Экономические науки/7.Учет и аудит

Айтманбетова Рауа Каратаевна

КӘСІПОРЫННЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ НӘТИЖЕЛЕРІ БОЙЫНША ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІКТІ ЖҮРГІЗУДІҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ

 

 

Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті, «Есеп және аудит» кафедрасының аға оқытушысы, есеп және аудит магистрі

 

Жаһандану және Қазақстанның әлемдік экономикаға дендеп енуі отандық компаниялардың қаржылық есептіліктерінің сапалылығы мен шынайылығы мәселелерін көтеруде. Сондықтан республикада бухгалтерлік есеп пен есептілікті дамытуға арналған тұжырымдама қаржылық есептіліктің сапасын көтеруді келешек мақсаттардың негізгі бағыттарының бірі ретінде танып отыр.

Бухгалтерлік есеп теориясында және тәжірибесінде ақпараттың шынайылығы мәселесіне көп көңіл бөлінді. Ежелгі уақыттан бері есептік құжаттарда ұсынылған ақпарат шынайылығы әр түрлі ғылыми мектептер мен бағыттардың зерттеу пәні болып келді.

Осымен бір мезгілде, инфляция қаржылық есептіліктің сапалық сипаттамаларына әсер ете алатын маңызды факторлардың бірі болып табылады. Өйткені инфляцияның салыстырмалы түрдегі аз ғана қарқынының өзі қаржылық есептіліктің сенімділігін, компания қызметінің шынайы бейнесін бұрмалап, пайдаланушыларға оның қаржылық жағдайы мен қызметінің нәтижесі туралы ақпараттарды алуға мүмкіндік бермейді.

Қазақстандық компаниялар 10 жылдан астам уақыттан бері қаржылық есептілікке жүйелі түзетулер жасамай, жоғары инфляция жағдайында жұмыс істеді, сәйкесінше ол пайдаланушылар үшін ақпараттылықтың салмақты бұрмалануына және маңыздылығын жоғалтуына әкелді. Соңғы жылдары инфляция деңгейі төмендеп келеді, бірақ оның қаржылық есептілікке  әсері тимейтін мәніне жеткен жоқ.

       Қаржылық есептілікті қалыптастырудың орталық және неғұрлым күрделі мәселелерінің бірі шешім қабылдау үдерісін толық және шынайы ақпаратпен қамтамасыз ету болып табылады. Қаржылық есептіліктің шынайылығы қабылданатын шешімдердің сапасын, түптеп келгенде, шаруашылық субъектілері қызметінің тиімділігін анықтайды.

Есептің қарастырылып отырған уақыт ішінде қалыптасқан ұлттық мектептерінің тұжырымдамалық негіздеріне жүргізілген талдау арқылы, «қаржылық есептіліктің шынайылығы» ұғымының дамуы осы ұғым туралы бір ізді басым теориялық түсініктердің сызбасы түрінде көрсетілуі мүмкін деп қорытуға болады.

Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, қаржылық есептілікті  компанияның қаржы-шаруашылық қызметіне және оның соңғы нәтижелеріне қатысты алғанда белгісіздіктерді азайтатын ақпарат ретінде қорытынды жасап, сол себепті тиімді басқару шешімдерін қабылдау үшін оған ақпаратты шынайы және пайдалы ететін сапалық және сандық сипаттамаларды қолдануға болады.

Бухгалтерлік есептің ғылым мен тәжірибе тұрғысынан алғандағы ерекшелігі, осы ілімнің дамуы оның қызмет ететін ортасымен анықталып негізделетіндігінде жатыр. Басқаша айтқанда, бухгалтерлік есеп алдына қойған мақсаттарына және қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық жағдайларға тәуелді. Ал елдегі экономикалық ахуалды сипаттайтын күрделі және алуан қырлы әлеуметтік-экономикалық құбылыстардың бірі – инфляция.

ХХ ғасырдың басынан көптеген ғалымдар мен тәжірибешілер инфляция жағдайында бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікті жетілдіру  мәселесімен айналыса бастады. Соған орай, осы мәселеге қатысты мол ұсыныстар жинақталып, ал көптеген мемлекеттерде белгілі бір тәжірибе қалыптасты.

        ҚЕХС 29 көшу қаржылық есептіліктің барлық баптарын (ақшалай көрсеткіштерді қоса) есептік валютаның кезең соңындағы жағдайы бойынша жалпы сатып алушылық қабілетін ескере отырып қайта есептеуді негіздейді. Аталмыш стандартты қолданудың баланстық есептілікке тигізетін әсері инфляция деңгейіне, компания міндеттемелері талабының арақатынасына тәуелді.

ҚЕХС- на сәйкес қаржылық есептілікті даярлаудың екі негізгі әдісі бар: қаржылық есептілікті трансформациялау; параллельді есеп (конверсия).

