ҚОРҚЫТТАНУ БЕЛЕСТЕРІ: КЕШЕ, БҮГІН, ЕРТЕҢ

(герменевтикалық пайымдау) 

 

Тынысбек ҚОҢЫРАТБАЙ,

филология ғылымдарының докторы, профессор,

халықаралық Ш.Айтматов академиясының академигі

Қалжан ҚОҢЫРАТБАЙ,

Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің

2 курс PhD докторанты

 

Резюме

       Статья посвящена научному анализу легендарного облика патриарха древнетюркской культуры Коркыт-ата. Рассматривается процесс научного освоения музыкально-поэтического творчества Коркыта: музыкальные творения, легенды и сказания. Авторы склонны считать, что Коркыт – историческое лицо. Далее отмечают, что настало время научно обосновать и   унифицировать многовариантный облик Коркыта, функционирующий в казахской, туркменской, азербайджанской и турецкой культуре, в единую историческую личность.

 

 

      Бір ғасырға жуық мерзімде Қорқыт туралы жазылған ғылыми  зерттеулердің саны бүгінде көптеп саналады. Сол ізденістерге ой жіберіп қарасақ, Қорқыт есіміне байланысты тарихи-мәдени жәдігерлер сан түрлі қырынан сөз болыпты. Қорқыт туралы көне мәліметті Хиуа билеушісі Әбілғазы Баһадүр ханның «Түрік шежіресінен» кездестірсек, одан бергі жердегі көрнекті зерттеушілері қатарында В.Бартольд, В.Гордлевский, И.Кастанье, В.Жирмунский, К.Иностранцев, А.Кононов, А.Самойлович, П.Спиридонов, А.Якубовский, Г.Араслы, М.Тахмасиб, Х.Короглы, О.Гокияй, М.Ергин, М.Кепрюлюзаде, Ш.Уәлиханов, М.Әуезов, А.Жұбанов, Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, Р.Бердібай, басқа да ондаған қазақ ғалымдарының есімдерін атауға болады. 

      Зерттелуі, әдіснамалық арқауы. Кезінде М.Әуезовтің Қорқытты Алдар Көсе, Қожанасыр, Асан қайғы қатарында алып, аңыз кейіпкері ретінде қарастырғаны белгілі. А.Жұбанов болса Қорқыттың ерекше туылысына қатысты аңыздың мазмұнын баяндады. Қазақ ғалымдарының үлкен шоғырының арасынан Қорқыттың тарихи тұлғасы,  әдеби мұрасы және өнеріне ерекше мән бергендер -  Ә.Марғұлан мен Ә.Қоңыратбаев болды. Бірі қазақ топырағындағы Қорқыттан бастау алатын қобыз дәстүрі, оны  жалғастырушылар туралы мәліметтер берсе, екіншісі "Қорқыт ата кітабы" атты жазба ескерткішті қазақ тіліне тәржімалап шықты. Қорқыт есіміне байланысты аңыздың негізгі желісіне ой жіберіп, Қорқыттың өлімнен қашуы - шамандық наным (адам өлмейді) мен ислам (пендеге өлім парыз) арасындағы тартыстың философиялық түйіні деген қорытынды жасады. Қазақ топырағында Қорқыт мұрасын зерттеу ісі осы кезеңнен бастау алады десек көп қателесе қоймаған болар едік.

      Бірақ еліміз егемендік алғалы фольклортану ғылымында бірнеше ғасыр бойы жинақталған теориялық таяныштарды аттай бере, еркін де үстірт сабақталған пайымдауларға жол беріліп келеді. Осы себепті қазірде жалпы саны мыңға жетіп қалған зерттеулердің ғылыми дәрежесі бірдей болмай отыр: жаңалығы да бар, жасықтары да аз емес. Солай да болса Қорқыт мұрасына байланысты айтылмаған, жазылмаған жайттар жоқтың қасы деуге болады. Қорқыттың мазары, оған қатысты аңыз-әфсаналар, әлемге мәшһүр «Қорқыт ата кітабы», ондағы сюжеттердің қазақ эпосымен сабақтастығы,  ономастикалық атаулардың Сыр бойына қатысы, Қорқыттың  тегі, өмір сүрген заманы, музыкалық  мұрасы,  тіпті тарихи тұлға емес, жинақталған фольклорлық бейне екендігі де әр түрлі деңгейде сөз болды. 

