KOZACKIE REPUBLIKI I TRADYCJE PAŃSTWOWOŚCI

I. Jerochin

Croydon College, Londyn, Wielka Brytania

Adnotacja. W artykule autor rozpatruje fenomen kozackich republik w historii rosyjskiej, pokazuje specyfikę oraz unikalny charakter ich państwowości, wyciąga wnioski o jej charakterze parapolisowym i określa ten stan jako potencjalnie państwowy. Na przykładzie Siczy Zaporoskiej zostaje przeanalizowane rządzenie i samorząd w kozackich republikach, elementy demokracji i społeczeństwa obywatelskiego.

Abstract. In the present article the author examines the phenomenon of Cossack republics in the Russian history, shows the specificity and uniqueness of its statehood, makes conclusions about its parapolis nature and defines this condition as potentially state. By an example of Zaporizhian Sich the author examines the administration and self-administration in the Cossack republics, the elements of democracy and civil society.

Wyrazy kluczowe: republika, demokracja, samorząd, państwo, państwowość, kozactwo, stan.

Key words: Republic, democracy, government, state, statehood, Cossacks, estate.

We współczesnym świecie w środowisku ostrej konkurencji we wszystkich dziedzinach, a zwłaszcza w polityce, dotkliwym problemem jest kwestia istoty i natury państwa, fenomenu budowania państwa. Racjonalne mechanizmy pod wieloma względami nie wyjaśniają tych lub owych historycznych form budowania państwa, więc powstaje potrzeba zorientować się w nich z punktu widzenia doświadczenia historycznego, unikalnego fenomenu kozackich wspólnot. Wolne wojskowe braterstwo w ramach państwowości Siczy Zaporoskiej zostało typowym również dla innych kozackich wspólnot. Jednolitość państwowego ustroju kozackich republik w różnych regionach Rosji była spowodowana wspólnym charakterem zewnętrznych i wewnętrznych okoliczności: koniecznością obrony i umiejętności wojskowych, służby państwu rosyjskiemu, wspólną mentalnością, charakterystykami stanu.

Na przełomie ХХ/XXI w. w warunkach powrotu do demokracji wzrosło zainteresowanie badaniami wczesnych form demokracji. Na podstawie strukturalno-funkcjonalistycznych i neo-funkcjonalistycznych tradycji rozwija się nowy kierunek, który został założony przez D. Aleksandera [1]. Określając demokratyczne społeczeństwo jako “sferę interakcji, instytucji i solidarności, która wspiera życie społeczeństwa poza sferami gospodarki i państwa”, on kładzie nacisk nie na instytucje społeczne, jak to robili jego poprzednicy, a na to, co odbywa się poza tymi instytucjami [1, s. 6]. Taka teza daje możliwość po nowemu spojrzeć na wczesne kozackie republiki, przeanalizować przyczyny kształtowania się autonomii i samorządu w głębi tych formacji państwowych. Instytucja państwowości u Kozaków jest również potwierdzona przez liczne zawarte sojusze i stosunki dyplomatyczne z państwami europejskimi.

Liczne krajowe badania poświęcone problematyce kozackiej kładą nacisk na faktyczną, a nie teoretyczną stronę unikalnego modelu państwowości [6, 9, 11], analizują kulturę i subkulturę Kozactwa [5, 10], stosunki z władzami rosyjskimi [4, 7]. W chwili obecnej dużo prac pozwala na wyciągnięcie wniosków nawet o pewnych elementach społeczeństwa obywatelskiego w szeregu kozackich wspólnot, chociaż J. Piwowarow i A. Fursow słusznie twierdzą, że u nas dotychczas agenci społeczeństwa w mniejszym lub większym stopniu pozostają podmiotami za zgodą i na zlecenie rządu [13, s. 121, 139]. Kozactwo i w Średniowieczu mogło rozwijać swoją autonomię w tych ramach i granicach, które były dozwolone przez państwo rosyjskie.

Jak pisze Arystoteles, “społeczeństwo, które składa się z kilku osiedli, jest całkiem zakończonym państwem, które osiągnęło, można powiedzieć, w całkowitym stopniu samowystarczalny stan i powstało dla potrzeb życiowych, lecz istniejące dla osiągnięcia szczęśliwego życia. Stąd wynika, że każde państwo jest produktem naturalnego powstawania, tak samo jak pierwotne stosunki: ono jest ich zakończeniem, w tym zakończeniu przejawia się natura” [2, s. 306]. W ten sposób, kozacka państwowość występuje jako “utwór natury”, jako realizacja naturalnej potrzeby człowieka – istoty społecznej, “zwierzęcia politycznego” – w stosunkach i wspólnym działaniu, jako wyższa forma takiego obcowania, a zadanie liderów dostrzegano w znajdowaniu optymalnego ustroju państwa.

