э.ғ.д., профессор Тургулова А.К.
п.ғ.к., доцент Рысбекова Г.Е.
ҚИҚБА, Алматы, Қазақстан
IPO – жетістігі мен кемшілігі
Дамыған
мемлекеттердегі экономиканың дамуы компаниялардың қосымша
капиталды тартудың басты құралдарының бiрі Initial
Public Offering (IPO) – жарияланып отыр, сонымен бірге компанияның
акцияларын алғашқы ашық орналастырумен бірге қосымша
капитал табудың да кепілі болуда. IPO соңғы жылдары негізгі компанияның қосымша капиталын
тартуының негiзгi құралы болады, өйткенi эмитетке осы
тетiктiң практикалық пайдалануы компаниялардың
капиталға айналдыруы жеткiлiксiз деңгейi шарттарындағы
инвестициялық ресурстар табуға рұқсат бередi және
инвестициялық құрал-жабдықтардың көзін
табуға мүмкіншілік алады.
Қазақстанда саяси-экономикалық
өндірістік-инновациялық бағытта ішкі қаржы ресурстарын
қолдану арқылы халықтық 2011 жылдың
ақпанында бағдарлама іске қосылды. «Халықтық IPO»
бағдарлама бойынша ірі қазақстандық өндірістік
орындарының акциялары халық арасында таратылып мемлекетіміздің
экономикасының көтерілуіне түрткі болуда.
Дамыған мемлекеттер
экономикасының тәжірбиесі көрсетіп отырғандай,
жоғарғы банк несиелерінің дамуы толығымен ақша
қаражаттарын нақты экономика секторын қанағаттандыра
алмайды. Қазақстанда инвестициялық капиталға
ұсыныс соңғы жылдары өсуде, ұлттық
банктердің несиелік ұстанымдары дағдарыс барысында баяулады,
сондықтанда отандық экономика алдында IPO бағытын дамыту оны
жан-жақты қарау, талдау ғылыми жобасын жасау көзделуде.
IPO Қазақстанда ұзақ жылдар бойы қарастырылмады,
мұнда инвестицияны тиімді пайдалану, ұлттық эмитент
акцияларын шығару бағыттары бойынша жұмыстар баяу
жүргізілді. Тек соңғы жылдарда алдыңғы
қатарлы компаниялар өздерінің акцияларымен саудаға
шыға бастады.
Шетел сауда орталықтарында
2000 жылдары Қазақстан компаниялары-ның алғашқы
акциялары пайда бола бастады. Ірі Қазақстан банктері мен
компаниялары олардың ішінде, Қазмұнайгаз,
Қазақмыс, Қазақголд, Казкоммерцбанк, Альянс банк,
Халық банк 2005 жылдан 2008 жылдар аралығында өздерінің
капиталдық акцияларын шетел саудасына және биржаларына шығара
алған. Қазақстан эмитентінің ұлттық
және шетел қаржы алаңында қарқынды өсуі
заңды. Соңғы жылдары дәстүрлі қаржы
алаңы жеке, заемдық, бюджеттік қаражаттар қоры азайды.
Отандық компаниялардың көбісі өзідерінің
толық бағасын сауда-саттық жағынан аламай отыр.
Қазақстан жаңа сатыдағы экономикасының
көтерілуі жылдық түсімнің дамуы 7% ВПП тиімді тетігін
инвистициялау сапасын көрсетеді.
Сонымен бірге, экономикалық
реформалар елде белгiлi құқықтық,
экономикалық құрастыруға өткiзiлетiн
нәтижелердегi одан басқа және акцияларды алғашқы
орналастыруды отандық нарықты даму үшiн ұйымдастыру
(IPO) негiздерi құрылуда.
Экономика үшiн
маңызды позициясынан IPO жаңа капиталды тарту экономикалық
өсудiң ынталандыруын функциялық жолымен экономикаға
ұзақ мерзiмдi инвестициялар келді. 2002-2010гг. елдiң
экономикасы IPO көмегiмен АҚШ долларына шаққанда
ұзақ мерізімді инвестициялар 13 миллиардтан астам тартылған
болды [1].
IPO келесi функциясы
дамудың және көтерілудің болып көрiнедi
және қор рыноктiң капиталға айналдыруын
жоғарылау. Акциялардың алғашқы орналастыруларын
жүргiзу - қор рыногының дамуы, оның
өтiмдiгiнiң жоғарылау негiзгi шарттарының бiрi
және капиталға айналдыру, сауда айналымның көбеюi
және сауда жасайтын құралдардың санының
өсуі.
