі кезде халыққа акцияларды сатудың 3 варианты ұсынылуда: «Қазпошта» арқылы, ұлттық компаниялар және құнды қағаздар нарығы арқылы. Айта кететін жайт, IPO ұлттық қор нарығында саудаға салынған: бір уақытта Лондонда және Қазақстанда «Разведка Добыча «КазМұнайГаз» АҚ және «халықтық» IPO-ның «Қазақтелеком» АҚ кішкене пакетінің сатылуы өткізілді. Басқа да қазақстандық ірі компаниялардың IPO-сы («Қазақмыс» ЖШС, «Қазмұнайгаз» АҚ, «Казкоммерцбанк» АҚ, «Халық банкі» АҚ) Лондондағы қор биржасында саудаға салынды.

Бастапқы IPO ны орналастыру бойынша компания-үміткерлер негізінен 3 эшелонға бөлінді. «Қазақстан Темiр Жолы» АҚ-ң және «Қазтеміртранс» АҚ-ң акцияларын сатып алам деушілер 2014 жылды күтуі қажет болады. 2015 жылға «ҚазМұнайГаз» АҚ және «Қазатомпром» акцияларының сатылуы жоспарлануда. Сонымен қатар, үкімет бағдарламасы бойынша КАСЕ-те бағалы қағаздардың жылпы көлемінен 5-15 пайызы орналастырылады [3].

Ресейлік «халықтық» IPO тәжірибесіне жүгінсек «халықтық» IPO-ның сатылуынан кейін акциялар құнының 3-7 есе төмендеуі бақыланды. Внешторгбанк (Ресейдегі көрсеткіштері бойынша 2-ші орынды иеленген банк) акцияларының құны 13,6 тиыннан орналастыру құны -1,9 тиынға төмендеп, ал «Роснефть» мемлекеттік компаниясының қағаздары 11% құнсызданып кетті. Нәтижесінде, кеңінен жарнамаланған IPO ресейліктерде жағымсыз сезім қалдырды, «халықтық» IPO-ны сатып алған мыңдаған адам табысқа кенелмек түгілі тақырға отырды. «Халықтық» IPO-ны орналастыру кезінде пайда болатын үлкен мәселе, ол акциялар және кепілдің құны. Мәселен, «РД КМГ» компаниясының бір акциясының құны 20 мың теңгені құрайды дейік. Қазақстанда айлық орташа номиналдық жалақы мөлшері 87,5 мың теңгені құрайды (ауыл шаруашылығында еңбек ететін жұмысшылардың жалақысы 33,8 мың теңге), осыған байланысты акция бағасы олар үшін өте жоғары болып келеді [3]. «Халықтық» IPO туралы қазақстандықтардың пікірін білу үшін Саяси шешімдер институтының жүргізген әлеуметтік сұрастыруы бойынша, халықтың 70 пайызы акцияларды сатып алуға қатыспайтындығын білдірді. Тек 8 пайызы ғана акцияларды сатып алуға дайын екендігі анықталды. Нәтижесінде «халықтық» IPO Қазақстанда шынымен «халықтық» бола ма деген күдік пайда болады. Мысалы, РД КМГ директорлар Кеңесі бір акцияға 800 теңге дивиденд мөлшерін бекіткен. «Қазақмыс» АҚ дивиденттері 2011 жылдың қорытындысы бойынша бір акцияға 22 центті ғана құрады, ал оның құны 3 мың теңге. Сондықтан 100 мың теңгелік активтермен пайлық инвестициялық қорлар қызметіне жүгінген дұрыс.

Сөзсіз, ішкі IPO локалды қор нарығының дамуына себепкер болар еді, сонымен қатар, қаржылық-экономикалық көрсеткіштердің өсуін қамтамасыз етіп компанияларды корпоративтік басқару деңгейін өсіреді. Қор нарығында жағымды фактор ретінде айтарлығы, мемлекет ұлттық компаниялардың сыртқы экономикалық зілзалалар алдында гаранты болып келеді және Қазақстан экономикасын саралау нәтижесі бойынша болжамдық көрсеткіштер айтарлықтай үміттендіреді. Мемлекетіміз үшін осы тәжірибе оң нәтижесін береді деген үміттеміз.

Әдебиеттер:

1. Львутин П., Фетцер О., Первичные публичные размещение акций: обзор исследований // Корпоративные финансы, - Москва, 2007. №1, -145-189 б.

2. Додонов В.Ю. Зарубежный опыт формирования фондовых рынков. // Институт экономики и политики при Фонде первого Президента РК. - Алматы, 2008. - 113 б.

3. www.bnews.kz материалдары.