ТІЛ МЕН МӘДЕНИЕТ – ӨЗАРА АЖЫРАМАС ҚҰНДЫЛЫҚТАР

Жүзтаев Ж.Б., Аренов А.В., Көбейсин Т.Е.,

Кунтубаева Г.О., Каримсакова Б. А.

«Тұран-Астана» университеті, Астана қаласы.

Лингвомәдениеттану – қазіргі таңда этнолингвистика саласының ең жаңа бағыттарының бірі болып саналады [1]. Бұл ғылыми пәннің негізгі міндеті – тіл және мәдениет, тіл және этнос (халық), тіл және халықтық ділдің (менталитеттің) арасындағы байланысты сипаттау мен анықтау болып табылады. Э.Бенвенистің пайымдауынша: «үштік негізіндегі – тіл, мәдениет, адами тұлға» тұжырымына ол зерттеушінің этнос болмысының материалдық және рухани байлығын көруге мүмкіндік беретін лингвомәдениеттану терминін өзіндік айнаға теңейді [2]. Кез-келген ғылыми пәннің дербес пән ретінде болу қабілеті мен құқығы оның категориялық аппаратының, яғни терминденр жүйесінің құрылу дәрежесімен анықталады. Тілдік санадағы тұлға жайындағы түсініктер сөздіктерде индивидті – «адамға табиғи берілген немесе адамға тікелей қатысты құндылықтар жүйесін» атайды [2] және «адам белгілі бір құндылықтар иесі» деп түсіндіріледі [3]. Алайда, осы жоғарыда берілген тұжырымдарда, ең алдымен, осы құндылықтардың әлеуметтік маңыздылығы көрсетілмеген, яғни «тұлға – ол қоғамға тікелей қатысты, қоғам мүшесі» тұжырымы жоққа шығарылған.

Qualis homo, talis ejus est oratio (Фабий Квинтилиан) - тіл адамның жеке тұлғалық қасиеттерін білдірумен байланысты, ол көптеген тілдердің (славян, армян, испан, румын, көне француз тілдері) грамматикалық жүйесінде адами тұлғаға кез-келген құндылықтар сәйкес келеді [4]. Дегенмен, «тілдік тұлға» түсінігі тек соңғы онжылдықта антропологиялық тіл білімінде пайда болды және оның тіл білімінде орны анықталып, осы ғылыми пәнге «тіл білім тұлғалығы» атауын берілді [5]. Егер тіл – «адамның рухани байлығының, ішкі жан дүниесінің айнасы іспеттес» болса, онда тілде негізінен мәдениеттің құрамына кіретін адами тұлға және концепт түсініктері көрсетіледі [6].

«Тілдік тұлға» түсінігі тіл білімі саласына түрлі философиялық, әлеуметтік және психологиялық көзқарастардың нәтижелері негізінде пайда болады және ол адамның кез-келген қасиеттерін анықтайтын физикалық және рухани құндылықтар жүйесі екені белгілі. [7].

Тіл зерттеушілері арқылы халықтың менталитетін, дүниеге, қоғамға, өздеріне көзқарасын түсінуге болады деп есептейді. Лингвомәдениеттану мәдениетте метафора мен символдардың, ғасырлар бойы тілде сақталып келген фразеологизмдердің рөлін анықтауға тырысады, себебі фразеологизмдер халықтың көзқарасын, белгілі қоғамдық кезеңдегі сол заманның идеологиясын жанама түрде жеткізеді, яғни, халықтың мәдениеті фразеологизмдерде, метафораларда, символдарда бейнеленген. Мысалы: «When cat is away, the mice will play» - «Құлан құдыққа құласа, құрбақа құлағында ойнар», «Take care of pence and the pounds will take care of themselves» - «Теңге тиыннан өсер, Жылқы құлыннан өсер», «The rotten apple injures it`s nature» - «Бір құмалақ бір қарын майды шірітеді», «Ceaser`s wife is above suspicion» - «Аузы қисық болса да, бай баласы сөйлесін», «All are not friends that speak us fair» - «Жалған дос көзіңе мақтар, сырт айналып сойылын сатар», «All are not hunters that blow the horn» - «Мылтық ұстағанның бэрі аңшы емес».

«Тілдік тұлға» түсінігі лексикалық жүйеге негізделген белгілі бір тіл иесінің ұлттық-мәдени прототипі ретінде қалыптасып, «этносемантикалық тұлға» түсінігі дүниетанымдық көзқарастардың, мәдени құндылықтардың және іс-әрекеттердің негізінде құрылған болатын [9]. «Концепт» түсінігі ресейлік тіл білімі әдебиетінде 90-шы жылдардан бастап қолданыла бастады. Ал, бұл лексеманың лингвомәдениеттік толықтырулары С.А.Аскольдова-Алексееваның көзқарастарына сүйенетін Д.С.Лихачевтің [10] ғылыми мақаласында жалғасын тапты. Концепттің логикалық мазмұнының дәстүрлі қайта қаралуы, оның тіл білімдік түсініктерді психологиялық түсініктерге қатысты етіп қарастыратын когнитивтік тіл білімін қажет етуімен түсіндіреді [101,12-б]. «Концепт» түсінігінің құрамына пәндік қатыстылықпен қатар, бүкіл коммуникативтік маңызды ақпараттар кіреді. Ең алдымен, бұл тілдің лексикалық жүйесінде алатын орнына сілтемелер – оның парадигматикалық, синтагматикалық және сөзқұрамдық байланыстар [11].

