Экономические науки/ Учет и аудит

Аймағамбетова Аида Даукаревна

экономика ғылымдарының кандидаты

Бұхарбаева Ақмарал Жетібайқызы

статистика мамандығының магистрі

Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті, Қазақстан Республикасы

Кәсіпорында басқару есебін ұйымдастыру әдістемесі

Осы уақытқа дейін басқару есебінің әдістемесі, әртүрлі шоттарды қолдануға, есеп жүйесіне жан-жақты сараптама жүргізуге назар аударылмай, тек қана есептің техникалық жағына басты көңіл бөлініп келеді. Басқару есебін қолданатын кез келді, қолданумен қатар оның есептік, басқарушылық және жедел-бақылау функцияларын да арттыру қажет.

Басқару есебі - әр ұйым шеңберінде басқару үшін қажетті есептік ақпараттың барлық түрлерін дайындау мен ұсынуды қамтитын бухгалтерлік есептің бір бөлігі. Басқару есебінің негізгі бөлігі өндірістік есептен құралады, ресейлік ғалымдардың басым көпшілігі де осылай деп санайды.

Ал, біздің пікірімізше басқару және басқару есебінің бақылау функцияларын тиімдірек іске асыруға қабілетті ғана әдістемелік концепцияларды пайдалану қажет.

Басқару есебінің негізгі діңгегі – ол ақпаратты пайдаланушылардың мүддесіне жауап беретін басқару есебінің теориясы мен әдістемесін жасау. Басқару есебінің жиынтық тәсілдерін орындай отырып, қажетті ақпараттарды есепке аламыз.

Басқару есебінің жиынтық тәсілдеріне мыналар жатады:

- бастапқы қадағалау,

- ағымдық есеп мәліметтерін жан-жақты қарастыру,

- ішкі жедел есептің бағалық өлшемдері,

- тәуліктік, ауысымдық, айлық ақпараттарды жинақтау.

Жиынтық тәсілдердің ішінде «бастапқы қадағалау» - бұл құжаттау мен түгендеу. Басқару есебі бойынша бастапқы құжаттар ақпараттарды қалыптастырудың негізі болып табылады.

Басқару есебі базасын қалыптастырушы болып табылатын құжаттар, негізінен, әр обьекті бойынша қажетті ақпараттардан құралады. Қолдарына тиген құжаттар бойынша басшылар немесе менеджерлер басқару шешімдерін қабылдайды, сонымен қатар әртүрлі операциялар, есеп жұмыстары іске асырады. Жетістікке жету үшін ол ақпараттарды компьютерде күнделікті өңдеу жұмыстарын ұйымдастыру аса маңызды болып табылады.

Құжаттау есептік ақпараттың көзі және қозғалыс импульсінің рөлін атқарады. Басқаруға қолдау көрсететін ақпараттық жүйе фирманың жедел және ішкі ақпараттық байланыстарды ұйымдастыру жұмысын қалыптастырумен тығыз байланысты. Жоспарлау, бағалау және бақылауды іске асыру үшін басқару есебі функцияларын жетілдіру қажет. Басқару есебінің функциясы болып табылатын өндірісті басқару жөніндегі басқару персоналдарының қызметтері ақпараттарды реттеуді қажет етеді. Осыған орай, басқару есебі функциялары мен ішкі ақпараттарды жедел қалыптастыруды келесі түрде бөліп қарастыруға болады:

1. Өндірістік басқару есебі (өнімнің тәуліктік өндірісі, өндірістің ішкі қызметі жұмыс түрлері мен шығындар орталықтарына бөлінеді).

2. Басқарудың ұйымдастырушылық құрылымының басқарушылық есебі (олардың да өз ерекшеліктері бар).

Республиканың өндіріспен айналысатын фирмалары өндірілген өнімді, оны сату мен өткізуді қорлармен жабдықтаудың есебіне басты назар аударады. Осыған байланысты басқару есебі функциясы маңызды рөл атқарады. Басты алты мақсатқа арналған ақпараттарды реттеу арқылы басқару есебінің маңыздылығы ашыла түседі – олар нормалау, жоспарлау, бюджеттеу, үйлестіру, бақылау мен сараптау.

- нормалау – үш процестің қызметіне қатысты қолданылатын оңтайлы нормаларды есептеу процесі. Негізделіп жасалған нормалар нормативті блокты құрайды. Негізделген нормалар мен номативтер болмаса, басқару есебін ұйымдастыру мүмкін емес. Нормалар бюджет жасаудың, шығынды азайтуды басқарудың және бақылауды іске асырудың негізгі құралы болып табылады,

- жоспарлау – болашаққа арналған бюджеттің баптарын негіздейтін есептер. Жоспарлық - бюджеттер ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді болуы мүмкін. Біздің пікіріміз бойынша, ең пайдалы бизнес-жоспар – қысқа мерзімге арнап жасалған жедел бюджеттік жоспар. Бюджет жоспарлары кәсіпкерлерді әр түрлі тәуекелділіктен сақтандырып, әрі бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етеді,

