УДК 153.371
ОРТА МЕКТЕПТЕ ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРМЕН
ЖҰМЫС ЖАСАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Бердалиева Т.Д.
– ОҚМПИ, физика-математика кафедрасының
доценті,
Ебешов Н. – ОҚМПИ 4 курс студенті
Резюме
В статье показаны пути и средства
определения одаренности учащихся школ. Рассмотрены вопросы планирования и
организации различных видов работ с одаренными детьми.
Summary
This article give us the aim method
of learning pupil of schools. We look through plan of guestions and
organization of different view of work with gifted pupils.
Нәтижеге бағдарланған білім
берудің негізі оқушының дара тұлғалық,
дарындылық қабілеттерін дамытумен анықталады. Бүгінгі
таңда білім беруде оқушыға тек қана білім, білік
дағдыларын ғана қалыптастырып қоймай, алған
білімін өмірлік қажеттілігіне жарата алып, оны
шығармашылықпен іске асыру жолдарын игеруді үйрету,
оқуға деген танымдық қызығушылық
қабілетін арттырып, өз білімін әрқашан кеңейту
қажеттілігін сезінуге жетелеу көзделеді. Бүгінгі
білім беру үрдісінде мұғалім өзінің
теориялық білімі арқылы оқушы бойына өзін
қоршаған ортаға деген көзқарасын қалыптастырады.
Мақсатқа жету оқу бағдарламасын тереңдетіп
оқыту және оқушының танымдық белсенділігін дамыту
арқылы жүзеге асады.
Дарынды балаларға білім беруді
ғылымның бүгінгі даму дәрежесіне сәйкес
жүргізу ерекше дарынды балалардың интеллектуалдық дамуын
қанағаттандыруды қамтамасыз етеді. Дарынды оқушымен
жұмыс жүйесінде мұғалім маңызды орын алады.
Оқушының болашақтағы мамандығына байланысты,
кәсіби тағдыры жақсы мұғалімге байланысты.
Баланың бойында күш қуаты жеткілікті, шын дарынды екеніне
сендіру – ұстаз бойындағы құдіретті күш, өйткені
сенім үлкен жеңіске жетелейді. Дарынды баланың одан әрі
жетіле түсуіне ұстаз тарапынан мейірім мен кішіпейілділік, бала
жанын жазбай танушылық қасиет қажет-ақ.
Бала бойындағы дарындылық,
ғылымилық қабілетін ашу, жақсы танымдық
қасиеттерін зерттеу, айқындау – ең басты мәселе. Ал
оқытудың түпкілікті нәтижесі – өз ойын дәлелдей
алатын, жан – жақты білімді, білімін жүзеге асыра алатын,
қалыптасқан өзіндік азаматтық көзқарасы бар
іскер, ақылды, адамгершілігі мол тұлғаны тәрбиелеп
қалыптастыру. Ол үшін белгілі бір жоба болуы шарт. Яғни,
оқушының дарындылығын айқындау,
шығармашылық дарындылығын зерттеу, анықтау, белгілі бір
бағыт – бағдарлама бойынша жұмыс жүргізу қажет.
Оқу жылының басында дарынды балаларға арналған
тиімді жұмыс жоспарын құрып аламын. Ол оқушылар
осы жоспар бойынша жұмыстарын жасап, күнделіктеріне толтырып
жазып отырады.
Дарынды балалармен жұмыс
жүргізу мәселесін, мәселелерді көп ғалымдар,
психологтар зерттеген: Л.С.Выгодский, Б.Т.Ананьев, Н.С.Лейтес, В.М.Теплов,
М.Матюшкин, С.Рубинштейн, В.Э.Чудновский, В.А.Крутовский, Л.А.Венгер т.б.
Орта мектепте оқытудың
мазмұны мен тәсілдерін қолдана отырып оқушылардын
дарындылығын байқау және пәнге деген
қызығушылығын арттыру маңызды жұмыстардың
бірі.
