Қанапина Биғанша Төлеуханқызы

Қазақстан.Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты, қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының аға оқытушысы.

Жолдыбаева Ардак

Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты, қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті мамандығының 1 курс студенті.

Қазақ зергерлік бұйымдарының этнолингвистикалық ерекшелігі

Қазақ халқының зергер, ұсталары ерте заманнан-ақ түсті металдардан сан алуан бағалы бұйымдар жасап, нәзік жандылардың көркіне көрік қосқаны, бізге жақсы мәлім. Этнограф ғалымдардың пайымдауынша, солардың ішінде әйел әшекейлері – қазақ қолөнерінің асыл мұрасы.

Мойынға тағатын әшекейлер мұндай әшекейлер қыз-келіншектердің мойнымен бірге төсінің ашық жерін жалаңаштамай жауып тұрады. Сонда адамның көзі соған ғана түседі.

Алқа – мойынға, омырауға тағылатын зергерлік зат. Оның аса көркем әрі күрделі түрлері Қазақстанның батыс және оңтүстік – батыс өңірінде де кеңінен тараған. Бұл алқалар бір-бірімен шығыршық арқылы жалғасып, бірнеше төртбұрышты әшекейлерден құрастырылып жасалады. Алқаны меруерт, маржан, үзбелі моншақтар тізбегі түзілген асыл тастардан да, алтын, күмісті соғып та жасап, бетіне асыл тас қондырады, ою-өрнек салып, салпыншақтар да тағады. Жасалған материалына, тәсіліне байланысты: лағыл, маржан, меруерт алқалар, жақұт көзді алқа, зер шашақты алқа (салпыншағы мол, бірнеше шашағы бар), екі қатар етіп алтын-күмістен соғылған – қос алқа, төртбұрышты екі алақаннан (пластинкадан) тұратын қос тақта алқа, күміс шынжырлармен үзбелестіріп жасалған неше түрлі салпыншақты – шұбыртпа алқа тәрізді алқалардың көптеген түрі бар.

Қазақ тілінде алқа тек мойынға тағатын омырау әшекейі емес, бірнеше мағыналарда (айтылады) жұмсалады. Мысалы, оның бір мағынасы – «сырға». Кей жерде алқа – қыздардың мойнынан бастап төсін жауып тұратын фартукка ұқсас, дөңгеленіңкіреп келген киімі. Ол мойынның арт жағынан күміс түймемен түймеленеді. Бұл алқа немесе шалғыш алқа деп аталған. Жергілікті тілде есік құлпын, құлып салатын дөңгелекті (ілгекті) де алқа дейді. Қарақалпақстан қазақтары есікке салатын құлыпты алқа, мойын, омырау әшекейін (алқаны) құлыбы, көйлек құлыбы деп атайды. Олардың тілінен шашбау алқа деген атауды да кездестіреміз. Ертедегі ақын-жыраулар тілінде ұшырасатын «Жігіттің көркі – жылқыда, қыздың көркі – құлпыда» сияқты өлең жолдарындағы құлпы осындай әшекей мағынасында айтылса керек. Сонда ол «қыздың көркі – әшекейінде» дегенді білдіреді.

Түркі тілдерінде де алқа бірнеше мағынада жұмсалады. Мысалы: өзбек тілінде алқа – дөңгелек (шығыр) сырға, «шеңбер», ал көне тілінде сақина,татар тілінде алқа – сырға. Татар тілінде сырғаны құлақ алқасы деп ажыратып айтады, түрікмен тілінде де гулакхалка – сырға. Қырғыз тілінде алқа – дәруіштердің зікір салған кезде алқа-қотан тұруы; айналып жүріп зікір салу; сырға; жергілікті тілінде бір қатар етіп таққан моншақ; сырға түрі. Атақты түрколог В.В. Радлов алқаның түркі тілдеріне араб тілінен енгендігін, оның «дөңгелек», «шығыр», «шығыршық», «сырға», «алқа», «сақина», «білезік» сияқты мағыналарда жұмсалғанын көрсеткен. Мысалы, оның сөздігінен түркі тілдеріндегі мынадай атауларды оқимыз: мойын алқасы, бармақ алқасы, білек алқасы, қапы алқасы.