      Ғылым тілімен айтар болсақ, Қорқытқа қатысты жалпы түркологиялық мәселелер археология, этнология, фольклортану, әдебиеттану және музыкатану ғылымдарының мінбесінен  қарастырылып, генетикалық, стадиялық, типологиялық, мифологиялық таным салаларынан өтті. 

      Қорқыт туралы жазылып, жарияланып жатқан зерттеулердің басым көпшілігінің ғылыми жаңалығынан гөрі компиляциялық сипаты үстем: бұрыннан мәлім жайттарды қайталаумен шектеліп, Қорқыт туралы әмбеге аян аңыздардың мазмұнын баяндаудан әріге бармай жатады. Аңыздың белгілі бір тарихи тұлға немесе жер-су атауларына байланысты туып, аймақтық сипатқа ие болатыны бар. Бірақ бұдан келіп аңызды төтелей тарих ретінде қабылдау - әлемдік фольклортану ғылымының бірнеше ғасырлар бойы жинақталған теориялық қағидаларын ескермеу болып шығады. 

      Аңыз - тарихи дереккөз емес, тарихи сана ізімен қалыптасқан, бірақ өзгеріске бейім, көпқабатты (полистадиялық) көркем құбылыс. Бір аңыздан бірнеше дәуірлерге тән дүниетаным жүйесінің іздерін аңғаруға болады. Әрбір аңыз сюжетінің астарында жатқан философиялық ой-түйінді көрмей, төтелей тарихи шындық ретінде баяндау, аңызда кездесетін есімдерді (мысалы, Қарабура) тарихи тұлға  ретінде қабылдаудың кемшілігі осында. Десек те тарих пен аңыздың арасына теңдік белгісін қойып, соңғысын тарихи айғақ ретінде танушылар саны күн санап артып келеді. Оның бәрін  ғылыми таным ретінде қабылдауға болмаса керек.

       Мысалы, Қорқыт есіміне байланысты аңыздар бүгінде сан құбылып отыр. Кезінде Вельяминов-Зерновтан жеткізген Қорқыт туралы классикалық аңызға жаңа сюжеттер жалғанып, олардың саны арта түсуде. Қазақ аңыздарында Асан қайғы Желмаясына мініп, ел аралайтын болса, бүгінде Қорқытты да осы Желмаяға қондырып, дала кездіріп қойдық. Ал Вельяминов-Зернов жариялаған аңызда  Желмая жоқ болатын.  Демек мұны кейінгі көркем құбылыс - контаминация, яғни бір аңыз желісінің екінші аңызбен араласуы негізінде туған құбылыс деп қабылдау керек. Мұндай тұста  аңызды қайта баяндаған тұлғаның да үлесі болады.

      Байқап қарайтын болсақ бұл екі аңыздың желісі екі басқа. Асан қайғы жер жаннаты - Жерұйықты іздесе, Қорқыт жердің төрт бұрышына өлімнен қашып барады. Екі аңыздың арқауында екі түрлі философиялық пайымдау жатыр. 

      Қорқыт тақырыбына қалам тартушылар соңғы жылдарғы ғылыми ізденістерді  сараламай тұрып өткен ғасырдан жеткен, бүгінде моралдік тұрғыдан ескірген, аға буын зерттеушілер еңбектерінде жан-жақты қамтылған әдебиеттерге сілтеме жасап келеді. Бұрынғы ой-пікірлерге қосып-алары болса жарайды, ал сыни пікір, көзқарас жоқ жерде бұрыннан белгілі  жайттарды қайта баяндап шығудың ғылыми танымға қосары не?

