Экономикалық есептерді шешуде Математикалық модельдлеу және желілік технологияларды

қолдану мүмкіндіктері

Базарбаев А.Ж.- Т.Рысқұлов атындағы ҚазЭУ 2 курс магистранты,

Зәуірбекова Г.Н.- әл-Фараби атындағы ҚазҰУ 4 курс студенті,

Бөгенбаева Д.И. – ҚазМемҚызПУ 1 курс магистранты

Адам әрқашан және өзінің қызметінің барлық шеңберінде шешім қабылдаған. Шешім қабылдаудың маңызды бөлігі өндіріске байланысты. Неғұрлым өндіріс көлемі көп болса,соғұрлым шешім қабылдау қиын және ары қарай қате жіберу оңай. Табиғи сұрақ пайда болады: мұндай қателіктерді болдырмау үшін неге ЭВМ-ді қолданбасқа?-деген сұрақ туындайды. Бұл сұраққа жауапты кибернетика атты ғылым береді.

Кибернетика (грек тілінен “kybernetike”-басқару өнері) - ақпарат алу, сақтау, жіберу және өңдеудің ортақ заңдары туралы ғылым.

Кибернетиканың ең маңызды саласы экономикалық кибернетика болып табылады ол – қосымша ойларды және кибернетиканың әдiстерiн экономикалық жүйелерге қолданатын ғылым.

Экономикалық кибернетика-экономикада басқару процестерiн зерттеудiң әдiстерi мен экономика-математикалықты әдісті қоса пайдаланады.

Қазiргi уақытта ЭЕМ-ді өндiрiс басқаруда қолдану үлкен ауқымдарға жеттi. Алайда, көп жағдайларда ЭЕМ-нің көмегімен ескілікті іс міндеттер деп аталатын тапсырмаларды, яғни әр түрлі мәліметтерге қатысты міндеттерді шешеді. ЭЕМ-ді қолданғанға дейін дәл осындай мәліметтер шешілген,бірақ қолмен. ЭЕМ көмегімен шешілетін басқа тапсырма түрі-шешім қабылдау тапсырмалары. ЭЕМ-ді пайдаланып шешім қабылдау үшін математикалық модель жасау керек.

Шешім қабылдауда ЭЕМ-ді пайдаланудың қажеті бар ма?

Адамның мүмкiндiгi әр түрлi. Егер оларды ретке келтiрсе, онда екi түрді ерекшелеуге болады: физикалық және зерделiсi. Адам үшін өзінде бар зат әрқашан оған аздық етеді. Және оның мүмкiндiктерiн көбеютудің шексiз процесi басталады. Көбейту үшін алғашқы өнертабыстардың бірі-тетік,жүкті жеңіл алмаствру үшін-доңғалақ пайда болды. Қазірше бұл құралда адамның өз әлі пайдаланылады. Уақыт өте сыртқы көз қуатын қолдану басталды: оқдәрі, бу, электр, атом қуаты. Сыртқы қуат адамның бүгінгі мүмкіндіктерінен қаншалықты асатынын бағалау мүмкін емес. Адамның ойлау қабілетіне келсек, онда, әркім өз күйіне наразы,алайда өз ақылына көңілі толады. Ал адамды қазіргіге қарағанда ақылдырақ қылуға бола ма? Бұл сұраққа жауап беру үшін мынаны ескеру қажет, адамның барлық зияткерлік қызметі формальданатынға және формальдануға үйреншікті емес деп бөлінуі мүмкін.

Формальданған деп-белгілі ережеге сай орындайтын тұлғаны айтады. Мысалы, есептер орындау,анықтамалардан іздестіру,графикалық жұмыстар, сөз жоқ ЭЕМ-ге тапсыра алады.ЭЕМ де мұндай жұмыстарды жақсы орындайды, яғни адамға қарағанда жылдам әрі сапалы.

Формальдануға үйреншікті емес тұлға деп-бізге белгісіз бір ережелерді қолданатын адам. Ойлау, түйсік, дұрыс мағына-біз әзірше бұлардың не екенін және әлбетте оны ЭЕМ-ға тапсыра алмаймыз, себебі, біз оған не тапсыру керек екенін, ЭЕМ-ге қандай тапсырма беру керек екенін білмейміз.

Зерделі қызметтің бір түрі шешім қабылдау болып табылады. Шешім қабылдау үйреншікті емес қызметтер қатарына жатады деп есептеу қабылданған. Бірақта ол әрқашан олай емес. Бір жағынан, біз қалай шешім қабылдайтынымызды білмейміз. Бір сөзді басқа бір сөзбен мысалы, дұрыс мағынаның көмегімен шешім қабылдау түрінде түсіндіру ештеңе бермейді. Екінші бір жағынан, шешім қабылдаудың айтарлықтайы формальданған болуы мүмкін. Формальданыла алатын шешім қабылдау тапсырмасы түрінің бірі оңтайлы шешім қабылдау міндеті немесе міндет оптимализациясы болып саналады.