Сонымен қатар, Ф.Соссюр бұны кез-келген тематикалық топтың синонимдік ережемен бірге құрылып, тіл білімдік құндылықты көрсететін – «маңыздылық» түсінігіне теңейді. Тілдік концепттің тағы бір семантикалық компоненті тіл иеленушінің рухани құндылықтар жүйесінің мағыналық ерекшеліктерін көрсететін сөздің когнитивті қызметі болып табылады [11]. «Дүниенің тілдік бейнесі» дәстүрлі сананың нәтижесі ретінде тілдің лексикалық бірліктерінде пайда болады, бірақ тіл дүниені көрсетпей, сол нағыз дүние жайлы өзіндік түсініктер (концептуализация) мен дүниетанымдық көзқарастарды көрсету жолдарын қарастырады.

Этномәдениеттік түсініктерді біріктіру арқылы болатын «тілдің ерекшеліктеріне сүйеніп, адамның бейнесін құру – белгілі бір жағдайда субъектінің сөйлеу және ойлау әрекетіне сәйкес келеді» [11]. Лингвомәдениеттік текстерде «концепт» ұғымы өзіндік пәндерге ие болады, объектісі анықталады, мағыналарға толықтырылады және т.б. [8]. «Концепт» ұғымының предикативті ұқсастығы екі негізгі когнитивті метафоралардың, бірін-бірі толықтырып отыратын үлгілердің бар екенін көрсетеді. Дегенмен, архетипті үлгі сөздің түпкі мағынасындағы сезімтал бейнелі, санада терең жасырылған, түсінікте редуцивті түрде кездеседі [8]. Инвариантты үлгідегі концепт белгілі бір семантикалық жүйені құрайтын тілдік бірліктердің мазмұндық жоспарларының біріктірілу шегі есебінде қарастырылады [5].

«Концепт» ұғымының өздігінен сөздің вербалды қарым-қатынас жасау әрекетімен байланыстылығы негізінен барлық лингвомәдениетке берілген анықтамаларда жиі кездеседі. Мәселен, концепт және вербалды қарым-қатынас әрекеті дегеніміз – сөзде біріктіріліп, ұлттық дүниенің болмысын көрсететін сигнификативті (маңызды) бейне [11]. Сонымен қатар, ол «тіл мен сананың біртұтастығын білдіретін ерекше құбылыс деп қарастырылады [9]. Мысалы: «My house is my castle» - «Өз үйім-өлең төсегім», «Good mаnnеss tаке the а mаn» - «Адамды адам ететін оның әдептілігі», «Make hay while the sun shines» - «Темірді қызғанда соқ», «First think, then speak» - «Ойнасаң да ойлап сөйле», «Let sleeping dogs lie» - «Жатқан жыланның қүйрығын баспа», «Better late than never» - «Eштен кеш жақсы», «Time is money» - «Уақыт -білгенге қазына, білмегенге –быламық», «Stiks and stones may break my bones, but words will never hurt me» - «Таяқ еттен, сөз сүйектен өтеді», «Don't trouble until trouble troubles you» - «Жатқан жыланның құйрығын баспа». Бұл мысалдардың барлығы әрбір халықтың өмірлік құндылықтарды әрқалай түсінетініне байланысты әртүрлі болатындығын көрсетеді.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. В.Н.Телия. Русская фразеология. Семантический, прагматический и лингвокультурологический аспекты. М., 1996.-217 б.

2. Э. Бенвенист. Общая лингвистика. М., 1974.-45 б.

3. Словарь русского языка: В 4 томах. Т.2. М., 1982.-192 б; Большой толковый словарь русского языка. Санкт-Петербург, 1998.-501 б.

4. С.И.Ожегов., Н.Ю.Шведова. Толковый словарь русского языка. М., 1998.-330 б.

5. Ж.Вандриес. Язык: лингвистическое введение в историю. М., 1937.-96 б.

6. В.П.Нерознак. Лингвистическая персоналогия: к определению статуса дисциплины // Язык. Поэтика. Перевод. М., 1996.

7. Ю.С.Степанов. Указ.соч. -551 б.

8. Г.И.Богин. Модель языковой личности в ее отношении к разновидностям текстов: АДД. Л., 1984.

9. С.А.Сухих., В.В.Зеленская. Репрезентативная сущность личности в коммуникативном аспекте реализаций. Краснодар, 1997.-64 б.

10. С.Г.Воркачев. Безразличие как этносемантическая характеристика личности: опыт сопоставительной паремиологии. Краснодар, 1997.-115.

11. Д.С.Лихачев. Концептосфера русского языка//ИАН СЛЯ. 1983. Т.52, №1.-3-9 бб.