      Қорқыттың тарихи тұлғасы, тегі, заманы, әдеби-мәдени мұрасына байланысты қордаланып отырған өзекті мәселелерді жиып қойып, ескірген, сан рет жазылған мәселелерге ден қоюшылардың бірқатары Қорқытты рационалдық ғылыми таным емес, тылсым дүниенің өкілі ретінде қабылдап, сезім арқылы танығысы келеді.  Бұл, әрине, жалған ғылыми бағыт. Тарихи тұлғаларды сезім арқылы тану мүмкін емес. Осы себепті бүгінгі танымдық мәселелерде герменевтикалық зерттеу тәсілдерін қолданып, бізге жеткен тарихи-генеалогиялық дереккөздер мен ғылыми пайымдауларды қайта бір ой елегінен өткізудің кезегі келіп отыр.

      Қорқыттың заманы. Қорқыттың өмір сүрген заманына келгенде сан түрлі пікірлер сабақталды. Бірақ солардың басым көпшілігінің ғылыми негізі солқылдақ. Қорқыттың дәуірін ешбір дәлел-айғақсыз, жобамен анықтап жүрген зерттеушілер де жоқ емес. Соның салдарынан Қорқытты бірде Y-YI, бірде YII-YIII, тағы бірде IX-X ғасырларда өмір сүрген дейтін қат-қабат пікірлер республика көлемінде жарық көріп жүрген энциклопедиялық басылымдарға қатар еніп келеді.

      Осы орайда Қорқыт қай заманның тұлғасы? Мұндай мәліметтер қандай дереккөздерге сақталған немесе Қорқыт заманын қандай танымдық таяныштар арқылы анықтауға, саралауға болады? - деген мәселелер туады.     

      Қорқыт - оғыз елінің тұлғасы, асқан жырау (күйші емес), ел ақылшысы. Ол өмір сүрген оғыз тайпасы туралы зерттеулер де баршылық. Солардың қатарында С.Г.Агаджановтың "Сельджукиды и Туркмения в XI XII вв."   атты зерттеуінің орны ерекше. Ғалым оғыздардың IX-X ғасырлардағы тарихына тереңдеп, олардың этногеографиялық қозғалыстарын анықтаған. Көне түркі дәуірінде Алтайды мекен еткен оғыздарды YII-YIII ғасырларда Жетісу жерінен, IX-X ғасырларда Сырдың төменгі ағысынан, X-XI ғасырдан бастап Әмудария (түрікмен) шегі, Қара теңіз аймағынан (әзарбайжан) және Анадолы жерінен (Түркия) көреміз.

      Қорқытты оғыз тайпасының осы этногеографиялық қозғалысынан тыс алып, Y-YIII ғасырларда өмір сүрген деп жүргендер өз ойларын ғылыми-тарихи мәліметтермен орнықтырып жатпайды. Сөйтіп Қорқыттың заманын  "Күлтегін", "Тоныкөк" жазбалары туған көне түркі дәуіріне жібергендерін де аңғармай қалады. Енді бір зерттеушілер (Қ.Салғарин) Қорқыт дегеніміз - Тоныкөк деген болжам айтып, бірақ оны дәлелдеп жатпайды.   

      Қорқытты Y-YIII ғасырлар шеңберіне межелер болсақ, оның есімі Махмұт Қашқаридің "Түрік сөздігіне" енуге тиіс еді. Себебі Қашқари оғыз елі, оның белгілі тұлғалары, тіпті әйел есімдеріне дейін толып жатқан мәліметтерді келтіріп, бірақ Қорқыт есімін атаймайды.       

     Бұл мәліметтер Қорқыт Y-YIII ғасырларда өмір сүрген деген үстірт пікірді теріске шығарады. Себебі көне түркі дәуірінде оғыздар Жетісу, Сырдың төменгі ағысы емес, Алтайда болатын.