Оқушының дарындылығын
анықтап, дамыту мақсатында әр пән
мұғалімінің алдында төмендегідей мақсаттар мен
міндеттер болуы орынды:
1. Дарынды оқушының ақыл-ойының, эмоционалдық
және әлеуметтік дамуы мен ерекшеліктерінің өзіндік
ашылу деңгейі мен өлшемін ескеру;
2. Жан-жақты ақпараттандыру;
3. Коммуникативті бейімдеу;
4. Дарынды оқушының
шығармашылық бағытының ашылуына, дамуына,
қоршаған ортаға өзін-өзі жарнамалауына
көмек көрсету;
Осы мақсаттар мен міндеттерді орындауда мектеп
ұстаздары мынандай жұмыс түрлерін қолданады:
1. Икемді және ұтқыр оқу жоспарын құрады;
2. Жеке пәндерді оқытуда тәуелсіз қозғалыс
жасайды;
3. Дарынды оқушының өзінің жұмысын
өзі жоспарлап, шешім қабылдауына ықпал етеді;
4. Дарынды оқушының
қызығушылығына байланысты оқу жоспарын
құрады.
Осындай жұмыс түрлерін
ұйымдастыруда ұстаздар мынандай мәселелерге баса назар
аударады:
1. Пән сабақтарында
шығармашылық сипаттағы тапсырмаларды іріктеу, орындау, талдау
жұмыстарын жүйелі жүргізуге;
2. Дарынды оқушылардың білім
деңгейі мен олардың өз мүмкіндіктерін пайдалану
көрсеткішін арнайы әдістемелер бойынша жүйелі түрде
тексеріп отыруға;
3. Сабақтан тыс мезгілде
жүргізілетін жұмыстарға - пәндік олимпиада,
ғылыми конференцияға, интеллектуалдық турнирлер мен
шығармашылық байқауларға дайындық
жұмыстарын жыл бойы жоспарлы жүргізуге;
4. Білім беру мекемелерінде дарынды
оқушылар үшін арнайы сыныптар мен топтар құрып,
оқу бағдарламаларын жеделтетіп оқытуды
ұйымдастыруға.
Жеделдетіп оқыту бағдарламасын
мұғалім оқушымен және ата-анасымен бірігіп
құрады. Мектеп психологы пән мұғалімдерімен
бірігіп отырып, сауалнама арқылы оқушының дарындылық
сферасын анықтайды. Оқушының дарындылығы
анықталған кезде, дарынды оқушының жетекшісі, психолог
оның жеке құжаттарын, мінездемесін, сынып журналын
зерттейді,баланың сабақтағы, сабақтан тыс кездегі
іс-әрекетіне үнемі бақылау жасап, талдау жүргізеді,
әр түрлі формада білім тексеру жұмыстарын ұйымдастырып,
білім деңгейін анықтайды,психо-педагогикалық диагностика
жүргізеді.
Мектепте жеке пәндерді
оқуда ерекше білім жетістіктерін көрсеткен оқушылардың
мәлімет банкісі құрылып, оқушылардың білім
жетістіктері мен психопедагогикалық диагностикалары салыстырылып,
әр оқушыға күнделік жүргізіледі.
Дарынды оқушылар мен жасалынатын жұмыс түрлері:
1. Баланың
қызығушылығына әрі табиғатына қарай
ғылыми жұмысқа баулу;
2. Пәндік олимпиадалық жұмыстарға дайындау;
3. Қазіргі кезде жақсы дамып
келе жатқан дебаттарға, пікір – сайыс яғни интеллектуальды
ойындарға дайындау;
4.Мектептің ғылыми
қоғамындағы үйірме жұмыстарын ұйымдастыру.
ХХІ-
ғасырда әлемдік білім беру жүйесінің дамуындағы
негізгі басымдықтарының бірі – мектеп білімін жаңарту. Ол
оқушылардың неғұрлым өз бетінше білім алып, оны
іс жүзінде қолдана білу қажеттілігін тәрбиелеуге
бағытталған.