Wśród trudności kształtowania się demokracji w Rosji obecnie są dostrzegane nie tylko rozkład tradycyjnych norm i związków społeczno-kulturowych, lecz również powstanie zawyżonych oczekiwań materialnych i statusowych. Te oczekiwania, zwłaszcza na wczesnych, niedojrzałych stadiach konstruowania demokratycznych wspólnot kozackich, najczęściej nie mogły być zaspokojone, ponieważ one kształtowały się z głęboko tradycyjnej, czasem nawet infantylnej i archaicznej konstytucji duchowo-psychologicznej. Wierność rosyjskiemu carowi i rosyjskiemu państwu w kozackiej świadomości w zaskakujący sposób towarzyszyła oporowi ustrojowi państwowemu, kiedy ten ostatni przestawał ją zadowalać.

Tak na przykład po Wielkiej smucie niezadowolenie władzą, pragnienie porządku i spokoju ukształtowały podstawę psychologicznych nastrojów Kozactwa. Wybór Michała Romanowa nie mógł zaspokoić również innych grup społecznych. W mitologizowanej świadomości jeszcze przez dłuższy czas błąkały niewyraźne nadzieje społeczne, związane z samozwaństwem. Na podstawie badań S. Bachruszyna, który opierał się na materiały dotyczące śledztwa w sprawach przestępstw politycznych w tych czasach, można wykryć godne uwagi fakty. Tak w 1622 roku na Kołomnie Demyd Frołow w rozmowie z kilkoma Kozakami oświadczył: “Car Dymitr jest żywy, pojawił się on w Zaporogach; i z Zaporogów posłał go Sahajdaczny do króla, zdobył mu ubranie i dał je rosyjski kozak, który ma na imię Waśka, 7 lat temu” [3, s. 92]. Tak tworzyła się nowa legenda, wywołana niezadowoleniem nową władzą i związana z Kozactwem, jako głównym źródłem buntu.

Jeszcze N. Kostomarow wyodrębniał w różnych kozackich wspólnotach jednakowe dążenie do “zachowania swojego korporacyjnego charakteru przeciwko państwowej władzy, lecz jednocześnie gotowość do służenia państwu z zachowaniem swej wolnicy” [8, s. 265]. Moskiewski rząd godził się z Kozacką wolnicą w zamian za służbę i obronę granic. W ramach tego procesu odbywają się «targi» i wymiana zasobami politycznymi. Podkreśla to asymetryczny charakter stosunków między wcześnie ukształtowanymi się wspólnotami kozackimi a rosyjską władzą, a jej zasoby w przyszłości zaczęły być stosowane dla wpływu, co zwiększyło potencjał i siłę wpływu podmiotu władzy.

Jednak, oprócz “obłaskawionych” przez państwo wojennych Kozaków, powstawały również wolne samodzielne bractwa, wśród których była unikalna formacja państwowa – Sicz Zaporoska. “One były samodzielnie rządzone, uważały siebie za niepodległe i jeżeli wyrażali gotowość do służby carowi, to jakby dobrowolnie” (8, s. 265). To wolne bractwo było otwarte dla wszystkich. Jednak przyjęcie do Siczy Zaporoskiej (podobne do przyjęcia obywatelstwa) było dokonywane na określonych warunkach, z których podstawowymi były przysposobienie wojskowe i prawosławna wiara. Często kozackie wspólnoty wyrażały niezadowolenie z rosyjskich władz, wbrew zakazom i rozporządzeniom prowadziły wojny z sąsiadami, napadały na carskich posłańców, rabowały kupców, zapewniały schroniska będącym w niełasce i zbiegłym osobom.

Samo pojęcie Kozak najpierw określało wolnego włóczęgę, a potem wojowników, śmiałków. W ludowej świadomości ono miało szerokie znaczenie i było trwale związane z pragnieniem uciec od pańszczyzny, podporządkowania władzy, od państwowego ucisku, szykanowania. Zdaniem Kostomarowa, “każdy włóczący się zbieg był w ludowym sensie Kozakiem... Ruski lud wyrywając się z państwowych ram szukał w Kozactwie nowego, innego ustroju społeczeństwa” [8, s. 266]. Także przed początkiem XVII w. w świadomości społecznej utrwaliło się wyobrażenie, że “na Kozaków nie można polegać, że oni kryją w sobie myśl o nowym samozwaństwie” [3, s. 92].