     Қорқытты Y-YIII  ғасырларға жүйелеп жүргендер оғыз тайпасына қатысты қосалқы мәліметтерді де ескермей келді. Сондай дереккөздердің бірі - Қашқари сөздігі. Бұл жазба негізінен оғыз диалектісіндегі түрлі буынды сөздерді қамтыған. Онда оғыз елінен шыққан ұлы адамдар - ел билеушілері, батырлар, сәуегей қариялар, тіпті сұлу әйелдердің есімдеріне дейін қамтылған. Бірақ Қорқыт есімі аталмайды. Оғыз елінен шыққан толып жатқан танымал кісілердің арасында Қорқыт есімінің болмауы - Қорқыт Y-YIII ғасырлар тұлғасы деген пікірді теріске шығаратын келесі бір айғақ.

     Бұдан шығатын түйін: Қашқари  Қорқытты білмеген, себебі олардың заманы, тіршілік еткен аймағы бөлек. Қашқари сөздігіне түскен мәліметтер оғыздардың жетісулық кезеңіне тән. Бұл тұста Қорқыт есімі көпшілікке мәлімсіз. 

     Осы себепті Қорқыт  орталығы Жанкент шаһары болған оғыздар елінде,  Сырдарияның төменгі ағысында IX-X ғасырларда өмір сүрген дейміз.  Белгілі ғалым К.Байпақов жүргізген археологиялық қазба жұмыстары бойынша Жанкент шаһарында тіршілік шамамен Х ғасырларда болғанын көреміз. Бұл тұста тарихи мәліметтерді археологиялық деректер толықтырып тұр.

     Қорқыттың тарихи тұлғасы.  Әбілғазы, Рашид ад-Дин шежірелеріндегі  деректер бойынша Қорқыт үш патшаға уәзір болып, 95 (295) жыл өмір сүрген адам. "Қорқыт ата кітабына" үңілер болсақ, Қорқыт оғыздардың қайы (бірде баят) тайпасынан шыққан жырау. Бұл жазбалардағы ортақ мәлімет - Қорқыттың үнемі оғыз тайпасының ортасында көрінуі. 

      Қазірде Қорқытты тарихи адам санамайық, ол - әулие, қоғамдық санадан тыс тұрған мифтік тұлға деген пікірлер де бой көрсетіп келеді. Өткен ғасырда аға буын ғалымдарымыз Қорқыт - аңыз кейіпкері деп келген болса, қазірде бұл мәселе ғылымның түрлі танымдық таяныштары тұрғысынан сөз болуда. Қорқыт бейнесін бір ғана фольклор деректері бойынша бағалаушылар оның тарихилығына шүбә келтіреді, генеалогиялық дереккөздерді ескермеді. Философ-ғалымдар болса түрлі аңыздарды ысырып  қойып, Қорқытты өмірде болған адам санайды. Соңғы бағыт XIX ғасырдан бастау алып келсе де, кеңес заманында саяси сынға ұшыраған тарихи мектеп тәжірибесінен тартынып қалған фольклор зерттеушілері ондай пайымдауларға мән бере қоймады.  

      Өткен ғасырдың 80-жылдары ғалым Халық Көрұглы өзінің «Огузский героический эпос» атты еңбегінде оғыз тайпасының этникалық тарихына терең үңілгені бар. Батыс және шығыс оғыздарының этникалық тарихы мен қозғалысын саралай тұрып ғалым Қорқыт өмірде болмаған, жинақталған фольклорлық образ деген тұжырымға келген-ді. Осы ойды С.Қасқабасов, Е.Тұрсынов сияқты қазақ ғалымдары да жалғастырды.

      Қорқыттың этникалық тегі мен географиялық шегіне қатысты ортағасырлық деректер оғыз тайпасының ұзаны болған тұлғаны жинақталған фольклорлық образ, тарихи прототипі жоқ деген тұжырымға жол бермейді. Бұл - ғылыми танымды жеңілдету ғана, бір ғана фольклорлық мәліметтерге сүйенген сыңаржақ таным. Қорқыт есіміне байланысты талай ғасырлардан белгілі тарихи, әдеби-фольклорлық жәдігерлерді ескермей, бір ғана мифтік мәліметтерді төңіректейтін мұндай сыңаржақ пікірлердің тарихи танымға бастамайтыны белгілі. Осының салдарынан қорқыттану ғылымы бір орнында тұрақтап, бұрыннан белгілі жайттарды қайталаумен шектеліп  келеді. Жаңа методологиялық ізденістерге табан тіреген ғылыми ой-болжамдар, оғыз мәдениетінің қазақ, қарақалпақ, түрікмен, әзербайжан, анадолы түріктеріндегі іздерін анықтауға бағышталған жұмыстар атқарыла қоймады. Мұның түркі тілдес елдердің басын біріктіруге кедергі болып отырған жайы бар.

