Жүсіпов А.Е. ф.ғ.к., Абдрахманова А.Е. ф.ғ.к.,

Носиева Н.К. ф.ғ.к. Қабиева А.Ш.ф.ғ.м., Жүсіпова Ә.Р.

«С.Сейфуллин атындағы қазақ агротехникалық университеті» АҚ

Парадокстың қазақ, орыс, башқұрт, парсы тілдеріндегі қолданысы

Парадокс түрлі тілде бір-бірінің мағынасын ашатындай, не болмаса ұқсас мағынада жұмсалатыны белгілі. Әлемнің тілдік бейнесіндегі мақал-мәтелдің, адам бойындағы түрлі қасиетті сипаттауға бағытталға тұрақты тіркестер мен сөздер қай тілдің боллмасын қорында жеткілікті. Осы мақалада бірнеше тілдегі ұқсас парадокстарға тоқталуды жөн көрдік[1;2;3;4;5;6;7].

Башқұрт тілінде кездескен тіркестердің ішінен ауызы көрәк менән тешкан – ауызы күрекпен тесілген, яғни өсекші мағынасында; ауыз эсендә бутка бешерү – аузында ботқа пісірген, яғни түсініксіз сөйлеу, міңгірлеу деген мағынада, былтыр үлгән ябалақты быйыл атып алу – былтыр өлген жапалақты биыл атып алу, яғни баяғыдан белгілі нәрсе туралы ой қозғау деген мағынадағы фразеологизмді мысалға келтіруге болады. Парсы тіліндегі тіркестің мағынасы dast az pa deraztar bargastan – аяқтан ұзын қолымен оралу, яғни аузы құрғап қайту, аузын құр шөппен сүртіп қайту дегенді білдіреді. Араб тіліндегі yamζi mukabban εala wajihi – бетін жауып келе жату, яғни көрмес түйені көрмес, көз алдындағыны көрмей қалу деген мағынадан хабар береді де, saqata s-sama u – аспан құлады, яғни жауын жауып өтті деген мағынан үстейді. Жапон тіліндегі heso-o-kamu – кіндігін тістеу, санын соғып қалу, өкіну мағынасында қолданылады.

Уәжді сәйкессіздік: Мар қасқа – Кришан Чандр, Ходжа Ахмед Аббас сияқты үнді әдебиетінің мар қасқалары, бізге белгілі Радж Капур, Болрадж Сахни тәрізді үнді киносының ең жарық жұлдыздары да кеңес еліне келіп жүреді(Т.А.). Жүрек жалғау – Әуелі жақын жерден біздің үйден жүрек жалғап алмайсың ба? Жұмысқа сосын бірге шығармыз (Қ.Ж.).

Уәжсіздік (синхрондық): синхрондық уәжсіздік даусыз дұрыс болуы сирек кездесетін диахрондық уәжділіктің болуын меңзейді. Көбінесе шынайы уәж мейлінше ұқсас гипотетикалық уәжбен ауыстырыла салуы да ықтимал. Жапонның aruba-o uru «май сату» деген идиомасы қазақтың «шошқа тағалау» – Екі күннен бері қайда жүрсің шақыртқанда келмей, демалыстарсың ғой, шошқа тағаладың ба? (АТ), немесе «екі қолы алдына сыймау» - Екі қолың алдыңа сыймай бос отырғанша, өнерге үйренсең еттің (Т.А.)., фразеолгизміне ұқсас. Жапонның осы фразеологизмінің мағынасын түсіндіру үшін мынадай мысал алынған. Әйелдер үйді-үйге жүріп, бай әйелге басқа жағатын май сатқан. Бұл жұмысты олар асықпай, саспай, жүрдім-бардым, әшейін, жолшыбай істеген деген түсінік беріледі.

Сойып қаптап қойғандай – Сойып қаптап қойғандай Шыңғысханның өзінен айнымайтын Жошы деген ұлы бар еді (АҚ).Күн көру – Есеннің ойынша, әкесінің арқасында күн көрген Мәлікке келер де, кетер де жоқ, жетер де күш жоқ (Е.Н.).Тақырға отырғызу, тақыр мұзға отырғызу – Сен түгіл сельпоны тақырға отырғызып кеткен алаяқ емес пе Сатыпалды (Қ.Ж.). Башқұрт тілінде әнә ашаған әт кеүек – ине қылғытқан ит секілді, өте арық адам туралы айтылатын тіркес, тәртіһе ерек – ашушаң, өкпелегіш деген мағына беретін тіркес. Парсы тіліндегі фразеологизмге кезек берсек, олар біршама: аb be ab sodan – су суға айналады, яғни қайтыс болу дегенді білдіреді; аs-I baraye kas-I poxtan – біреу үшін ботқа даярлау, біреуге қастандық жасау дегенді білдіреді; qab-e kas-i-ra ba cub zadan – ойнау үшін асықты ұрлап алу, біреудің көңілінен шығу деген мағынада жұмсалады; za –e siyah-e kas-i-ra ba cub zadan - біреудің қарғасын ағашпен ұру, құпия түрде біреуді аңду деген мағынаны білдіреді; kolah de sar-e kas-I gozastan – біреудің басына малақай (бас киімді) кигізу), яғни алдау, арбау, тақырға отырғызып кету мағынасынан хабар бететін тұрақты тіркес. Жапон тіліндегі жоғарыда аталған тіркестен басқа екі фразеологизмді келтіре кетуге болады, олар: abura ga noru – семіру, яғни қызығушылық таныту, бір жұмысқа құлшына кірісу дегенді білдіреді; екінші тіркестің аудармасы көз қарашығын жеу дегенді білдіреді, omedama-o kuu, мағынасы - таяқ жеу, ұрыс есту.