Оқушылардың ғылыми
зерттеу жұмысын ұйымдастыруы мақсатты әрі жүйелі
түрде бағыттау керек. Сондықтан да ғылыми жоба
технологиясының тиімділігі күннен күнге артуда. Жобалау технологиясын
қолданудағы негізгі мақсат – оқушылардың
қызығушылық ынтасын дамыту, өз бетімен жұмыстарын
жүргізу арқылы білімдерін жетілдіру, ақпараттық
бағдарлау біліктілігін қалыптастыру және сыни
тұрғыдан ойлау қабілетін арттыру арқылы оқушыны
болашақта әр түрлі жағдаяттарда, әр түрлі
қоғамдық ортада өзін-өзі көрсете білуге
бейімдеу. Егер оқушы ғылыми жобасы тақырыбын дұрыс
таңдай отырып, жоспарлай білсе, оны дұрыс орындай алса - ол
болашаққа дұрыс бейімделген тұлға болып
қалыптасады. Әр түрлі жағдаяттарда дұрыс шешім
қабылдай отырып, әр түрлі адамдармен тіл табыса отырып,
әр ортада дұрыс бағыт – бағдар бере алады.
Сонымен,
оқушының ғылыми жұмысының тиімділігі –
көзбен көріп, құлақпен естіп, есте сақтай
отырып,оқушыны ізденіске, іскерлік пен танымдық ынтаға,
шығармашылық қабілетті жетілдіру арқылы түрлі
мәселелерді шеше білуге, тапқырлыққа,
жаңағылыми ізденіске жетелеуде.
Пәндік олимпиадалардың негізгі
мақсаттары мен міндеттері педагогтардың
ғылыми-әдістемелік деңгейлерін анықтау, кәсіби
және ақпараттық құзыреттілік деңгейлерін
арттыру мен қатар, дарынды оқушының өзін
қызықтыратын пәнде шығармашылық белсенділігін
ынталандыру және қызығушылығын дамыту, ғылыми
білімді насихаттау болып табылады.
Қазіргі кезде жақсы дамып келе
жатқан дебаттардың, пікір – сайыс яғни интеллектуальды
ойындардың мақсаты - Қазақстандық
қоғамдағы өзекті мәселелерді ғылыми
тұрғыдан зерттеп, ашық пікірталас алаңында
талқыға салу арқылы оқушылардың шығармашылық
және қоғамдық белсенділігін арттыру; жастардың
ғылымға қызығушылығын туғызып,
мемлекетшілдік сананы дамыту болып табылады.
Дарынды баланың
қабілетіне білім беру тарапынан және тәрбиеішілік
жұмыстар тарапынан қолдау болуы шарт. Ол ең алдымен: дарынды
баланы анықтау жолдарымен және дұрыс бағыт-бағдар
беру жолдарымен айқындалады. Дарынды баламен жұмысты бастау жолында
төмендегідей проблемаларға кездесеміз: әлеуметтік
жағдайының әсері, жаңадан келген оқушының
ортаға бейімделе алмауы; жас кезеңіндегі өтпелі кезеңі,
оқуда жетістікке жете алмауы, ұяңдығы,
психофизиологиялық себептер. Әртүрлі жағдайда
кездесетін жоғарыда көрсетілген проблемадан негізінен ата-ана мен
сынып жетекшісінің, пән мұғалімдерінің және
әкімшіліктің тығыз байланысы шешуші жолды анықтайды.
Оқушының дарындылығын
анықтауда:
1. Дарынды бала туралы педагогикалық,
психологиялық, әлеуметтік
ақпараттар, мәліметтер
жинақтау.
2. Бақылау.
3. Анкета.
4. Психодиагностика.
5. Социометрия.
6. Әңгімелесу.
7. Интервью сынды жұмыс түрлері жүргілуі тиіс.
Аталмыш жұмыстар негізде
психологиялық ерекшеліктерін айқындап,психологиялық зерттеу
жұмысының қорытындысын (темперамент, зейін, ес,
қабылдау, ойлауы, т.б.) және басқа мәліметтерді
салыстыра арқылы, баланың әлсіз жақтарын дамытуға
бағыт–бағдар беріп отыру. Ол салыстыру өмірдегі
ғұлама ғалымдардың балалық шағымен байланысқаны
ұтымды болады. Атақты адамдардың мектеп
қабырғасында кей пәндерде білімі төмен болғанымен
танымдық қабілеті жүре дамитындығын дәлел ретінде
айтуға болады. Мысалы:Лейбниицтің, Ньютонның,
Лобачевскийдің математикаға қабілеттері 20 жастан соң
байқалыпты. Томас Эдисонның бала кезінде есте сақтау
қабілетінің өте нашар болғандығын және
мектепте үйреткенін ұмыта беріп, мұғалімдерді жиі
ренжітетін. Ол мектепте барлығы үш ай ғана оқыды.