Қазіргі заманғы ЭЕМ барлық жоғарғы талаптарға жауап береді.Олар секундына миллиондаған операцияны орындай алады, комбинация дисплей-клавиатура адамға және ЭЕМ-ге диалогті қамтамасыз етеді.Бірақ ЭЕМ-ді жасаудағы жетістік пен оны қолдану аясындағы жетістікті араластыруға болмайды. ЭВМ- адамның бағдарламаға берiлген анәтижеге бастапқы мәлiметтерлерiн өзгертумен қамтамасыз етуі мүмкiн.ЭВМ шешім қабылдай алатынын және алмайтынын өзіміз айқын елестетіп алуымыз керек.Шешімді тек ол үшін белгілі бір құқықтары бар жетекші адам ғана қабылдауы мүмкін. ЭВМ-сауатты жетекші үшін керемет көмекші болып табылады, ол әртүрлі шешімдер нұсқаларын ұсыну мен өндіруге қабілетті. Ал адам бұл теруден өзінің көзқарасы бойынша жарамдырақ нұсқасын таңдайды. Әрине шешім қабылдаудың барлық міндеттерін ЭВМ-нің көмегімен шешу мүмкін емес. Дегенмен ЭВМ-дегі міндетті шешу толық жетістікпен аяқталмаса да,ол пайдалы, өйткені міндетті тым тереңірек түсінуге және оның қаталдау болуына мүмкіндік береді.

Адам ЭЕМ-сіз шешім қабылдау үшін көбінесе ештеңе керек емес. Ойлады және шештi. Адам алдында пайда болатын мiндеттерді жақсы немесе жаман болсада шешеді. Шындығында оның дұрыстығына ешқандай кепілдік жоқ. ЭЕМ ешқандай шешім қабылдамайды,тек оның шешімінің дұрыс нұсқасын таңдауға көмектеседі. Осы процесс келесi кезеңдерден тұрады:

Шешiмнiң кезеңдерi.

Мiндеттiң таңдауы

Үлгiнiң құрастыруы

Алгоритмның құрастыруы

Программаны құрастыру

Бастапқы мәлiметтерлердi енгiзу

Алынған шешiмдi талдау.

Информатика ғылымның дамуы жеке бағытты бөлуге әкелетiн қазiргi экономикалық ғылымда, экономикалық информатикада маңызды рөл ойнайды. Жаңа бағыт бұл өзге экономиканы, математикаға бiрлестiредi және информатика, және экономист кәсiпорынның қызметiнiң оптимизациясын мiндеттi шешiп, өнеркәсiптiң дамуы туралы стратегиялық маңызды шешiмдер қабылдауға және өндiрiстiк процессті басқаруға көмектеседi.

Өңделген программалық база экономикалық процестер математикалық модельдерде негiзделедi және иiлгiш iлiгедi және басқарушылық шешiмдердi экономикалық әсердi болжаудың сенiмдi тетiгi болады. ЭЕМ көмегімен адам шеше алмайтын аналитикалық мiндеттердi тез шешiледi.

Соңғы кезде компьютер экономист пен басқарма мүшесi жұмыс орынының ажырамас бөлiгі болды.

Пішіндеу-күрделі жүйелерді басқаруға жауапты ,адамдардың қуатты құралдарының бірі. Үлгi нақты объект, жүйенi ұсыну болып немесе нақты тiрлiк олардың кейбiр пiшiнге, өте жақсы пiшiнiнен ұғым көрiнедi. Әдетте үлгi түсiндiрме, түсiнушiлiк көмектесетiн құрал-жабдық немесе әбден жетiлдiру ретінде қызмет етедi. Математикалық модельдердi талдау мiнез-құлық системасын болжау үшiн пайдаланатын тиiмдi құрал тағы басқа жетекшiлердiң менеджерлерiн қолдана беретiн, және алынатын нәтижелердi салыстыруы мүмкiн. Пiшiндеу логикалық баламалы әрекеттердi зардап жолымен болжауға рұқсат бередi және какомуының әжептәуiр сенiмдi көрсет жоғары бағалау беру керек.

Кәсiпорын ресурстардың кейбiр түрлерiмен орналастырады, бiрақ ортақ қорлар ресурстары шектеулі. Осылайша маңызды мiндет пайда болады: ресурстардың минималды шығындарымен мақсатқа жету қамтамасыз ететiн оңтайлы нұсқаны таңдау.Қорыта келгенде тиiмдi басшылық процестiк мақсатқа жетіп ғана емес, экстремалды мағына кейбiр тиiмдiлiк критерий (MIN, MAX) жанында ұйымын түсiнеді:

К = F(X1,X2,...,Xn) -> MIN(MAX)

К-функциясы қойылған мақсаттың жетiстiкке бағытталған әрекеттiң нәтижесiн математикалық бiлдiрудi көрсетеді, және оны сондықтан да мақсаттық функция атайды.