IPO маңызды функциясымен
экономиканың капиталын қайта бөлудiң функциясы болып
көрiнедi және экономиканың өсуiн ынталандыру болып
табылады. Мемлекеттің тұрақтылық кезеңінде
капиталдың көп бөлігі (мысалы, мемлекеттiк облигациялар)
құрап бағалы қағаздардың құнын
түсіреді [2].
Алғашқы акция
нарыққа капиталдың келуi бұл ретте қор индекстерi
өсу мүмкiндiгін туғызады және капиталға айналады.
Келесi өзара байланыс процесі мына бағытта қалыптасады:
экономикалық өсу - пайдалы компаниялардың акцияларын тартымдылығын
жоғарылатады - қор рынокке капиталдың келуi -
акциялардың курстық құндылығын өсіреді -
(қосымша эмиссиялар арқылы және IPO) жаңа
инвестицияларды тартудың шарттарын жақсартып - экономикалық
өсудi күшейтедi. IPO нарықтық бағытында дамуы
инновациялық саланың дамуына көмектеседi және еншiлес
қаржыландыруды да күшейтеді, өйткенi бизнестен тәуекел
инвестордың шығуын тиiмдi тәсiлін жасайды. IPO мен инновациялық инвестиция арасында
тiкелей өзара байланыс бар. Себебi IPO дамыған экономикалық
елдің тұйық инвестициялық циклының
аяқталған кезеңі болып көрiнедi. Егер тәуекелшiл
инвесторлар мүмкiндiкке ие болып акциялардың қор рыногiне
олардың өз портфел компанияларынан бастапқы ашық
ұсынысы арқылы «шығу» кезеңінде венчурлiк капитал
бұл ретте ойдағыдай дамиды. [3].
Негізгі экономикалық
ұстанымға оңды шарты болып тигізетін IPO-ның
ұзақ мерзiмдi капиталға қол жеткiзуі iрi
инвестицияларға сауда анағұрлым пайдалырақ болып
көрiнедi, мысалы, банктік ресурстарына қарызға, жеке
үлескерлік қарызға немесе капиталға берешек болуға
қарағанда. Бұл орналастырудан
табыс меншiктi капиталдың сапасына компанияның теңгерiмiне
жасағандай байланған, және мақсатқа сәйкес
пайдаланады және мiндеттейді, тиiмдiлiктiң ағымдағы
көрсеткiштерді iлгерiлете пайдаланады. Акциялардың курстық құнының
құлауы бұл ретте келесi қаржылық ресурс IPO
нәтижесiне еш әсер етпейдi. Одан басқа
теңгерiмнiң құрылымын реттейді, өйткенi
компанияның меншiктi капиталының көбеюiнде IPO-ның
әсері тиімді болады. Демек, компанияның
баланстық құны қаржы орнықтылығын
жақсартуына келген меншiктiк капиталдың өсуi есебiнен
өседi. Несие берудiң жағдайында болған
теңгерiмнiң құрылымы, төлеу қабылетiне кері
әсер мүмкiндігін көрсететiн «ойға бату» қарыз
көз капиталы компанияның
өтiмдiгiн төмендетеді. IPO
өткен компаниялар, нақты нарықтық капиталға
айналуға көшеді. Бұл реттегi бизнес биржалық
активтердiң басқа түрлерiндегі өтiмдi тауар болады, ал
мүмкiндiк иелерi ағымдағы құндылығын
объективтi түрде бағалайды. IPO
пайдалану құрал ретiнде бизнес иесiнiң тиiмдi сауда
жүргiзуінің тағы бiр оң жағы болып
көрiнедi. Мұндай бизнестен шығатын жолдың бірнеше
себебтері бар: бiрiншiден, сауатты IPO иесі өз акцияларына ең
жоғары бағаны алуға рұқсат бередi. Екiншiден, бизнестiң сатуыға
шығу ғана емес, оған қайта қайтуға да
мүмкiндiк ашық нарық арқылы беріледі.
Қорыта келгенде, IPO
артықшылықтары көп мүмкіндіктер бередi және зор
мүмкiндiктерге жол ашады. Дегенмен ашық нарыққа
компанияның шығуы белгiлi қиыншылықтармен бiрге жүретiнiн
ұмытпау керек. Компаниялардың бағаламалар
құнының құлауы
және компанияның ашық ақпараттының ашылу
қажеттiлiктiң үстiнде капиталға айналдырудың
төмендеуi, бақылаудың ысырабы, қосымша шығындар
компанияға алып келеді.