      Олай болса, ендігі жерде Қорқыт мұрасын зерттеу мен насихаттауда қандай танымдық таяныштарға назар аударуымыз қажет?  

      Ең алдымен, Қорқыттың фольклор аясында жасалған кейіпкер емес, оғыз тайпасының қайы ұрығынан шыққан тарихи тұлға екендігіне мән беруіміз керек. Қорқыттың мазары жатқан кешегі Тұран, соның ішінде Сыр елінің тарихы мен мәдениетіне ерекше үңілу қажет. Бұл аймақтың орта ғасырлардағы тарихына байланысты деректер толық әрі жан-жақты зерттелген емес. Антикалық дәуірді айтпағанда, көне және орта түркі кезеңіндегі оғыз тайпасының этногеографиялық қозғалыстарын анықтап, «Қорқыт ата кітабынан» көрініс тапқан тарихи оқиғалардың астарына үңілу, Қорқыттың өмір сүрген заманына қаныға түсу қажет.

      Екіншіден, Қорқыт бір ғана қазақ топырағында зерттелетін тұлға емес. Ол туралы мәліметтер мен деректер Әзербайжан, Түркия елдерінде де сақталған. Тіпті аталған елдерде оның бейіттері де бар. Осындай жағдайда Қорқыт тұлғасын қалай бағалауымыз керек? Әр елдің өз Қорқыты бар деп отыра берсек, оның ғылыми танымға бастамайтыны белгілі. Мұны біз Қорқыт тұлғасын ғылыми тұрғыдан игерудегі әлсіздігіміз дер едік.

      Егер қазақ, әзербайжан, түрік фольклорындағы Қорқытқа қатысты мәліметтерді оғыз тайпасының этникалық қозғалысы тұрғысынан  межелейтін болсақ, Қорқыттың заманы да анықталады.

      Осы негізде герменевтикалық тәсіл арқылы Қорқытты жаңаша тануға мүмкіндік туып отыр. Ол үшін Қорқытқа байланысты мәліметтерді қайта бір оқып, сұрыптап, жаңаша толғану қажет. Қорқытты тарихи-мәдени үдерістен тыс алып, аңыз-әфсана аясында емес, оғыз тайпасының жанды тарихына негіздеу қажет. Қорқыт тұлғасының "Қорқыт ата кітабында" оғыз елінің бел ортасында көрінетін себебі де осы.

      Музыкалық мұрасы. Бүгінде тұйыққа тіреліп жүрген тақырыптардың  бірі - осы. Қазіргі қазақ қауымы Қорқытты қобызда күй тартқан өнерпаз ретінде тануға құштар. Өткен ғасырда жазылып алынып, Ықылас мұрасы ретінде жарық көрген күйлерді Қорқыттың атынан насихаттап жүргендер де аз емес. 

      Әрине, өзге түркі тілдес халықтар мәдениетінде сақталмаған Қорқыттың музыкалық мұрасы мен қобыз дәстүріне ерекше мән беруіміз қажет. Өкінішке орай, бұл мәселе бізде ғылыми негізде емес, үстірт, жол-жөнекей сөз болып келеді. Қорқыт күйлерін арнайы ғылыми методологиямен қаруланған музыка зерттеушілері емес, қобызшылар басымдау сөз етуде.

      Қорқыт есіміне деген қызығушылық оянып отырған кезде мұның да астарын ұғынуға болады. Бірақ Қорқытты тарихи-мәдени айғақтар мен ғылыми таным аясында ғана зерттеп, танығанымыз жөн. Олай болса Қорқыт туралы сабақталып жүрген ой-пікірлерге бірқатар ғылыми талаптар да қоюға болар еді. 