Znany badacz W. Tyszkow wykrył w historii rosyjskiej państwowości wszystkie cechy zaniepokojenia kwestią konsolidowania ludu (ludności) imperium w toku modernizacji i dość wczesną interpretację narodu jako wspólnoty, która przeżywa swoją łączność (a nawet całkowitą jedność) przez państwowość [12, s. 570]. Jeszcze bardziej skomplikowanie wygląda kwestia tożsamości. Rosyjska tożsamość była tworzona przede wszystkim nie na etnicznych, a na tradycyjnych podstawach: wyznaniowych (“my” jako “prawosławni”, “chrześcijanie”, “oni” jako “niechrześcijanie” / “bisurmanie”), stanowych (“my” jako “Kozacy”) lub terytorialno-lokalnych/regionalnych (“my” jako “dońscy”, “zaporoscy”, “jaiccy”).

Polityczna władza w kozackich republikach charakteryzuje się zdolnością i możliwością dla tych, którzy ją posiadają, wprowadzać swoją wolę w kierownictwie i rządzeniu całym społeczeństwem (państwem), wywierać wpływ na zachowanie kozaków za pomocą środków, które są w dyspozycji państwa, mobilizować ich do osiągnięcia stawianych celów, regulować stosunki między mieszkańcami stanicy (w tym dla stabilności i zgody społecznej).

Doświadczenie budowania państwa kozackich republik doprowadza do szeregu dychotomii. Władza a wolność, władza a przemoc, władza a autorytet, władza a jednostka. Dotychczas w historii nie ma zgody w sprawie tego, co kryje się za wieloaspektowym fenomenem kozackiego samorządu, fenomenem panowania jednego nad innym, jednostki nad tłumem, lidera nad prowadzonym [5, 6, 7, 10].

Można wyciągnąć wniosek, że kozackie republiki reprezentowali wtórny (równoległy) model państwa w ramach Imperium Rosyjskiego. Taki parapolisowy stan organów społecznych można określić jako potencjalnie państwowy, tzn. sytuację, kiedy tylko poszczególne składniki kozackiej wspólnoty przechodziły do następującego etapu swojego rozwoju z zachowaniem poprzednich form – prawa zwyczajowego, struktury rodziny, prymitywnych modelów samorządu.

Lista bibliografii

1. Aleksander D. Włast', politika i grażdanskaja sfiera // Socis. – 2009. – nr 10. – S. 3-14.

2. Aristotel. Politika. Afinskaja polotija. Seria: "Iz klassiczeskogo nasledija". – M., Mysl, 1997. – 466 s.

3. Bachruszin S. W. Politiczeskije tołki w carstwowanije Michaiła Fiedorowicza // Bachruszin S. W. Trudy po istocznikowiedieniju, istoriografii i istorii Rossiji epochi feodalizma. – М.: Nauka, 1987. – 222 s.

4. Wołwienko A. A. Rossijskaja włast' i donskoje kazaczestwo wo II poł. XIX - nacz. XX ww. // Prostranstwo własti: istoriczeskij opyt impierskoj Rossiji i wyzowy sowriemiennosti / Pod red. B. W. Ananjicza, S. I. Barziłowa. Seria "Uniwersitietskaja nauka", wyp. 3. – М.: Moskowskij obszczestwiennyj naucznyj fond, 2001. – S.186-203.

5. Dchiuban W. W. Osobiennosti kazaczestwa kak subkultury // Woprosy kulturologii. – 2012. – nr 12. – S. 67-70.

6. Istorija kazaczestwa Aziatskoj Rossiji / N. A. Minienko (otw. red.). – Jekatierinburg, 1995. Т. 1. XVI – pierwaja połowina XIX w.

7. Kislicyn S. A. Gosudarstwo i raskazacziwanije. 1917-1945. – Rostow-na-Donu, 1996.

8. Kostomarow N. I. Russkaja istorija w żiznieopisanijach jejo gławniejszych diejatielej. – М., 2007. – 1024 s.

9. Nikitin N. I. Służyłyje ludi w Zapadnoj Sibiri XVII w. – Nowosibirsk, 1988. – 277 s.

10. Rybłowa M. A. Donskoje bratstwo: kazaczji soobszczestwa na Donu w XVI – pierwoj trieti XIX w. / М. А. Rybłowa – Wołgograd, 2006. – 342 s.

11. Sokołowskij I. R. Służylyje “inoziemcy” w Sibiri XVII wieka. – Nowosibirsk, 2004. – 212 s.

12. Tiszkow W. A., Sznirelman W. A. Nacionalizm w mirowoj istorii. – М.: Nauka, 2007. – 657 s.

13. Chłopin А. Grażdanskoje obszczestwo w Rossiji: ideologija, utopija, realnost' (razmyszlenija nad otieczestwiennymi publikacijami poslednich let) // Pro et contra. 2002. Zima. – S.120-141.