Осы
мәселеге байланысты отандық компаниялар бұқаралық
жариялық жарнамаларын жасай отырып өз бағалы
қағаздарының құнын зерттеп отырады. Келесі
мәселе осы акциянер арасындағы биржаға түсетін
құнның әр түрлігі. Осы аталған
мәселелерден жеке акционерлердің арасында әр түрлі
құндық акция пакеттері пайда болуы өз-ара кикілжің туындауы мүмкін.
Қаржылық
шығын. Компанияның биржаға шығуы көп
шығынды қажет екеді. Оны екі бөлікке бөлуге болады:
шығын ең алдымен оны ендіруге (ұйымдастырушыларға
берілетін қаражат, биржалық және тіркеу жинағы,аудит
т.б) және шығын компанияның IPO
кіруінде (сырттан консультантарды шақыру, жарнама, компанияны
реструктуризациялау және т.б.). Әрине, шығыс қаражаты
компанияның сұраныстарына да байланысты болуы мүмкін,
оның жарнамасына, дайындығына т.б. Сонымен бірге бұл
процесстің ұзақтығы. Акцияны енгізу, оны жүргізу
ұзақ мерізімді жұмыс. Бұл ең алдыме
компанияның заңдық жүйеге сәйкес
бұқаралық саудаға шығуына мүмкіндік алады.
Компаниялардың тез қарқынды бұқаралық
ақпараттық жүйе арқылы IPO бағытын қолданса
ол болашақта компанияға пайда табуының барысын
жоғарлатады. Қазақстанда «халықтық» IPO
өткіуге ірі компаниялар әсіресе «Самрұк-Қазына»
құрамындағы өздерінің пайдалық активтері 78
млрд. доллар құрайтын – холдингтер қатысуға бел
байлаған. «Халықтық» IPO-ның
басқа компаниялардан айырмашылығы оның акциясын кез-келген
азамат сатып алады және инвесторлармен бірге инвестициялық
компанияларда акция мүшелері болады.
IPO
акциясын Қазақстан азаматының бір қолына 50 данасын
ғана сатып ала алады. Атап өтуімізге болады, халықтық
қор саудасында IPO жүргізілген болатын: IPO бір мезгілде Лондон
және Қазақстанда «Разведка Добыча КазМунайГаз» және «халықтық» IPO аз мөлшердегі
мемлекеттік пакеті бар АО «Қазахтелеком» жүргізілді. Басқа да
IPO қазақстан компаниялары (ТОО «Казахмыс», АО «НК
«Қазмұнайгаз», АО «Казкоммерцбанк», АО «Казахстан Халық
банк», АО «Жайықмұнай») Лондон қор биржасында
өткізілді.
IPO-ға
шығытын компаниялардың өзі үш бағытқа
бөлінген. Бүгінгі «Самрұк-Қазына»
құрамындағы 400 қаржы ұйымдарының ішінен 10
компания IPO қатысу мүмкіндігіне ие болды. Бастапықы бірінші
бағытта тұрған -«ҚазТрансОйл»,
«KEGOC» және «Эйр Астана» өздерінің акцияларын жылдың
басында шығарды. Екінші бағытта 2013 жылдың екінші жартысына IPO-ға
өз акцияларымен шыққан -
«ҚазТрансГаз», «Самрұк-Энерго» және «Қазмортранс-флот».
Келесі үшінші бағытта өз акцияларын 2014 жылдары ендірмек
болып отырған «Қазақстан Темiр Жолы» және
«Қазтеміртранс». Ал 2015 жылы өзінің бағалы
қағаздарымен «ҚазМұнайГаз» және
«Қазатомпром» болып тұр. Сонымен бірге КАСЕ мемлекеттің
бекітілген бағдарламадағы шарттары бойынша 5% дан 15% бағалы
қағаздар шығарылады [3].
Практика
көрсеткеніндей Ресейде 2006 жылы басталған «халықтық
IPO» мемлекеттік «Роснефть» компаниясының акциялары таратылғаннан
кейін құнды қағаз бағаларының бағасы
3-7 есеге төмендеп кетті. Внешторгбанктың бағалы
қағаз акцияларының құны 13,6 тиыннан 1,9 тиынға
дейін төмендеп кетті, ал «Роснеф» бағалы қағазы 11%
дейін бекітілген акция құнынан төмендеді. Бұл
жағдай әрине «халықтық IPO» өзінің иелеріне
пайда ғана емес сонымен бірге бағаның құлау
әсерінен шығынға үшрауы да мүмкін. Ресейлік
практика көрсеткендей «халықтық IPO» өткізу барысына
жақсылап дайындық жүргізу қажеттігі. 2009 жылы
сәуір айында V Бүкіл Ресейлік IPO Конгрессте ресей биржалық
одағының президенті А. Гавриленко «халықтық» IPO
бағыты дұрыс жүргізілер еді егер мына шарттар
орындалған жағдайда, ол:
-
Халық қаржы бағытында сауатты болса;
-
Мұндай сауда механизміне олигархилық
бағыты араластырылмаса;
-
Компаниялардың эмитенттік стандарттарының
корпаративтік бір ауыздылық жағдайында болса;
-
Акциялардың саудадағы бағасына
қарағанда төмен болса;
-
Эмитенттік саясаттың ақпараттылық
жағдайы ашық жариялы болса;
-
Ұлттық тәуелсіз рейтенгілік
компанияларды араластыру.