        Алғашқы әдіс - ең қарапайым әдіс, алайда, одан 50%-ға дейін қателік айқындалуы мүмкін. Трансформациялау үдерісі (алдыңғы есеп кезеңдерінде түзету әдісі) - бухгалтерлік есептің қазақстандық жүйемен қалыптастырылған ақпаратын ҚЕХС сәйкес келтіру үшін дүркін-дүркін  талдайтын және түзететін тәсіл.

        Қаржылық есептілікті трансформациялау үдерісі қажет болған жағдайда ғана жүргізіледі және қосарлы жазуды құрумен және жүргізумен байланысы тұрақты үстеме шығыстарды талап етпейді. Сондықтан бұл әдіс компаниялар үшін арзанға түседі.

        Трансформациялау үдерісінің кемшілігіне мүмкін болатын қателерден басқа, ҚЕХС бойынша дайындалған ақпаратты кезең соңында ғана алуға болады және де трансформацияның негізгі үдерісі  аяқталғаннан кейін «қолмен» түзетулер жасау қажет болады.

        Бүгінгі таңда көптеген қазақстандық компаниялар үшін (әсіресе шетел инвестициялары барлар үшін) анағұрлым келешегі бар тәсіл - параллель есеп (конверсия) жүргізу болып табылады. Қаржылық есептілікті халықаралық стандарттарға сәйкес құру мақсатында операциялардың параллель есебін жүргізу көп пайдалы басқару ақпаратын береді. Есептің бұл әдісі анағұрлым күрделі, бірақ дәл тәсіл болып табылады.

        Параллелді есеп үдерісі (конверсия) қосарланған параллелді есеп жүргізуді қарастырады. Есепті параллелді жүргізудің бірнеше нұсқалары бар: толық конверсия, саты бойынша конверсия.

        Балансты түзету. Компания мен басқа тарап арасындағы келісімге сәйкес түзету жасауға жататын  монетарлық активтер мен міндеттемелер (депозиттер, облигациялар және т.б.) баланста келісімде қарастырылған сомада көрсетіледі. Басқа монетарлық баптар көрсеткішері түзетілмейді.

        Бастапқы құн немесе қалдық құны бойынша көрсетілген монетарлық емес баптар көрсеткіштері сәйкесінше актив, міндеттеме және меншікті капиталды тану күніне түзетіледі. Монетарлық емес активтердің түзетілген құны осы активтерді болашақта қолданудан күтілетін орнына толтыру сомасына дейін, егер ол  мұндай сомадан артылса, азайтылады (қорларды сатудың таза құны, инвестицияның нарықтық құны және т.б.).

        Пайда мен залал туралы есеп беруді түзету. Пайда мен залал туралы есеп берудің барлық көрсеткіштері (сатылған өнім, жұмыс, қызмет және тауарлардың өзіндік құндарынан басқа) баланс күніне табыстар мен залалдарды тану күніне сәйкес баптарға енгізілген тұтыну бағалары индексіне қатынасы ретінде анықталатын түзету коэффициентін қолданумен түзетіледі.

        Сатылған өнімнің (жұмыс, қызмет) түзетілген өзіндік құны есеп беру кезеңінің басына және соңына дайын өнім (жұмыс, қызмет) қорларын, есеп беру кезеңінде дайындалған өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын және сатып алынған тауарлардың өзіндік құнын түзеткеннен кейін анықталынады.

        Дайындалған өнімнің (жұмыс, қызмет) түзетілген өзіндік құны жыл басындағы аяқталмаған өндіріс қалдығының түзетілген құнын бір жыл ішінде өндіріске кеткен шығындардың түзетілген сомасына қосып және жыл соңындағы аяқталмаған өндіріс қалдығының түзетілген құнын алып тастау жолымен анықталынады.

        Монетарлық баптарға инфляцияның әсерінен түскен пайда (залал) түзетілген пайда мен залал туралы есеп беруде көрсетіледі. Қаржылық есептілікті түзету салдарынан пайда болған кейінге қалдырылған салық міндеттемелері және/немесе кейінге қалдырылған салықтық актив ҚЕХС 12 «Пайдаға салық» сәйкес түзетілген қаржылық есептілікте келтіріледі.

        Ақша қаражаттары қозғалысы туралы есеп беруді түзету. Ақша қаражаттары қызметтің келесі бағыттары бойынша жіктелінеді: операциялық; инвестициялық; қаржылық. Ағындарды категориялар бойынша жіктеу пайдаланушыларға компанияның қаржылық жағдайы мен ақша қаражаттары сомасына және олардың эквиваленттеріне қызметтің әрбір түрінің әсерін бағалауға көмектесетін ақпаратты ұсынуды қамтамасыз етеді.