- ақпараттық мақсатта есептік және жоспарлық мәліметтерді дайындау мен өңдеуді үйлестіру, ақпаратты логистік форматта және қажет болса сол ақпараттар негізінде жасалған қорытындыны ұсыну үшін жасалады,

- бақылау – жоспардың орындалуын немесе бюджеттің атқарылуын басшы тарапынан бақылау жүйесі. Бақылауды іске асыру үшін атқарушылар есеп беруге міндетті. Соңғыларын негізге ала отырып, жоспардың немесе бюджеттің орындалысын салыстырып, ауытқулар анықталады, келешекте ондай келеңсіз оқиғаларға жол бермеу үшін тиісті шаралар қолданылады,

- сараптау және бақылау – есеп қызметтерінің басқа экономикалық жағдайлар мен оқиғалар қатынасы мен ауытқулар себептерін анықтау. Сараптау мен бақылау жоспарлық көрсеткіштер (бюджеттеу) мен есептік ақпараттардың негізінде жүргізіледі. Есептік ақпарат мүдделі тұлғаларға, басқарушыларға беріледі, өз кезегінде олар есептік ақпараттарды пайдаланушылар болып табылады. Баса айтатын бір мәселе, жедел басқару сараптамасын әр процесс бойынша жеке, ал олардың ішінде атқарылатын жұмыс түрлері бойынша бөлек жасалса тиімділік қамтамасыз етіледі.

Шығындар әрбір жұмыс түрі бойынша көрсетілетіндіктен, есептік ақпараттың негізінде басқаруды, қаржылық көрсеткіштерді жақсарту мақсатына ғана емес, әр өндіріс ішіндегі процестерді немесе орындалған жұмыстың шығындарын тұрақты түрде азайтуға бағыттау қажет. Себебі басқару - әрбір обьектіні, учаскені, өндіріс цехын, мақсаттарына байланысты әртүрлі қызмет түрлерінің орындалу жағдайын, олардың орындалу кезеңін қысқарту мен басқару шешімдерін іске асыру процестерін үйлестіру болып саналады. Осы аталғандардың барлығы басқару есебі мазмұнының құрамдас бөлігі болып табылады.

Шығындардың пайда болған орыны бойынша есеп – бұл өнідірістің, цехтың немесе учаскенің шығыны. Цех бойынша шығындар есебін ұйымдастыру – шығындардың топтастырылған түрі. Цех бойынша толық шығын цехтық өзіндік құнды анықтау үшін қажет, алайда ол басқару жеделдігін, қысқа мерзім уақытында – аусым, тәулік немесе апта ішіндегі шығындарды бақылау тиімділігін қамтамасыз етпейді.

Ең бастысы, технологиялық процестерге сәйкес, шығындардың аналитикалық есебін қамтамасыз ету немесе олардың есебін жан-жақты ете түсу үшін, шаруашылық жауапкершілік орталықтарын фирманың цехы ішіндегі жұмыс түрлерінің шығындары бойынша жеке орталықтарға бөлу болып табылады.

Жауапкершілік орталықтары бойынша шығындар есебін жүргізу – басқару есебі обьектілерінің бірі. Басқару есебін республикалық шаруашылық субьктілеріне енгізу жауапкершілік орталықтары бойынша шығындар есебін жасауды талап етеді. Нарықтың қалыптасуы және бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттарына көшу тауар өндірушілерді жауапкершілік орталықтары бойынша шығындар есебін жүргізуге мәжбүрлейді.

Шығындар есебі мен оларды басқарудың негізгі мәселелерінің бірі жауапкершілікті анықтау орталықтарының үлгісі болып саналады. Шаруашылық жауапкершіліктерінің орталықтар үлгісн таңдау, оларды қарастыру жолдарына айрықща талап қояды.

Біздің пікіріміз бойынша, шаруашылық жауапкершіліктері орталықтарының теориялық негіздері – олардың сипаттама беруді қажет етеді. Осыған орай, шруашылық жауапкершіліктері орталықтарының теориялық негіздерін талдау мақсатында оларды келесі түрлерге бөлеміз:

- шығындардың шаруашылық жауапкершіліктері орталықтары,

- шығыстардың шаруашылық жауапкершіліктері орталығы,

- әкімшілік шығыстарының орталықтары,

- шаруашылық шығындарының қызмет көрсету орталықтары,

- табыстың (пайданың) шаруашылық жауапкершіліктері орталықтары,

- шаруашылық жауапкершіліктерінің маркетингтік орталықтары.

Әрбір жауапкершілік орталығы, шығындар орталықтары бойынша – жұмыс түрлерін және олардың аз шығынмен орындалуын бақылауды егжей-тегжейлі есеппен қамтамасыз етеді. Жауапкершілік орталығының басшысы ШЖО қызметінің қаржылық-экономикалық нәтижелеріне жауап беретін болады, оған логистикалық операциялар жүргізуге қажетті тиісті құқықтар беріледі.

Басқару есебінің обьектілеріне – тек қана басқарудың бір бөлігі емес (мысалы, тек қана шығындар), ол кәсіпкерлік қызметінің механизмдері.

