Саржанова Г.Ш., Қонақбаева К., Абай Г.Қ.

Тараз инновациялық-гуманитарлық университеті, Қазақстан Республикасы

ҰЛТТЫҚ ТАРЫ ӨНІМІН АЖАРЛАУ ПРОЦЕСІН ИНТЕНСИВТЕНДІРУ

Ұлттық тары жармасын, тары дәнін сумен-жылумен қолөнер әдісімен өңдеу арқылы жасайды. Ол үшін, тарыны суда қайнатады, содан соң суын біраз сорғытып, тоқтаусыз араластырып отырып, қазанға салып қуырады. Қуырып болған соң келіге салып түйіп, қауызынан ажыратады. Түю барысында дән түгелдей үгітіліп кетпес үшін келінің түбіне түрпілі материал (сетка) салып қояды. Түйіп болған соң қауызы мен ұнтағынан ажырату үшін суырады.Тары жармасын қолөнер әдісімен дайындау барысында ең көп қол еңбегін қажет ететін процесс, қауыздау (келіде түю) және суыру процесі. Осы процестерді технологиялық әдіспен жүргізу мәселесі толық зерттеліп, дұрыс жолға қойылмаған.

Сондықтан механикаландырылған технологиялық желіге ажарлау процесін енгізу және күріш қабығының түрпілік қасиетін жарманың шығымын жоғарылату мақсатымен ажарлау процесінде қолдана отырып, тары дәнінің шикізат ретінде қолданылу коэффициентін жоғарылату, сапасы барлық талаптарға сай болатындай тары жармасын жасаудың жаңа технологиясын әзірлеу актуалды мәселе болып табылады.

Мұндағы зерттеу нысаны болып отырған, ұлттық тары жармасының сапасын жақсарту иақсатында жүргізілетін ажарлау процесінде, түрпілі материал ретінде қолданылатын күріш қауызы.

Мұндай әдіспен ажарлау бұрын-соңды болмаған, сондықтан жұмыстың ғылыми және практикалық мәні зор.

Ажарлау процесінде қолданылатын күріш қабығының мөлшері жарма шығымына қалай әсерін тигізетінін байқау үшін, зерттеу жұмыстары сапалық көрсеткіштері бірдей тары үлгісімен жүргізілді.

Зерттеулер ажарлау процесінің моделі болып саналатын лабораториялық ЛУР-1 қондырғысында жүргізілді. Әрбір үлгінің салмағы 50г, ал қосылатын күріш қабығының мөлшері 2%-ға жоғарылатылып отырды. Қауыздау процесі (қондырғының конус саңылауы 0.8мм, дифференциалы 1.25) 40сек , ал ажарлау процесі (қондырғының конус саңылауы 3.5мм, дифференциалы 1.25) 120сек аралығында жүргізілді.

Тарыны күріш қабығының әртүрлі мөлшерін қосып ажарлау нәтижелері 1-ші кестеде көрсетілген.

Зерттеу нәтижелері ажарланатын тарының салмағына шаққандағы қосылатын күріш қабығының 2-14%-ға дейінгі шамасы Саратовская 71 сортынан алынған жарманың жалпы шығымын 3.1%-ға дейін жоғарылатады, ал бүтін ядросының шамасын 3.6%-ға өсіреді, ал уатылған ядросының шығымы 0.5%-ға және ұнтағының мөлшері 3.1%-ға төмендейді. Күріш қабығының одан жоғары шамасы жарманың жалпы шығымының біртіндеп төмендеуіне әкеліп соқтырады, себебі күріш қабығының түрпілік қасиеті ұнтақтың (мучка) көбеюіне себебін тигізеді.

Сонымен бірге, өңдеу уақыты 3 минутқа дейін төмендейді, сол себепті ажарлау машиналарының өнімділігі жоғарылап, саны аз дегенде 2 есе қысқаруы мүмкін.

Тарының Веселоподолянское сортымен жүргізілген өңдеу процесінің нәтижелері жоғарыда аталған нәтижелерге ұқсас. Қарастырылған екі сортта да, ажарлау дәрежесін сипаттайтын жарманың оптималды көрсеткіштері, қосылған күріш қабығының 12-14%-на сәйкес.

Ядроның сызаттылығы мен шынылығының өзгеруіне талдау жүргізіліп, күріш қабығы қосылмаған бақылаушы сынамаға қарағанда, сызаттылығы 2-5%, ал шынылығы 3-6% өсті.