Қазақ тіліндегі алқаның көнерген мағынасы – «жиын», «топ», «жиналыс»; сонымен бірге «коллегия» деген мағынасы да бар. Осы көнерген мағынасындағы алқа, алқала (у) атауларының мағыналық дамуы, төркіні туралы орынды пікір айтқан – Р.Ғ. Сыздықова: «Бұл арабтың хәлқа деген сөзі, мағынасы – «дөңгелек», одан барып, «адамдар тобы» деген ауыспалы мәнде қолданылған. Этнографтардың айтуына қарағанда, Орта Азияны және Қазақстанды мекендеген халықтардың ислам дәуіріне дейінгі әдет-ғұрпында жылына бір рет өлгендердің бейітіне баратын дәстүр болған. Бейіт басына жиналған әйелдер алқа құрып, қол ұстасып, ауық-ауық алақан соғып, дұға оқып, ортаны айналып жүретін болған. Соны алқа деп атаған. Түркі тілдеріне парсы тілінен алқа сөзі осы кездерде кірген болу керек, ал парсы тіліне бұл сөз араб тілінен енген» (1972,91;1980;34).

Жоғарыдағы тілдік фактілерден алқаның қандай заттың атауы болса да, оның алғашқы «дөңгелек» мағынасы сақталғандығы көрінеді. Жинақтай айтқанда, алқа шығу төркіні жағынан арабтың парсы тілі арқылы біздің тілімізге енген «дөңгелек» мағынасындағы сөзі болу керек.

Алқа әдеби тілде алтын алқа, күміс алқа т.б. түрінде аталса, жергілікті тілде әйкел, көкірекше, қаза, омырауша, өңіржиек т.б. атаулары кездеседі.

АЛҚА ТАС – моншақты алқа, моншақ; жіпке тізген асыл тас.

АЛМАС АЛҚА – алмаздан жасалған мойын әшекейі.

АЛТЫН АЛҚА – алмаздан жасалған алтын алқа, алтыннан соққан яки алтын жалатылған өңіржиек.

АЛТЫН ЖАМБЫЛЫ АЛҚА – кесек алтыны бар я сом алтыннан соққан, шоқ орнатқан алқа.

Кейбір алқа атаулары көнерген сөздер қатарына жатады: әйкел, бойтұмар алқа, дан алқа, ділда алқа, қолқа алқа, өнжорға, сары алқа т.б.

ӘЙКЕЛ - мойынға тағатын алтын, күміс әшекейдің көне атауы. Әйкел түрлі мағынада жұмсалады. Өзбек тілінде хайкал – мойынға тағатын әшекей зат, қарақалпақ тілінде хайкел – әйелдердің көкірегіне тағатын металдан жасалған сәндік бұйым.

Қазақ әйкелдерінің бір түрі зерлі матаға асыл тас, күміс тиындар қадап, сол иықтың үстінен асынатын, кеудені орай келе қолтық астынан түймеленетін етіп жасалады. Оны қыздар таққан.

ДАН АЛҚА – ертеде қызметі, лауазымы жоғары адамдардың мойнына тағатын медальон, алқа тәрізді заты. Қазіргі тілімізде даңдайсу сөзінің құрамында айтылады. Сонымен дан алқа ертеде лауазым, дәреже, атақ-даңқты білдіретін бұйымдардың бірі болған.

ДІЛДА АЛҚА – алтыннан соғылған, алтынмен әшекейленген алқаның көне атауы. Қазақ тілінде қолданылған ділда, ділде, ділла, тілла деген атаулар тілла сөзінің варианттары. Ол тілімізге парсы-тәжік тілдерінен енген. Алғаш тілла «алтын» және «алтын, күміс ақша» мәнінде жұмсалып, алтыннан жасалған заттар ділда, тілла сөздерімен айтыла бастаған.

МОНШАҚ – өңір әшекейлері тобына әр түрлі асыл тастарды тізіп жасаған моншақтар жатады. Моншақ неолит дәуірінде сүйектен, тастан, қола дәуірінде металдан, ежелгі Египетте шыныдан, орта ғасырларда Русьте, Орта Азияда т.б. шыныдан жасалған.