Бейнелі метафоралық аллофрония: жүрегі жоқ - Қорықпаймын түсінігі жоқтардан, Жүрегі жоқ адамдардан қорқамын (М.Ш.). Ит қылу – Қойдың жылдам баспағанына зығырданы қайнап, Зекен бәрін есіне түсіріп, қасындағыларды ит қылып, боқтық астына алды(Т.А.).Аяғы ауыр – Апыр-ай, мына байғұста ес қалмапты ғой. Әйелі Бәтештің аяғы ауыр еді, ұл тапқан ғой шамасы деген ой басымнан зымырап өте шықты (ҚӘ).Өкше көтеру – Бір күні апақ-сапақта қасында төрт адамы бар Сарман келіп тоқтады. Зәрезап болған ауыл тұрғындары тығылып, қашқаны қашып, ұйқы-тұйқы болып жатқан-тын. Өкше көтеріп кеткені қаншама дерсің (Т.А.). Соңғы кездегі ақша айналымына қатысты, әсіресе, көршілес елдің «грести деньги лопатой» деген тіркесінің баламасы ретінде жұмсалып жүрген тіркес күректеп ақша табу.- Күректеп ақша табу дәмесі зор ағамның қала жаңалап кеткеніне міне аттай алты жыл болып қалыпты... (АҮ). Артын жалау – Күн көріс үшін бастықтың артын жалап жүргенін ұмытып кеткен, өзінше бай болып ақшаны әрлі-берлі шашып жүрген Сымайылды жұрт енді ауылға жолатпайды(Ғ.С.).

Ирониялық аллофрония: күте тұр – Әрине, жерден жеті қоян тапқандайсың ғой тегі, күте тұр, қуырдақтың көкесін түйе сойғанда көресің... (АА).Жақсы бопты/болыпты – Сөз құмар, пәле құмар Байтастар аз ба? Алдап, арбап жора-жолдастарын мұзға отырғызып кеткенін талай рет күлкі ғып айтып жүргенін естігенбіз. Жақсы бопты дейміз де қоямыз, баяғы(АА). Қуанышын/м/да шек жоқ – Оқымай қалсаң да, бізден сен артықсың. Сенің тырнағыңа да татымаймыз деп қоямыз.... Ал ол «байғұстың» қуанышында шек жоқ (Т.А.).Жолы болды – Бұл жігітті не оңға бастап жүр де, не сор түртіп құйрығына қалжуыр байлайын деп жүр. Айтқандай, көп уақыт өткен де жоқ, ақыры – жолы болды – істі болып қамауға алдынды(АА)

Әсірелеу метафоралық аллофрония: көздері жану, алтын, күміс, қорғасын жауын/жаңбыр, Шық бермес Шығайбай – Жер еңбексіз, еріншекке шық бермес Шығайбай тәрізді (Ө.Т.). Сынық ине, сыдырым таспа бермеу – жақын ағайындары мыңғыраған бай бола тұра, сынық ине, сыдырым таспа бермейді оған (ҚЕ).Бетінен қан шықпас – Өмірімде ондай адамды көрсем, көзім шықсын, бетінен ет кесіп алсаң қан шықпайды-ау... (А).Ине шаншар жер жоқ – Жаңылған үйі тойға қамдалғалы біраз болып та қалды. Міне, бүгінгі жиында тіпті ине шаншар жер жоқ, абыр-сабыр адам: сарысы, сақалы, мұрты бәрі осында (А).Үш қайнаса сорпасы қосылмау – Үш қайнаса сорпасы қосылмайтын Сәбиттің өзі мені туыс қылғысы келіп, соңғы кезде күні-түні үйден шықпайдынды шығарды(Қ.Ж.).

Пайдаланылған әдебиет тізімі:

1. Kuusi M., Concerning Folk Paradoxes Mind and Form in Folklore. Selected articles of MattiKuusi. Helsinki 1994. – P. 131-141.

2. Mieder W., Popular views of the proverb. Proverbium 2 (1985). P. 109-14.

3. Шалабаев Б., Қазақ көркем прозасының тілін зерттеудің ғылыми теориялық негіздері. Алматы: «Рауан», 1997, Б-8

4. Жүсіпов А., Қайшылық: түсініктің тарихи даму үрдісі, лингвомәдени көзқарас. Материалы ІХ Международной научно-практической конференции «Aktualni vymozenosti vedy -2013», 27.06-05.07. 2013 roku, Praga, рр. 46-49.

5. Колесников Н., Омонимия в предложении и вопросы ее устранения (на материале русского языка). Докт.дисс., Тбилиси, 1967.-С57.

6. Жүсіпов А., Қайшылық туралы ойшылдар көзқарасына шолу. Материалы ІХ Международной научно-практической конференции «Dynamika naukowych badan», 07-15 lipca 2013 roku, Praga, рр. 51-54.

7. Исаева Л., Семантическая двойственность синтаксических отношений в современном русском языке. Дисс.канд.филол.наук. Ростовна Дону. 1989. 160с.