        Инвестициялық және қаржылық қызмет нәтижесінен алынған ақша қаражаттары қозғалысын көрсететін көрсеткіштер осындай ақша қаражаттарымен байланысты әрбір операция күніне баға индексін қолданумен түзетіледі.

       Меншікті капиталдың өзгерісі туралы есеп беруді түзету. Меншікті капиталдың өзгерісі туралы есеп берудің  түзету енгізген көрсеткіштері түзету енгізілген есептіліктің сәйкесінше көрсеткіштерін есепке ала отырып бухгалтерлік есеп Ережесіне сәйкес анықталынады. Түзету енгізілген есептіліктен (активтерді қайта бағалау, резервтік капиталға аударымдар) тікелей алуға болмайтын көрсеткіштер балансқа енгізілген түзетуге ұқсас тәртіпте түзетіледі.

Таза ақша жайғасымынан алынған пайда мен зиянды есептеп шығару. Инфляция тек ақша құндылығы мен монетарлық активтерге ғана әсерін тигізіп, монетарлық емес активтердің бағасына әсер етпейді. Демек, инфляциядан алынған кез келген пайда (немесе зиян) компанияның таза монетарлық жайғасымынан алынған пайдасы (зияны) болып табылады. Баланс баптарын бөлу кезінде монетарлық және монетарлық емес активтердің арасындағы айырма әр кез нөлге жақын болатынын көруге болады.

Зерттеу үдерісінде қаржылық есептілікті түзетудің мәнін сипаттайтын бірден бір қағидалық ерекшелігі бухгалтерлік есеп объектілерін монетарлық және монетарлық емес деп бөлу болып табылатыны белгіленді. Мұнда тәжірибеде есепте қолдану үдерісінде едәуір қиындық туғызатын, баланс және пайда мен залал туралы есеп берулердің қандай баптарын сол немесе басқа категориясына жатқызу туралы әр түрлі авторларда бірыңғай пікір жоқ. Негізінен бұл монетарлық және монетарлық емес баптардың арасындағы айырмашылықтың көріне бермейтіндігіне байланысты.

ҚЕХС көшу кезінде қаржылық есептілікті тікелей қалыптастыруды және бухгалтерлік есепті жүргізу мәселелерін Халықаралық стандарттарға сәйкес бөлу керек. Осы уақытқа дейін қазақстан мамандарының ішінде реформалау объектісінің не болуы керек екені туралы ортақ пікір жоқ. Көпшілік қаржылық есептілік, ал жеке мамандар толығымен бухгалтерлік есеп деп санайды. Біздің ойымызша, ҚР қаржы Министрлігі әзірлеген нүсқаулық нақ есепті жүргізудің мәселелерін шешуге бағытталған. Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарты бірінші кезекте, дәстүрлі қазақстандық түсініктегі есеп, шоттар жоспары және т.б. ережелерді орнатпай-ақ, қаржылық есептілікті қалыптастыру сұрақтарына арналған.

Ұсынылған әдістемеде инфляцияның қаржылық есептілікке әсерін есепке алу әдісі ретінде бухгалтерлік есеп объектілерін тұрақты сатып алушылық қабілетінің ақшалай бірлігіне түзету әдісі қолданылады. Барлық операциялар ағымдағы есепте олардың жасалған уақытындағы бағасы бойынша көрсетілуі тиіс, алайда есептілікті жасау кезінде мәліметтер есеп беру кезеңінің соңында сатып алушылық қабілетінің ақшалай бірлігіне түзетіледі. Нәтижесінде уақытша жинақылыққа қол жеткізіледі - баланстың немесе пайда мен залал туралы есеп берудің әрбір бабының уақыттың әртүрлі кезеңіне жататын элементтері бірдей бағада көрсетілетін болады.

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

 

1.      Қазақстан Республикасының №234-ІІІ 28.02.2007 жылғы «Қаржылық және бухгалтерлік есеп беру туралы» заңы (толықтырулармен және өзгетулермен).

2.     Қаржылық есеп берудiң халықаралық стандарттары Москва: Аспери, 2006ж

3. Р.С.Әбдішүкіров., Б.С.Мырзалиев Бухгалтерлік есеп. Оқу құралы. 1-2 томдар. Алматы, Нұр-Пресс, 2009.

4. Сәтмырзаев А.А., Мырзалиев Б.С., Әбдішүкіров Р.С. Бухгалтерлік есеп теориясы мен тәжірибесі. Оқу құралы. Алматы: «Экономика», 2008.

 

Айтманбетова Рауа Каратаевна

Адрес: г.Кызылорда, ул.Алмагамбетова, 24

Эл.почта: Raua1972@maul.ru

Почтовый индекс: 120014

Тел: Дом: 8-724-2-27-45-87

      Сот: 8-701-516-56-96

        8-777-959-96-96