Нарықтық дамуына байланысты шаруашылық есеп және ол ұсынатын ақпарат кәсіпкерлік қызметін басқарудың басты мехнизіміне айнала түсуде. Оған қоса, егер басқару есебі, оның ақпараттық қамтамасыз етілуі, басқару мехнизмін реформалаудан кеш қалатын болса, онда қалаған нәтижеге жету қиындай түседі. Сондықтан басқару есебі және оның ақпараттық қамтамасыз етілуі, нарықтық экономикалық заңдардың талаптарына сәйкес, олардан қалыспай тұрақты түрде өрістеп отыруға тиіс.

Жоғарыдағы келтірілген мәселелерді шешу барысында бухгалтердің рөлі күрт өзгереді, басқару есебі әдістемесінің аспектісіне сай оның жұмысына айтарлықтай түзетулер енгізілуі мүмкін. Оның себебі басқарушылықпен айналысатын бухгалтер – сарапшылар есеп шығарудан бастап (шешім қабылдау үшін салыстырмалы сараптама), есепті жүргізу (мәліметтер жинау және есептер бойынша сенімді нәтижелерді көрсету) және басты назар аударылатын ақпаратты анықтауға дейін әртүрлі функцияларды орындайды (менеджерлерге басты назар аударылатын ақпараттарды анықтауға көмек көрсету).

Басқару есебі ұйымның менеджерлері мен басшыларына шешім қабылдау, жоспарлау, іс-әрекетті бақылау мен реттеу үшін ақпарат бере отырып, қызмет етеді.

Өндірістік есеп міндетіне қаржылық есептер жасау үшін тікелей өндірістік шығыстарды (өнімнің өзіндік құны) анықтау кіреді. Бухгалтерлік есептің мәліметтері көптеген сұрақтарды шешу үшін талап етіледі және бұл ақпаратты тіркеу мен жетіктеудің ыкпалды жүйесін құру қажет.

Бухгалтерлік ақпаратты жіктеудің көптеген сызбалары бар, одардың біреуін эталон деп бөлу мүмкін емес, өйткені жіктеу сызбасы ақпараттағайындауына байланысты.

Шығындарды жіктеу әр түрлі белгілер бойынша жүргізіледі: өндіріс процесіндегі экономикалық рөл (негізгі және қосымша); өнімнің өзіндік құнына кіргізу әдісі (тікелей және жанама); өндіріс көлеміне қатысты (өзгермелі және тұрақты).

Шешілетін міндеттеріне қарай шығыстарды жіктеу: өнімнің өзіндік құны мен апынған пайданы есептеу - келген және шыққан, өндірістік және кезеңдік; бағалауда есепке апынатын және алынбайтын, болашақ кезеңнің шығындарын жоспарлау мен шешім қабылдау, қайтарымсыз (өткен кезең шығыстар), жүктелген, өсіммен артатын және шектік; бақылау мен реттеу; реттелетін және реттелмейтін.

Өндіріске шығынды есептеу жүргізетін бағыт - өндіріске арналған шығындар есебін мақсатты түрде дербес есептеуді талап ететін қызмет аумағы. Тауардың өзіндік құнын калькуляциялау, яғни шын мәнісінде қайсыбір қызмет адамының пайдаланылған ресурстарды бағалау қажет деп ойлайтыннын бәрі де өндіріске жұмсалған шығысты есептеу бағыттарынын мысалы болып табылады. Шығындар есебі жүйесі екі негізгі іс-қимыл үшін өндірістік шығындар туралы ақпаратты жинайды: жұмыс күшіне шыққан шығындар, материалдар немесе қосымша шығындар (немесе шығындар қарқыны бойынша, мысалы, өзгермелік және тұрақты шығындар) сияқты белгілі бір категориялар бойынша жіктейді және оларды есеп бағыттары бойынша бөледі.

Оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау үшін ұйымның өндірістік қызметінің барлық кезеңдеріндегі шығыстарды білу қажет. Шығысдарды талдау олардың тиімділігін анықтауға, олардың шектен тыс болу болмауын айқындауға, жұмыстың сапалық көрсеткіштерін тексеруге, бағаны дұрыс есептеуге, шығындарды реттеу мен бақылауға, өндірістің пайда мен тиімділігін жоспарлауға көмектеседі.

Сондықтан шығын басқару есебінің негізгі объектілерінің бірі болып табылады.

Шығындар-басқару есебі негізгі объектілерінің бірі, күрделі және сан қырлы құбылыс. Оларды тиімді басқару үшін белгілі бір белгілер бойынша шығындарды топтастыруды көздейтін жіктеуді қолданған жөн.