Моншақ тағу салты ертеде әр түрлі наным-сенімге байланысты шыққан. Жіпке тізген тастарға үкінің, бүркіттің тұяғын, қасқырдың тісін т.б. қоса байлап, қас күштерден сақтану жолы ретінде тағылған. Қазақ, өзбек, қырғыз т.б. түркі тілдеріндегі «көз моншақ», қарашай-балқар тіліндегі «көз моншақ», «қараңғылық моншақ» (қараңғыда қорықпау үшін таққан), тәжік тіліндегі «чашми» (чашм – глаз, сглаз) т.б. сияқты моншақтарды тіл-көзден сақтану ырымы бойынша қолданылғандығы соның айғағы.

Моншақ мойынға, қолға (білекке), бас киімге, көйлек т.б. сырт киімдерге, кейде киімнің ішкі жағына, аяқ киімге тағылған. Сондықтан оның аттары көп.

Қазақ салтында моншақ тағу, әдетте, жас балаларға, қыз-келіншектерге тән. Ересек ер адамдар көбіне моншақ тақпайды, тек сал-серілер бөркіне, тымағына моншақ қадаған.

Түрік тілдерінде моншақ - ертеден қолданылып келе жатқан сөз. Қазақ тілінде моншақтың екі мағынасы бар. «Мойынға тағатын зат» мағынасы бәрімізге белгілі; екінші мағынасы – «асыл тас». «Моншақ» сөзінің шығуы туралы «мойын-шақ» немесе мойын-тақ» деген сөз тіркестерінен құралған. Сонда бұл ұғым «мойынға шақ» немесе «мойынға тақ» деген ұғымды білдіреді. Тесік моншақ жерде қалмас (асыл зат жерде қалмайды; қыз орнын табады...) деген фразеологиялық сөз тіркесіндегі тесік моншақтың әуелгі, тура мағынасы – тесілген асыл тастың өзі (ол тізілмеген болуы да мүмкін).

Зергерлік тағымның, әшекейдің бұл түрінің де тілімізде сақталған атаулары көп.

АҚЫҚ МОНШАҚ – ақықтан тізілген моншақ.

АЛА МОНШАҚ – фразеологиялық сөз тіркесінде кездесетін атау; қара ала көзді моншақ.

ЖАҚ МОНШАҚ – алтын, күміс қозалармен,асыл тастармен бұршақтап, үзбелеп жасалған салпыншақты әйелдердің бас киім әшекейі; қырғыз тілінде «жаак» (джаак) – әйел бас киімінің құлақ, самай тұсына тағылатын әшекей.

КӨЗ МОНШАҚ – кішкентай ақ бүршіктен көз қондырылып жасалған моншақ; көз тимесін деген ырыммен балалардың кейде үлкендердің білегіне, бас киіміне таққан.

МЕРУЕРТ МОНШАҚ – бірыңғай меруерттен тізген моншақ.

СУ МОНШАҚ – ұсақ тастардан тізілген моншақ; арзан қолды моншақ.

ШАШ МОНШАҚ – бұрымның ұшына тағылатын әшекей.

ТҰМАР – мойынға тағатын зергерлік бұйымдардың бірі. Тұмар түрлеріне қарай үшбұрыш, төртбұрыш етіп жасалған күміс не күміспен күптеліп, алтын жалатылып, асыл тастар тізген металл қорапшаның ішіне молданың қағазға жазған дұғасы, теңіз, өзен ұлулары, үкі қауырсыны, киелі деп есептелетін қой не түйе жүні салынады. Бұл әрі әшекей ретінде, әрі пәле-жаладан, ауру-сырқаудан, көз тиюден сақтайды деген түсінік бойынша тағылған.

Адамзат қоғамының сәбилік дәуірінде алғашқы қауым адамдары аңдардың азу тістерін, тұяқтарын тізіп, моншақ сияқты тағып жүруі әдетке айналған. Оларды қоршаған ортаның түрлі түсініксіз құбылыстарынан, күштерінен қорғану үшін күшті жануарлардың қайрат- күші өзімізге ауысады деген наным –сеніммен таққан.

Зергерлік бұйымдар өз дамуының алғашқы дәуірлерінде әшекейлеу мақсатымен емес, кейбір заттарды (сүйек, тұяқ, тас) жасырын күш иесі деп, сыры бар, киелі деп есептеп, мұсылман елдерінде міндетті түрде тағып жүрген, тұмар ретінде пайдаланған.