      Зерттеушілер айтып жүрген қобыз - ішекті, соның ішінде ысқышты музыкалық аспап. Музыкалық аспаптану ғылымының анықтауынша шертіп тартылатын ішекті музыкалық аспаптар көне болса да, ысып тартылатын ішекті аспаптардың тарих сахнасына көтерілуі - кейінгі құбылыс. Олай болса Қорқыт заманында қобызда тартылатын жыр сарындары күй ретінде қалыптаса қоймаған. Оғыз тайпасында ысқышты музыка аспабы болды деген дерек ешбір жазба ескерткіштерден  кездеспейді. Ал көне оғыз тілінде Кавказ жерінде хатқа түскен "Қорқыт ата кітабындағы" қобыз (гопус) әзербайжандарда ысқышты аспап емес. Бұл - бір.

      Екіншіден, IX-X ғасырларда қобыз аспабымен жыр айту дәстүрі болса да,  күй тарту үрдісі туа қоймаған еді. Жырда поэзиялық мәтін - мазмұн болады. Сол себепті ол барша қауымға ұғымды.

     Ал күй - аспаптық музыка көрінісі. Оғыздар арасында қолданылған ұрмалы, шертпелі аспаптарды атаған Махмұт Қашқари ысқышты музыкалық аспап туралы дерек келтірмеген. Сол сияқты аспаптық шығарма - күй туралы да ауыз ашпаған. Жалпы Орталық Азияны мекен тұтқан халықтар мәдениетінде күй жанрының қалыптасуы шамамен XYI-XYIII ғасырларға, ал өркендеуі XIX ғасырға сай келетінін де айтып өткеніміз жөн. Осы мәліметтерді назарға алғанда Қорқыт заманында күй де, ысқышты шертпелі музыкалық аспап та оғыз тайпаларының мәдени өмір сахнасына шыға қоймағанын көреміз.

      Қорқытты қобыз аспабында күй шығарушы ретінде танып жүрген - бүгінгі орындаушылар. Қобызшы - орындаушы, бірақ зерттеуші емес. Олар көбіне нота жазуындағы мәтінді қаз-қалпында орындап берушілер. Бұл тұста қобызшының рөлін драма актерімен салыстыруға болады. Олар тарихи адамдардың бейнесін автор жазған мәтін шеңберінде ғана сомдап, оның тұлғасына өз тарапынан жаңаша баға бере алмайды. Қорқыттың күй мұрасы төңірегіндегі  үстірт пікірлерге орын берілудің бір себебі осында.

      Қазақ, түрікмен, әзірбайжан, анадолы түріктеріне жақсы мәлім Қорқыт атаның музыкалық дәстүрі көбіне қазақ топырағында ғана сақталған.  Анығын айтар болсақ, Қорқыттың өзінен жеткен қобыз сарындары жоғарыда аталған халықтардың бірде-бірінде жоқ. Қорқыт күйлері бізге де түпнұсқа күйінде жетіп отырған жоқ.  Сонау оғыз заманынан бастау алатын жыраулық  дәстүрдің ізі қазақ мәдениетінде жалғасын тапса да, музыкалық өнерінде  толық сақталмаған. Себебі Қорқыт күйлерінің қандай дәстүр аясында өмір сүріп, қандай күйшілер арқылы бізге жеткені мәлімсіз. Орта ғасырларда жазбаға түскен күй мұрасы тағы жоқ.