7 "Тауарлы-материалдық қорлардың есебі" атты Бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес (2003 ж. 28 қантардағы №27 өзгерістермен бірге) шығындар былайша жіктеледі:

• пайда болу орны бойынша - өндіріс, цехтар учаскелер,құрылымдық бөлімшелер бойынша. Мұндай жіктеу жауапкершілік орталықтары бойынша есепті ұйымдастыру мен өнімнің (жұмыстың, көрсетелген қызметтің) өндірістік өзіндік құнын белгілеу үшін қажет;

• шығынды көтерушілер, яғни өнім түрлері (Жұмыс, көрсетілетін қызмет) бойынша - өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін қажет;

• өнімнің өзіңдік құнына жатқызу тәсілі немесе шығын түрлері бойынша экономикалық мәлеметтер мен калькуляция баптары бойынша.

Өндіріс шығындарын жіктеу.

Негізгілер - өндірістің технологиялық процусімен тікелей байланыстылар: шикізат пен материалдар, қосалқы материалдар мен басқадан шығындар.

Қосымшалар - өндірісті ұйымдастыру мен оған қызмет етуге, оны басқаруға байланысты пайда болады.

Тіклейлер - өнімнің белгілі бір түрін өндіруге байланысты, оның өзіндік құнына тура және тікелей кіруі мүмкін (шикізат, аударымдар (ақша аударулар). Жеке бөлімшеге жатқызылуы мүмкін шығындар бөлімшенің шығындары деп аталады (автомеханиктің еңбекақысы - автосервис бөлімшесінің тікелей шығындары, автомобильді бояу цехында қолданылатын бояудың құны - тікелей бояу цехының шығындары).

Жанамалар - өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей енгізілмейтін және жанама (шарты) түрде бөлінеді. Жеке бөлімшелерге жатқызылмайтын шығындар жанамалар (жарнамаға шығыңдар - субъектінің әрбір бөлімшесінің жанама шығындары) деп аталады.

Шығындар бір бөлімше үшін тікелей, екіншілері үшін жанама (завод менеджерінің еңбек ақысы - кейбір бөлімшелер үшін қосымша шығындар, алайда бүкіл завод үшін тікелей шығын) болуы мүмкін.Тура және жанама етіп бөлу салалық ерекшеліктерге, өндірісті ұйымдастыруға, өнімнің өзіндік құнынын калькуляциялаудың қабылданған тәсіліне (көмір өнеркәсібінде, энергетикада - барлық шығындар тікелей байланысты).

Кешенділер - бірнеше элементтен тұратындар (құрамына тиісті риске құрамның еңбекақысы, аударымдар, материалдар, амортизация мен басқадай бір элементті шығыстар кіретін цехтық шығыстар).

Өзгермелілер - мөлшері өндіріс көлемінің өзгеруіне тура сайма-сай (пропорциональды) өзгеретіндер (өндірстік жұмысшылардың еңбекақысы, технологиялык энергия, отын және т.б.) және осы кезеңдегі өнім өндіруге сайма-сай бөлінеді.

Сонымен, ұйымның ақпараттық жүйесіндегі басқару есебінің обьектілері көрсетілетін әр түрлі әдістер мен амалдар басқару есебінің тәсілдері деп аталады. Ол мынадай элементтерден тұрады:

Құжаттама – ұйымның өндірістік қызметін жеткілікі дәрежеде толық көрсететін алғашқы құжаттар емн ақпараттық машиналық атқарушылар.

Түгендеу – обьектінің іс жүзіндегі жағдайын, сондай-ақ есептік мәліметтерден ауытқушылықты, есепке алынбаған құндылықтарды, шығындардыц, кем шығуды, ұрлықты анықтау тәсілі.

Бақылаушы шоттар – сол кезең операцияларының жиынтық сомасы бойынша жазбалар жасалатын жиынтық шоттар. Бақылаушы шоттар жүйесі қаржылық және басқару есебі арасын байланыстыратын буын болып шығады және есептік жазбалардың толықтығы мен дұрыстығын анықтауға жол ашады.

Мөлшерлеу – ресурстардың барлық түрлерін тиімді пайдалану мен шығындарды өнімге айналдыратын ең өнімді жолдарды іздестіруді қамтамасыз ететін оңтайлы нормалар мен нормативтерді ғылыми негізделген есептеу процесі. Мөлшерлеусіз қорлар мен іс жүзіндегі шығындар жағдайын бақылау мен басқару есебі жүйесін ұйымдастыру мүмкін емес.

Ынталандыру – ұйымның мақсаты мен міндеттерін анықтауға, осы мақсаттарға сәйкес шешімдер қабылдауға жетелейтін өндірістік процеске қатысушылардың дәлелдеу құралы. Бұл ретте сматалар мен оларды орындау туралы атқару есептері алға шығады.

Жоспарлау – ұйым мүмкіншіліктерін нарық жағдайына сәйкестікке келтіруге бағытталған үздіксіз циклды процесс.

Жоспарлау шаруашылық іс-әрекетінің нәтижелеріне талдау мен статистикалық зерттеуге негізделген кезде ғана тиімді. Таладу басқару есебінің мақсаттарына сай топтасып, өңделген ақпарат мәліметтері бойынша жүргізіледі.