Скифтер заманында моншақ тастар, ұлу қабыршақтары тұмар ретінде тағылған , өйткені археологиялық қазба жұмысын жүргізген кезде олардың жалғыз дана табылатындығы көңіл аудартады. Қолөнері дами келе қасиетті саналатын құстардың, жан-жануарлардың бейнесін тұмар ретінде ағаштан, сүйектен, металдардан жасап таққан. Айталық, әріге бармай-ақ, орта ғасырда өмір сүрген Отырар қаласының орнын қазу кезінде табылған бойтұмарларға зер салсақ, олар – серке, аққу, қаз тәрізді, жылан басының бейнесі бар бойтұмарлар. Сол сияқты қасқырдың азу тісін, құс сүйектерін тұмар етіп таққан.Қазақ халқының, басқа түркі халықтарының бұл сияқты ертедегі тұмарлары туралы кезінде Ш.Ш. Уәлиханов былай деген болатын: «Киргизы употребляют теперь магометанские, кабалистические молитвы и называют их «тумар». В прежние же годы талисманы были большею частью вещественные, а именных и иногда камни»(Валиханов, 1961,485).

Орта Азияға, Қазақстанға ислам дінінің таралуына байланысты дін өкілдері жұрттан ауырған адамдардың бұрынғыдай бақсы, емшілерге емес, молда ишандарға ғана қаралуын талап етті. Олар қағазға сиямен емдейтін қасиеті бар жазу жазып берді. Мұны суға езіп, қағазымен бірге ішуге қосты немесе оны үшбұрыштап тігілген матаның ішіне салып, бас киімге, кеудеге, қолтыққа тұмар ретінде тағып жүруге кеңес берді. Міне, о бастағы тұмар арабтың «дұға жазылған, үшбұрышталып бүктелген қағаз» деген сөзі. Кейін келе дұға дөңгелек формалы металл қорапшаларға салынды. Сөйтіп осындай қорапшалардың өзі тұмар деп аталатын болды. Тұмар (қорапша) алтын, күміспен әшекейленіп, асыл таспен, әр түрлі салпыншақтармен безелді.

Халық түсінігі бойынша, малдардың ауруы кей жағдайда көз тиюден болады деп есептелген. Көз тимеу үшін ботаға, түйеге, сиырға, жүйрік аттарға әр түрлі тұмарлар тағылған.

Алтын тұмар – күміс бетіне алтын жалатқан, алтынмен әшекейленген тұмар. Ол жүйрік аттарға да тағылған. Жетісу төңірегінде бойтұмар тастан да жасалған. Жеті ұсақ тасты тұмарша етіп матаға тігіп, қамзолдың ішкі жағына көзге түспестей етіп жапсыра тігіп қояды. Бұл да тіл-көзден сақтау шарасы. «Тіл –көзім тасқа» деген фраза да, «тіл – көзім» тасқа (болсын)» деген қарғыс та осыған байланысты. Бой тұмар – зергерлік бұйым. Оны еркектер де, әйелдер де пайдаланған. Енді әр түрлі формадағы әшекейлі тұмар түріне тоқталмақпыз.

Жастық тұмар – төрт бұрышты түсті металдан жасалған көркемдік бұйым, қиық тұмар – сәндікке мойынға тағылатын жылтырауық заттардан істелген тұмар, лағыл тұмар – лағыз таспен безелген тұмар.

Сіркелі қолтық тұмар – бетіне сіркелеп өрнек салған тұмар. Өзбек тілінде қултиқ тумор – әйелдер әшекейі.Сумка қалта сияқты етіп металдан жасалады да қабырғаның жоғарғы жағына киімге қадалады. Қазақ тілінде тұмарша, тілла тұмар, тілде тымар, тымыр тұлғалары кездеседі.

Қорыта айтқанда, қазақтың сәндік әшекейлерін талдап қарастыру халық шеберлерінің эстетикалық табысы мен суреткерлік жетістігі жоғары дәрежеде болғанын көрсетеді. Әсерлілік қуаты мол, түрі мен өрнегінің айқын үйлесімі мен ерекшеленетін қазақ әшекейлері бұрын-соңды өткен талантты зергерлердің айшықты мұрасы болып табылады әрі ұлттың мәдениеттің асыл қазынасына қосылады.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Шойбеков Р.Н.«Қазақ зергерлік өнерінің лексикасы» Алматы-1993

2. Қазақтың зергерлік әшекейлері Алматы «Өнер» 1985

3. Тілеубекұлы Т. Қазақтың ою-өрнектері мен зергерлік бұйымдары Астана «Фолиант» 2012.-136 б.