Қазақстанда
бұл жоғарыда аталып өткен шарттардың біреуі де
қарастырылмаған. Халық арасында IPO бағытында
түсіндіру, пайда көзінің негізі қалай іске асады,
ақшаға не себептен акция аласыз деген сияқты қарапайым
сұрақтарға жауап беріп жатқан ешкім жоқ.
Жергілікті брокерлердің айтуы республика бойынша эмитентік мүшелер
саны бар болғаны 15-20% яғни мұнда үлкен және
кіші компанияларды қосқанда.
«Халықтық» IPO
өткізу барысында оның бағасы мен кепілдігі негізгі проблема
болып тұр. Мысалы, «РД КМГ» компанияның бір акциясы 20 мың
тенге тұрады.Қазақстанда орта есеппен алғанда орташа
жалақы 87,5 мың тенге (ал ауыл шаруашылығында жұмыс
істейтіндердің жалақысы 33,8 мың тенге). Яғни бір
акцияның құны кез келген адамның қалтасы
көтере алмайды деген сөз [3]. Саяси шешім институтының
жүргізген «Қазақстандықтардың
халықтық IPO-ға көз-қарастары» сауалнамалары
бойынша, халықтың 70% мұндай шараға
қатыспайтындығын айтқан, тек халықтың 8%
ғана акция алу мүмкіншіліктерін білдірген. Сонымен,
Қазақстандағы жүргізілетін «халықтық» IPO
тек қана халықтық болуы екі талай. Болмай баратқанда
бір-екі акция сатып алар бірақ одан түсетін қандай пайда
болар екен деген сұрақ туындайды. Мысалы, РД КМГ акционерлік
қоғамның директорлар Кеңесінде бір акцияға
2011жылы 800 теңге болып бекітілген (оның ішінде заңға
сәкес ұсталатын салық). «Қазақмыс» 2011
жылдың қортындысы бойынша 1 акция 22 центке өскен, егер де
оның сатып алынған
құны 3 мың тенге келген еді. Сонымен, 100 мың. тенге активің болса
онда үлестік инвестиция фонды мен депозиттің көмегіне
сүйенген артық.
«Халықтық» IPO
біздің ойымызша барлық азаматтар араласа алмайды, себебі,
біріншіден, халықтың көпшілігі алыс аймақтарда
тұрады (ол жерде тиісті инфрақұрылым мен мамандар жоқ),
екіншіден, экономикалық жағынан барлығына бірдей мүмкін
емес. Дегенмен де, ішкі IPO
комапнияны корпоративтік басқару, қаржы-экономикалық
көрсеткіштердің өсуі, сауда рыногының дамуына
жағдай» жасайды. Негізгі жетістік ол мемлекет тарапынан дүние
жүзілік экономикалық дағдарыс қатерінен қолдау
көрсету ұлттық комапнияларға. Бүгінгі
қазақстанның экономикалық дамуы көптеген
эксперттік талдаулардың берген бағаларына қарағанда
тұрақты екенін атап айтқан. Бұл тәжірбие
біздің мемлекетіміз үшін өз үлесі мен жемісін береді
деген сөз.
Әдебиеттер:
1. Львутин П., Фетцер О., Первичные публичные размещение
акций: обзор исследований /Корпоративные финансы, - Москва, 2007. №1,- с.145-189.
2. Додонов В.Ю. Зарубежный опыт формирования фондовых
рынков. Институт экономики и политики при Фонде первого Президента РК. - Алматы, 2008. -С 113.
3.www.bnews.kz;
Резюме:
В статье авторами исследованы особенности первичного публичного
размещения акции на фондовом рынке Казахстана. Выявлены основные тенденции
казахстанского IPO, отмечены главные положительные и отрицательные моменты, и
перспективы его развития.
Summary:
In this paper the authors
investigate the features of the initial public offering shares on the
Kazakhstan market funds. The main tendencies of Kazakhstan IPO, marked the main
positive and negative aspects and prospects of its development.