Лимиттеу – қор мен шығындар мөлшері жүйесіне негізделген материалдық шығындарды бақылаудың бірінші дәрежесі. Лимит – технологиялық құжаттамамен белгіленген және өнім өндірудің нақтылы ассортиментіне негізделіп, әрбір өндірістік бөлімшенің өндірістік бағдарламасымен жоспарланған өнім бірлігіне арналған ресурстарды жұмсау мөлшері.

Лимиттеу жүйесі – цехқа материалдар босату лимиті ғана емес, есептік және бақылау операцияларынан да құрылуы тиіс. Сондықтан басқару есебінде лимиттеуге материалдардың шығыстарды қалыптастыруға белсенді әсер етуге мүмкіндік беретін оперативті рөлін береді.

Талдау – басқару есебі тәсілінің бұл элементі арнайы ерекшеліктеріне қарай іс жүзінде оның барлық құрамдастарымен өзара әрекеттеседі. Талдауға барлық кәсіпорынның да, жеке бөлімшелердің де, экономикалық көрсеткіштермен көрсетілген өндірістік қызметі тартылады.

Көрсетікштерді таңдау басқару жүйесінің мақсаттары мен мүмкіншіліктері анықталады. Талдау процесінде белгіленген жоспарлы тапсырмаларды орындау, тиісті басқару шешімдерін қабылдау үшін өндіріс нәтижелерін өзгертуді тудырған ауытқушылық пен себептер бойынша бөлімшелер арасындағы өзара тәуелділік пен өзара байланыс айқындалады.

Бақылау – пайда болған ауытқуларды ашу мен жоюға мүмкіндік беретін, ұйым қызметін бұрын белгіленген тапсырмаларды орындауға бағыттайтын жоспарлау мен талдауды аяқтау процесі.

Басқару есебінің ақпараты оперативті басқаруда бухгалтерлік мәліметтермен нығайтылады және кейде толықтырады. Өз кезегінде қаржылық есеп мәліметтері жан-жақты қарастырылады, басқару есебінен түсетін ақпаратпен толықтырылады.

Бағалау – шешім қабылдаудың барлық жүйесін талдаудың соңғы процесі, қойылған мақсатқа жету анықталады, ауытқу себептері: жоспарлау кемшіліктері, оперативті шешімдер санын көбейтуге әкелген іс-қимылдың қолайсыз жақтары, бақылау жүйесінің басқару талаптарына сәйкессіздігі, қате мақсатты таңдау айқындалады [1. 328 б.].

Бухгалтерлік басқару есебінде қолданылатын тәсілдер сан алуан:

- бухгалтерлік қаржылық есептің жұмыс әдістері (шоттар, екі жақты жазу, түгендеу мен құжаттама, байланысты қорыту мен есеп беру),

- индекстік тәсіл (статистикалық қолданылады),

- экономикалық талдау тәсілдері (нормативті, тізбекті ұластыру),

- математикалық тәсілдер (корреляция, желілі бағдарламалау, ең аз шаршы әдісі және басқалар).

Олардың барлығы бір тұтас жүйеге бірігіп-кіріктіріледі және ұйымды басқару мақсатында қолданылады.

Тапсырыстық тәсіл бұйымға (бұйымның шағын тобына), жеке жұмысқа немесе көрсетілген қызметке ашылған өндірістік тапсырыстың калькуляциялаудың объектісі болып шығуына байланысты аталды. Әдетте, әрбір тапсырыс жеке тапсырыс беруші, тұтынушы, алушы үшін арналады.

Әдіс негізгі материалдар (технологиялық мақсаттарға арналған материалдар), өндірістік жұмысшылардың негізгі еңбекақысы және басқа тікелей шығындарды нақты өніммен, жұмыспен немесе көрсетілген кызметпен азды-көпті жеңіл ұқсастыруға болатын жағдайда ғана қолданылады.

Тапсырыстық тәсіл мынадай жағдайларда колданылады:

• бірлі-жарым немесе ұсақ сериялы өнім өндірісінде, не болмаса жұмысты (қызмет көрсетуде) орындау кезінде, әсіресе, әрбір тапсырыс бойынша жасалатын өнім бірегей болмаса да, басқа тапсырыс өнімдерінен елеулі айрықшаланған жағдайда;

• күрделі және ірі бұйымдар шығарғанда;

• ұзақ технологиялық циклды өндірісте;

• едәуір бөлігі қайталанбайтын және жеке тапсырыстар бойынша саны шағын болып шығарылатын өнімнің көп әр түрлілігінде;

• жұмыс орындарының технологиялық ерекшелігі мен жұмыс орындарына белгілі бір операциялар мен бөлшектетіктерді тұрақты бекітудің мүмкін болмауы;

• әдетте, әмбебап жабдықтармен керек-жарақтарды қолданғанда;

• барлық қолдан құрастырушы және жеткізу операцияларының салыстырмалы үлкен үлес салмағында;

• жұмысшылар арасында жоғары білікті мамандардың көп болғанында;

• өнім дайындаудың (өндірістік циклдін) салыстырмалы ұзақ мерзімінде.