Сонымен, ажарлау процесінің тиімділігі қосылған күріш қабығының мөлшеріне тығыз байланысты, себебі жарманың жалпы шығымы, оның ішінде бүтін ядросының шығымы жоғарылады, ұсатылған жарманың шығымы төмендеп, ұнтағының шығымы азайды. Бұл өзгерістерді былай түсіндіруге болады: жармада физикалық қасиет болып саналатын қуыстылық қасиет бар, сол қуыстың барлығы қабықпен толады да ажарлау машинасының жұмыс зонасын ядромен қандай жоғары толтыру коэффициентімен толтырса да, машинаның типіне, конструкциялық ерекшеліктеріне қарамастан ядроның беттері түгелдей бір-бірімен және машинаның жұмыс зонасының бетімен үйкеліске түспейді.

Күріш қабығы құрамы мен физикалық қасиеттеріне байланысты түрпілік қасиеті бар, сондықтан ядроаралық қуысқа толып ажарлау барысында ұру күшін төмендетіп, ядролардың бір-бірімен үйкелісін жоғарылатады. Бірақ бұл үйкеліс күріш қабығының түрпілік қасиетіне байланысты өте жұмсақ режимде жүреді. Осы фактор ядроның зақымдалуына және ұсақталуына жол бермейді де, сызаттылығы өспейді, шынылықтың өсу себебі негізінен талқандалатын ұн тәріздес дәндер. Күріш қабығының мөлшері 14%-дан асқан жағдайда ядролардың үйкеліс күші жоғарылап ажарлау процесінің тиімділігі төмендейді.

Қазіргі нарықты экономика кезеңінде басқа да маңызды мәселелермен қатар пісіруді қажет етпейтін, немесе 3-5 минут ішінде дайын болатын концентраттар шығару мәселесіне де жоғары мән берілуде. Осындай концентраттардың бірі ұлттық «Тары» өнімі.

Бәрімізге белгілі, мұндай концентраттардың сапасы туралы тұжырым олардың құрамы бойынша ғана емес, өнімнің тауарлық түріне де байланысты жасалады. Ал ұлттық «Тары» өнімін алу процесінде кәдімгі тарыны алу процесіндегідей ажарлау процесі жоқ. Сонымен, зерттеу нәтижелері күріш қабығының түрпілік қасиеті ажарлау процесін интенсивтендіретінін, тары дәнінің қолданылу тиімділігінің артатынын, соған байланысты тарының тауарлық қасиетінің жақсаратындығын көрсетті.

Қолданылған әдебиеттер

1. Правила организации и ведения технологического процесса на крупяных предприятиях. ВНПО «Зернопродукт». 1990г.

2. Брекер П. Прочность абразивных зерен. Пер. с анг.// Труды американского общества инженеров – Интенсификация процесса шелушения.

Кесте 1

Қосылған күріш қабығының мөлшеріне байланысты, ажарлау процесінің тары өнімдеріне тигізетін әсері

Сына- маның нөмірі және аталуы	Қосы- латын күріш қабықта- рының мөл- шері,%	Сызаттылығы, %		Шынылығы, %		Өнімдердің шығымдары
		Сара- тов- ская 71	Весело- подо- лянское 38	Саратов-ская 71	Весело-- подо- лянское 38	Ядросы		Уатылған тары		Ұнтағы (мучка)
						Сара- тов- ская 71	Весело- подо- лянское 38	Сара- тов- ская 71	Весело- подо- лянское 38	Сара- тов- ская 71	Весело- подо- лянское 38
№1 бақы- лаушы	0	56	76	62	51	78	68	10	20	12	12
№2 экс- пери-мент	2	52	73	65	54	79	69	9.7	19.9	11.3	11.1
№3-//-	4	51	72	65	55	79.2	69.1	9.5	19.7	11.3	11.2
№4-//-	6	52	73	66	55	80.4	69.6	9.0	19.6	10.6	10.8
№5-//-	8	51	72	67	56	80.5	70	9.0	18.9	10.5	11.3
№6-//-	10	51	72	66	55	80.6	70.8	9.0	18.7	10.4	10.5
№7-//-	12	50	71	67	56	81.1	70.9	9,2	18.4	9.7	10.7
№8-//-	14	52	71	67	57	81.6	70.9	9.5	18.6	8.9	11.1
№9-//-	16	53	74	66	56	80.7	68.7	10	21.0	9.0	10.3
№10-//-	18	53	74	65	55	80.0	68.5	10	21.2	9.6	10.3