Қашықтықтан ақпарат жіберетін прибор
құрастырды, жазу машинкасымен әлемді таң
қалдырды. Осындай өмірдегі жағдаяттармен таныстыра отырып,
баланың тек жақсы оқуына ғана емес, бойындағы
қабілеттілікті көре, тани білуіміз керектігін естен
шығармағанымыз да дұрыс. Дарынды балалардың
шығармашылық қасиеттерін дамыту жұмыстары сынып ішінде
психо-эмоционалды климатты қалыптастыру бағдарымен де тығыз
байланысты.
Олбағыт:
- Әлеуметтік жағдайы төмен отбасының дарынды балаларына
мектеп тарапынан материалдық көмекпен қамтамасыз ету
(мұражай, театр, қаланың көрнекті жерлеріне
саяхатұйымдастырут.б.);
-Физиологиялықденсаулығынбақылапотыру;
-Демалыскезіндетегінсауықтыруорындарынажіберу;
- Психологиялық қызмет қолдауы (психологиялық
тұрғыда денсаулығын бақылау,консультация;
-Профилактика, тренинг, қабілетіне қарай іс-шаралар
ұйымдастыру, ақпараттандыру,жинақтау,тарату,т.б.)
-Кітапханамен тығыз байланыс, қажетті материалдар қарастыру.
Көрсетілген жұмыстар сынып жетекшісімен ата-ана байланысы негізінде
мектеп әкімшілігінің қолдауымен жүзеге асады. Аталмыш
жұмыстар жүйелілікке негізделіп, дарынды оқушымен жұмыс
түрлері іске асу барысында оқушының өзін өзі
бақылауы негізінде төмендегідей өзгешелікті
байқауға болады:
1. Интеллектуалды эмоциялық бірлікті сақтай біледі;
2. Шешім қабылдайды;
3. Сенімділік туындайды;
4. Өзгелермен салыстырады;
5. Өзін-өзі бақылайды;
6. Жауапкершілік туындайды;
7. Мінез-құлқы өзгеріледі;
8. Ғылыми тұрғыда ізденеді;
9. Материалдарын жинақтайды.
Дарынды баламен жасалынатын жұмыс барысында төмендегідей
бағыт-бағдарды жоспарлаған орынды:
1.Оқушымен жасалынатын жұмыстың икемді және
ұтқыр формасы құрылуы тиіс;
2.Жеке пәндерді оқытуда бағдарламадан тыс материалдар негізі
қамтылып, тәуелсіз құрылымы жасалуы қажет;
3.Дарынды оқушының ғылыми жұмысының жоспары
өзі қалауындай етіп жасағаны орынды,өзіндік шешім
қабылдауына ықпал ету қажет;
4.Дарынды оқушының қызығушылығына байланысты
мұғалімнің өзіндік оқу жоспарын құру;
5.Оқушыға ЖОО -на ғылыми жетекшілік жасайтын ұстазбен
тығыз байланыс жасауына ықпал ету;
6. Дистанциялық оқуды ұйымдастыру.
Дарынды балалармен жұмыс түрлерін ұйымдастыруда төмендегідей
мәселелерге назар аудару керек;
1.Пән сабақтарында шығармашылық сипаттағы
тапсырмаларды іріктеу, орындау, талдау жұмыстарын жүйелі
жүргізу.
2.Дарынды оқушылардың білім деңгейі мен олардың
өз мүмкіндіктерін пайдалану көрсеткішін арнайы
әдістемелер бойынша жүйелі түрде тексеріп отыру.
3.Сабақтан тыс мезгілінде жүргізілетін жұмыстарды-
пәндік олимпиада, ғылыми конференцияға,
интеллектуальдық турнирлер мен шығармашылық
байқауларға дайындық жұмыстарын жыл бойы жоспарлы
жүргізу керек.
4. Білім беру мекемелерінде дарынды оқушылар үшін арнайы сыныптар
мен топтар құрып, оқу бағдарламаларын жеделдетіп
оқытуды ұйымдастыру;
Дарынды баланың жасаған жұмысына қолдау көрсету
де оның болашағына ерекше әсер береді. Оның
өзінің білімділігіне деген сенімділігі арта түседі.