Тапсырыстық тәсілде бірен-саран бұйымға немесе бұйымның, жұмыстың немесе көрсетілген қызметтің санаулы санына өндірістік тапсырыс калькуляциялаудың объектісі болып табылады.

Тапсырыстарды сол немесе басқа өнім түрін дайындау үшін тапсырыс берушімен келісімшарт жасау негізінде жекеде бір бұйым және ұсақ сериялы өндіріс кәсіпорынның жоспарлы-өндірістік бөлімінде (орындауға қатысатын цехтар саны бойынша) толтырады, содан кейін тапсырысты орындаушы цехқа және бухгалтерияға түседі.

Өндіріс шығындарын жинақтап қорыту жөніндегі барлық алғашқы құжаттамада (лимитно-заборлық картасы, шикізат пен материалдарды босатуға арналған талаптар, маршрут парақтары, нарядтар және басқа құжаттар) тапсырыстардың нөмірі (шифрі) көрсетіледі. Құжаттаманы өндегенде шығындарды цех-орындаушылар, жеке тапсырыстар мен калькуляция баптары бойынша топтастырады. Сонымен қатар, әдетте өзіндік құнды калькуляциялаудың жартылай өнімдік нұсқасы қолданылады, яғни әрбір цех бойынша өз шығындары цехтан-цехқа жартылай өнімдерді беру шоттарында көрсетілмейді.

Тапсырыстық тәсілде нақты өзіндік құн тапсырыс аяқталған соң анықталады, бұған дейін барлық шығындар бітпеген өндірісті құрайды. Тапсырыстық тәсілдің кемшілігі мынада, күрделі, қайталанбайтын немесе сирек қайталанатын тапсырыстарды дайындағанда материалдық және еңбек шығындарын мөлшерлеуді ұйымдастыру қиын, нормаға сай калькуляцияны жасау мен өндіріс барысындағы шығындарды алдын-ала бақылауды жүзеге асыру қиындайды.

Бұл кемшілікті жою мақсатымен өндірістің ұзақ циклды ірі бұйымдар (кеме жасау, ауыр машина жасау) дайындағанда, тапсырыстарды олардың (агрегатгар, конструкциялық элементтер), біткен конструкция болып танылатын тетіктеріне жеке ашу ұсынылады. Ұзақ сериялық өндірісте тапсырысқа ағымдағы айда шығару жоспарланған бұйым саны кіреді. Есепте тек нақты бұйымды (тапсырысты) ғана немесе бірнеше бұйымды (тапсырысты) дайындау үшін қолданылатын барлық тетіктер мен бөлшектерді бөліп жазу керек. Бөлшек пен тетіктердің бірінші түрі бойынша шығын есебі тапсырыстық тәсілмен ұйымдастырылады; екіншісі бойынша -нормативті тәсілмен, өйткені бұл бұйымдар сериялық немесе жаппай өндіріс тәртібімен шығарылады. Осылайша, жеке ретпен дайындалатын бұйымдардың жалпы құны тапсырыс бойынша (дара, қайталанбайтын тетіктер мен бөлшектер) ескерілген шығындардан және өзіндік құны нормаға сай тәсіл бойынша жаппай сериялық өндіріс тәртібімен саналатын жалпы тетіктер мен бөлшектер құнынан құралады. Кәсіпорынның экономикалық қызметінің кызметкерлері жеке және ұсақ сериялы өндіріс жағдайында өндіріс шығыны есебінің нормаға сай тәсілінің элементтерін мүмкін болған жердің бәрінде қолдануға тырысуы тиіс. Тапсырыстар бойынша шығындарды топтастырады және әрбір тапсырыстың өзіндік құнын өндірістің есеп карточкаларында есептейді.

Өнімнің өзіндік кұнын калькуляциялаудың тапсырыстық тәсілінің мәні мынада, барлық тікелей негізгі шығындар (шикізаттың, материалдың кұны, өндірістік жұмысшыларды еңбекақысы аударымдарымен бірге) жеке өндірістік тапсырмалар бойынша калькуляциялық парактың белгіленген баптары тұрғысында ескеріледі. Қалған (жанама) шығындар пайда болған жерлері бойынша (машиналар мен жабдықтарды ұстау мен пайдалану жөніндегі шығындарды жинақтап қорыту кезінде, не болмаса қосымша шығыстарда, не болмаса қосалқы өндіріс шығыстары бойынша), тапсырыстардың сәйкес баптары (бөлу базасы белгілеген негізде) бойынша ескеріледі.

Өнімнің немесе жұмыстың калькуляциялық бірлігінің нақты өзіндік құнын шығын сомасын дайындалған өнім немесе орындалған жұмыс санына шығын бөлу жолымен есептейді [2. 160 б.].

Өнім бірлігінің өзіндік құны жеке тапсырыс бойынша жинақталған шығын сомасын осы тапсырыс бойынша дайындалған өнім бірлігі санына бөлу нәтижесінде айқындалады. Сондықтан тапсырыстық тәсілдің принципиальды ерекшелігі - шығын көлемін уақыт аралығы үшін емес, әрбір біткен тапсырыс бойынша қалыптастыру.