Күрделi өндiрiстiк жүйенi қызмет ету әрқашан параметрлердi үлкен санмен анықталады. Бұл параметрлердi оңтайлы шешiм бөлiк алуы үшiн максимумға аударуы керек, ал басқа минимум. Сұрақ пайда болады: мұндай барлық талаптарға бiрден ең жақсы түрмен қанағаттандыратын шешiм жалпы болады ма? Жоқ-деп сенiмдi жауап беруге болады. Іс жүзiнде Көрсеткiш қандай болса максимумға ие болған шешiм iс жүзiнде болса басқа көрсеткiштер айналдырмаған не максимумға не минимумға мән бермейді.Сондықтан ең жоғары өнімді ең аз шығынмен өндіру деген түсінік қате. Дұрыс айтуға болар едi: құн жанында ең жоғары сапаны өнiм сол алу, бiрақта олар мақсаттарды айқын анықтайды, бiр жағынан мұндай бiлдiрулер әдемi кем естiледi, немесе өнiмiн өндiрiсiне шығындары, сапа оны арзандатылмай азайту. Яғни, мақсаттары таңдау және мақсаттық функцияны жетiстiк оны белгiсiн құрастыруы, өлшеудiң ең қиын мәселелерiн болады және кейбiрi негiзiнен шамаласпайтын бiр-бiрiмен әртүрлi айнымалылардың салыстыруы: қауiпсiздiк мысалы және құн, немесе сапа және оңайлық.

Бiрақ тап мұндай әлеуметтiк, этикалық және психологиялық ұғымдар мақсат себептiң факторлары анықтамада жиi сияқты шығып тұрады және тиiмдiлiк критерий. Өндiрiстiң басқарудың нақты мiндеттерiнде ескеруi керек онда, кейбiр белгiлер үлкен маңыздылық ие болған қарағанда басқа. Яғни, мұндай белгiлер салыстырмалы мәндiлiк олардың орнатуға бойына қарай тұрғызуға болады және басымдылық. Ұқсас ең қолайлы жағдайлардағы басымдылық белгiде бар ең үлкен максималь мәндер алған шешiмi есептеуге болып келедi. Мұндай тәсiл шектi жағдай басты белгiнi бөлудiң қағидатын болып көрiнедi. Мысалы, белгi бұл ретте бiр әлдебiр негiзгi берiктiктiң сапасында қабылда болды, өнiмнiң құнарлылығы және тағы басқалар. Бұл белгi бойымен оптимизация қалғанға ғана бiр шарттың көрсетедi өндiредi, үшiн онда берiлген мән болған iсi олары какихтан кем емес. Бойына қарай тұрғызылған параметрлердiң арасындағы кәдiмгi арифметикалық операция өткiзуге болмайды, мүмкiн тек құндылықтарды иерархия олардың анықтауы және табиғи ғылымдарда пiшiндеуден маңызды өзгелiктi болып көрiнген басымдылықтардың шкаласы.

Анықталмағандығы шарттарындағы математикалық модельдеуiн күрделiлiк белгiсiз факторларды табиғат қандай сол бағынышты болады. Бұл мiндеттiң белгiсi бойымен екi тапта бөлiседi.

1 ) Стохасткалық мiндеттер, қашан белгiсiз факторлар ықтималдықтар белгiлi тарату заңдары үшiн кездейсоқ көлемдер болады, және басқа статистикалық сипаттамалар

2 ) Белгiсiз мiндеттер, қашан белгiсiз факторлар статистикалық әдiс кескiнделе алмайды.

Стохастикалық мiндетке мысал:

Бiз кафе ұйымдастыруға шештiк. Келушiлерiн саны қандай, бiзге күнде белгiсiз адам келедi, қанша уақыт болатыны да белгiсiз, әр келушiге қызмет көрсету уақыты да белгісіз. Дегенмен бұл кездейсоқ шамаларды сипаттау статистикалық жолмен алына алады. Кездейсоқ шама тәуелдi болып тұрған тиiмдiлiк көрсеткiшi да кездейсоқ көлем болады.

Тиiмдiлiкті бiз осы жағдайда көрсеткiш ретiнде емес, өзіндiк кездейсоқ шама емес, орташа мәнi және орташа мәнінің шешiмiн максимум немесе минимум ретінде аламыз.

Қолданылған әдебиеттер:

1. Белошапка В.К., Лесневский А.С. Основы информационного моделирования // Информатика и образования. 1989. №3. – С. 29-33.

2. Замков О.О., Толстопятенко А.В., Черемных Ю.Н. Математические методы в экономике – М., ДИС, 1998. – 368 с.

3. http://abc.vvsu.ru/Books/inform_tehnolog/page0018.asp

4. М.В. Григорьева. Сетевые технологии в экономике прямых продаж и их автоматизация - http://www.tusur.ru/filearchive/reports-magazine/2011-23-1/131.pdf