Қолдау көрсету дегеніміз өзі баланың жұмысын
таныстыру, тарату ұғымдарымен астасып жатады. Ол:
1. Тәжірибелерін газет,журнал беттеріне беру;
2. Байқауларға қатысу;
3. Іс-шаралар ұйымдастыру;
4. Мектептермен тәжірибе алмасу.
5. Бақылау күнделігін жазып отыру;
6. Психологиялық материалдар жинақтау;
7. Кітапша құрастыру;
8.”Реферат”;
9.”Портфолио”.
Дарынды баламен жұмыс
мұғалімнің бақылауымен тікелей жүзеге асып отыруы
қажет. Бұл дегеніміз - әр жұмыс түрлері талданып,
сараптама жасалып отыру деген сөз. Осы сараптама негізінде дарынды
балаларды мектепішілік, қалалық, облыстық,
республикалық іс-шараларға қатыстырып, қабілеттерін
дәлелдеу – баланың өз біліміне деген сенімін арттырады.
Әр дарынды баланың ынтасын, дарындылығын қамти отырып,
шығармашылық жұмыстарын таратуға мүмкіндіктер
жасалынады. .Осы жағдай дарынды баланы бақылауға, дұрыс
бағыт беруге, жеке тұлғалық дамуына мүмкіндік
туғызатын бірден бір жол. Жас ерекшелігін ескере отырып қабілетіне
қарай баланы жүйелі дамытып, қолдау көрсетіп отыру -
келешек жастардың мемлекетімізге әкелер үлесінің зор
екендігін айқындай түседі.
Дарынды баламен жұмыс негізінде
біріншіден: өзін-өзі тануға, өзін-өзі
тәрбиелеуге, жаңашыл, төзімі берік, үнемі өзін
дамытуға, ізденетін, экспериментшіл, принципке берік, ешкімді қайталамайтын,
энтузиазист,бойына дарындылықты қалыптастыра білетін
тұлғаны күтеміз.Екіншіден: дарынды балалар келешектегі
кәсіби мамандық таңдауда өздері шешім
қабылдайды.Және олар мектептегі жасалынған жұмыс
негізінде болашақ мамандықтарын қателеспей таңдай алады
және болашақта жақсы маман иелері болып шығады.
Үшіншіден: дарындыбаламен жұмыс барысында мектеппен ғана
шектелмей, жоғары оқу орындарымен байланыс жасалынады;
төртіншіден өз беттерімен дарындылық орталығын
құруға мүмкіндік жасалынады;
Дарынды балалармен жасалынатын жұмыс
түрлері нәтижесінде төмендегідей жетістіктерге қол
жеткізуге болады:
1. Дарынды оқушының
ақыл-ойының, эмоционалдық және
әлеуметтік дамуы мен ерекшеліктерінің
өзіндік көзқарас тұрғысынан
дамиды.
2. Жан-жақты ақпаратты қабылдауы,
сол ақпараттар негізінде өз ойын
жеткізіп, өмір ағымына сай көзқарасы пайда
болады.
3. Дарынды оқушының шығармашылық деңгейі
дамып, кез-келген ортады өзін еркін ұстау мүмкіншілігі арта
түседі.
4. Дарынды оқушының қоршаған
ортаға өзін-өзі жарнамалау
деңгейі яғни өз білімін көрсете
білуі дұрыс жолға қойылады.
Бүгінгі таңда білім
беру орындарында білім алушыларды шығармашылық
тұрғыда дамытуға арналған жұмыс
түрлерін жетілдіріп дарындылыққа
баулу жұмыстары өзекті мәселелердің бірі болып
есептелінеді.
1. Сидағиева С.М. Жеке
тұлғаның интеллектуалдық-шығармашылық
әлеуеті – физика пәнін тереңдетіп оқытуда
дарындылықты дамытудың негізгі өзегі.
Ғылыми-әдістемелік журнал. №1(13), 2008.
2. Педагогика /Ш.Х.Құрманалина, Б.Ж.Мұқанода, Ғалымова Ә.У., Р.К.Ильясова. – Астана, 2007. «Фолионт», 316 б.
3. www.daryn.kz