Бірлі-жарым немесе ұсақ сериялы өндірісте жеке есепті ұйымдастыру үшін, әдетте, шығындар есебі шотында әрбір тапсырыс бойынша жеке аралық шот (субшот) ашылады. Егер тапсырыстар саны көп болса, аналитикалық есепті бөлу алғашқы құжаттарға код беру жолымен жетеді. Тапсырыстар коды шикізат пен материалдарды беруге арналған материалдық талаптарда, еңбекақы негізінде, кесімді түрде есептеу жөніндегі есептесу ведомосінде қойылады. Содан кейін орындауға байланысты шығын көлемі жазбаларды тапсырыстың бірден кодымен бірге іріктеу жолымен белгіленеді. Жеке тапсырыстар тұрғысында аналитикалық есеп ұқсас түрде (аралық шоттар немесе кодтеу тәсілімен) және дайын өнім есебі шоттары мен өткізу (сату) есебі шоттарында құрылуға тиіс. Осылайша, тапсырыстық тәсілдегі есептік процесті қисынды біткен соңы әрбір нақты тапсырысты өткізудің қаржылық қорытындысы туралы акпаратты алу болып табылады.

Тапсырыстық тәсілді мысал ретінде көрсету үшін мысал қарастырайық.

Тапсырыс ретінде үш құрастырмалы түрден - 1, 2, 3 бөлшектерден тұратын құрастыру бірлігі шығады. Тапсырыс жасалуы үшін құрастырылатын бөлшектерден басқа, екі технологиялық операция - құрастыру мен сынақ кажет.

Тапсырыстардың өзіндік құны мыналардан құрылады:

• бөлшектер тапсырысына кіретің өзіндік құннан;

• екі технологиялық операцияны жүзеге асыруға шығатын шығындардан;

• осы тапсырысқа есептелген жанама қосымша шығыстардан.

Кәсіпорында колданылатын есеп саясатына сәйкес жанама жалпы шаруашылық шығындар (кезең шығыстары) өнімнің өзіндік кұнына жатпайды.

Шығындарды жанама бөлу сызбасы жалпы түрде былайша көрінеді:

• шығындар бөлінетін объект (азық-түлік, азық-түлік тобы, шығындардың пайда болған жері);

• шығындарды бөлу базасы таңдалады - шығындарды бөлу жүргізуге пайдаланылатын көрсеткіштер түрі;

• бөлудің коэффициенті (мөлшерлеме) бөлінетін жанама шығындардың шамасын тандалған бөлу базасының көлеміне бөлу жолымен есептеледі;

• жанама шығындардың әрбір объектісіне келетін көлемі шығындарды бөлудің есептелген (мөлшерлеме) шамасын осы объектінін бөлу базасының шамасына көбейту жолымен анықталады.

Есеп объектілерді көптігіне қарамастан, шығындарды екі тәсілмен - оперативті дәрежесімен айрықшаланатын нормативтік шығындардың есебінің нақты тәсілімен; және өзіндік құның нормативті тәсілмен өндіріс процесіндеақ калькуляцияланады, нақты есепті кезең біткен соң жете зерттеуге болады. Анығында, мұндай бөлудің өндірістік процестің ұзақтығы есепті кезеңнің ұзақтығынан аспайтын жағдайында ғана мәні бар. Ұзак циклділігі бар өндіріс үшін нормативті өзіндік құн жайлы айтудың қажеті жоқ, өйткені есептің нормативті тәсілін қолданғанда, уақытты үнемдеу, норманы жасау мен түзеуге кеткен еңбек шығынын ұлғайту арқылы өзін-өзі ақтамайды. Тәжірибеде нормативті және нақты тәсілдер арасындағы тандау мәселесі, әдетте, объективті себептер тұрғысында шешіледі. Мәселе мынада, ұзаққа созылатын өндіріс көбіне бірен-саран немесе өте ұзақ сериялы (кеме және самолет жасау, ауыр машина жасау, қымбат жиһаз жасау, кұрылыс және т.б.) болады, ал мұндай өндіріс үшін нормативті тәсіл тіптен қолайсыз. Ол үлкен сериялылықта және көп номенклатуралық өндірісте, өнім бірлігін дайындау үшін қажетті операциялардың көп саны мен сан түрлілігінде тиімді қолданылады [3. 53-56 б.].

Шығындар есебінің нормативті тәсілін қолданудың мүмкіндігімен қажеттілігі туралы шешімді қабылдау нормалар мен шығыстар сметасын дайындау мен үнемі түзеу жөніндегі ұйымның мүмкіндіктерін талдауға негізделуі тиіс. Басқаша айтсақ, ұйымдық құрылымда негізгі нормамен нормативті қалыптастыруды нақты шығындардың нормативтілерден ауытқуы талдауды, іс жүзіндегі норманы түзеу мен өнімді емес шығындарды жою туралы ұсыныстар әзірлеуді, өнімнің нақты өзіндік құнын азайтуды жүзеге асыратын арнайы бөлімшенің (жоспарлы бөлім, экономикалық қызмет және т.б.) бар болуы қарастырылған. Мұндай жағдайсыз есептің нормативті тәсілін енгізу ұйымға нақты пайда әкеле алмайды [6. 832 б.].

Екі тәсіл де түпкілікті шотта өнімнің нақты өзіндік құнын анықтау мен көрсетуге бағытталған, бірақ біріншісі - шығындарды тікелей есептеу жолымен, ал екіншісі - нормадан ауытқу арқылы көрсетеді.

Нақты шығындарды есептеу - қолданылып жүрген нормалар шамасы туралы мәліметтерді есепте көрсетпей, нақты болған шығындар туралы мағлұматтарды дәйекті жинақтау тәсілі.

Нақты өзіндік кұн есебінің жүйесі өз еліміздегі кәсіпорындарда дәстүрлі және кең тараған болып табылады және белгілі принциптерге сай жүргізіледі:

өндіріске шыққан алғашқы бастапқы шығындарды бухгалтерлік есептің шоттары жүйесінде толық көрсету;

шығындарды өндіріс процесінде пайда болған сәтінде есептік тіркеу;

шығындарды өндіріс түрлері, шығыс сипатына, пайда болған жерлері, есеп объектілері бойынша пайда болған жерлері, есеп объектілері бойынша жинақтау;

нақты шығындарды есеп пен калькуляциялау объектілеріне қатысты ету;

• нақты көрсеткіштерді жоспарлымен салыстыру.

Есепті кезеңнің нақты шығындарының шамасы қолданылған ресурстардың нақты санын нақты бағаларына көбейту жолымен есептеледі. Ең ақырында нақты өзіндік құн анықталады.

Нақты өзіндік құн бойынша есептің құндылығы есептің қарапайымдылығында.

Алайда бұл жүйенің бірқатар елеулі кемшіліктері бар:

• толық өзіндік құн есебі шығындарды жою үшін ұсыныстар бермейді;

• басқарушы құрамды бухгалтерлік ақпаратпен жедел қамтамасыз етпейді; өйткені өнімнің өзіндік құны туралы мәліметтер өнім жасалған есепті кезеннен кейін ұсынылады, яғни өнімсіз еңбек пен материал шығындарын шұғыл шаралар қабылдау жолымен болдырмау мүмкін емес;

• қолданылған ресурстар санымен олардың бағаларын бақылау үшін нормативтердің болмауы сондықтан, ауытқу себептерін талдау мүмкіндігі жоқ;

• бұл жүйе өндірістің негізгі факторларын оны айқындау үшін алғышарттар жасамайды;

• еңбек сыйымдылығының "тарихи" өзіндік құнының есебі, шаруашылық фактілерін тіркеу бойынша көп артық жұмыс істеуді талап етеді;

• әкімшілікке уақытылы шаралар қабылдау жолымен жоюға болатын, өнімсіз еңбек пен материал шығындары туралы шұғыл дабыл қағудың мүмкін еместігі.

Осылайша, «тарихи» шығындардың есебі ресурстарды пайдалануды шұғыл бақылаудың өндірісті ұйымдастыруда артық жұмсау мен кемшіліктердің себебін ашу мен жоюды, технологиялық процестердің бұзылуын, ішкі резервтерді іздестіру мүмкіндігін болдырмайды. Бұл кемшіліктер басқару шешімдерін қабылдау үшін нақты өзіндік құнының есебін қолдануды шектейді.

Сондықтан нормативті шығындардың есебі, әсіресе нарықтық қатынастар мен бәсеке жағдайында ең озық нұсқаға айналды.

Нормативтік әдісті өңдеу өнеркәсіптері әр түрлі және күрделі өнімдерді жаппай және сериямен өндіретін кәсіпорындар қолданады.

Нормативтік әдістің міндеттеріне мыналар жатады:

• шаруашылықтагы материал, еңбек, қаржы ресурстарының ұтымсыз шығындалуын уақтылы ескерту;

• өндірістегі резервтер мен нәтижелерді анықтауға жәрдемдесу.

Әдістің негізінде өнім, жұмыс, қызмет бірлігіне жұмыс уақыты, материалдық және ақша ресурстары шығынының есептік көлемін техникалық жағынан негіздеу жатады.

Нормативтік есеп әдісі операциялар, процестер, объектілер бойынша нормативтік шығынды өндіріс негізінде олардың ауытқуын шамалаумен алдын ала анықтауды ұйғарады.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

1. Булгакова С.В. Бухгалтерский управленческий учет : учеб. пособие / С.В. Булгакова. Воронеж : Изд-во Воронеж, гос. ун-та, 2007. - 328 с'.

2. Булгакова С.В. Управленческий учет: проблемы теории : монография / С.В. Булгакова. Воронеж : Изд-во Воронеж, гос. ун-та, 2006. - 160 с.

3. Палий В.Ф. Классификация счетов управленческого учета / В.Ф. Палий // Бухгалтерский учет. 2007. - № 2. - С. 53-56.