      Рас, өткен ғасырдың 70-жылдарының аяқ шенінде Қызылорда қаласында тұрған қария Нышан абыздан қобыз сарындарының фрагменттері жазылып алынды. Кейін  сол күйлер  Қорқыттың төл мұрасы ретінде жарыққа шықты. Көпшілікті шатастырып жүрген ғылыми негізі олқы осы басылым. Оған енген музыкалық шығармалардың ("Башпай", "Тарғыл тана", т.б.) атауы оғыз заманындағыдай елдік, ерлік мәселелер емес, қарапайым тұрмыстық тақырыптарды қамтиды.  Көркемдігі төмен, құрылымы қарапайым, аяқталған музыкалық  туынды дәрежесіне жете қоймаған сарын үзінділерін IX-X ғасырларда ғұмыр кешкен Қорқыт емес, ХХ ғасырдағы Нышан Шәменұлының төлтума туындылары ретінде қабылдаған әділ болар еді. Себебі қобыз аспабында орындалған бұл фрагменттер Қорқыт мұрасының қадірін қашырмаса, еселей қоюы екіталай. Оларда хроматикалық жүйе тудыратын ладтық өзгерістер,  қобыз сарындарына тән әуен-интонациялар өте тапшы. Нышан жеткізген сарындар ертеңгі күні халықаралық деңгейге шығып, өзге түркі тектес елдердегі музыка зерттеушілерінің назарына ілігер болса, ұятқа қаларымыз анық. 

      Қорқыт заманы пен Нышан абыздың арасында ондаған ғасырларға созылған кеңістік жатыр. Егер Қорқыт өмір сүрген оғыз тайпасы IX-X  ғасырлардан соң Әмудария бойына қоныс аударған болса, Қорқыт пен Нышан абыздың арасындағы мың жылға жуық  мерзімді қандай дәстүр немесе мәдени даму үдерісі арқылы сабақтастырмақпыз?

      Бұл мерзімде аймақтың тарихы да, мәдениеті де, тұрғылықты халықтары да өзгерді. Қорқыттың музыкалық мұрасына келгенде осындай басы ашық мәселелерді айтуымыз керек.  Біз жоқты бар етпей, қолда барды қанағат тұтып, соның төңірегінде ғана танымдық ізденістер жүргізуге тиіспіз. Ғылыми таным нақты тарихи айғақтарға ғана табан тіреуі шарт.  

      Қазақ, түрікмен музыкасындағы қобыз, сыбызғы күйлерінің пайда болуы XIX ғасырға сай келеді. 1964 жылы Қазақстандағы «Ғылым» баспасынан шыққан «Қазақ халқының аспаптық музыкасы» атты кітапқа Ықылас Дүкенұлының төл мұрасы ретінде енген «Қорқыт», «Қазан», «Қоңыр» сияқты бір топ күйлерді бүгінгі орындаушыларымыздың Қорқыт мұрасы ретінде насихаттауы, әрине, білімділік көрінісі емес.  Ғылыми таным, ғылыми ақиқат үшін жасанды мұраның берері шамалы. Күні кешегі Нышан емес, ХIX ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген Ықылас Дүкенұлы шығармаларын да төтелей Қорқытқа телитін негіз жоқ. 

      Сонда Қорқыттың музыкалық мұрасы ретінде қандай мәдени құбылысты  тануымыз керек? Біздің пайымдауымызша, Қорқыттың музыкалық мұрасын сөз еткенде басты орында оның жыраулығы тұруға тиіс. "Қорқыт ата кітабындағы" Қорқыт - қолына қобызын (гопуз - шертіп тартылатын ішекті аспап) ұстаған ұзан, жырау. Аспаптық музыка туа қоймаған оғыз заманында  қобыз жыр мақамдарын жеткізетін, сүйемелдейтін құрал болған. 

      Түркі тектес халықтар мәдениетінде жыр айту дәстүрі ертеден бар. Мысалы, Алтайдағы хакас, тува халықтарында төменгі регистрде тамаққа салып айтылатын эпикалық сарындар бар. Дәл осы жыр айту дәстүрі қазақ мәдениетінде Сыр бойындағы (Қармақшы) эпикалық дәстүр аясында әлі күнге дейін өмір сүріп келеді. Мұндай тамаққа салып ән айту үрдісін  түрікмен музыкасынан да табамыз. Оны біздер "аңырама" десек, түрікмендер "жүк-жүкі" атайды.

      Міне, Қорқыттың музыкалық мұрасы тұсында біздің дәл осы түркілік мәдени-музыкалық құбылысты негізге алуымыз шарт. Ертеде эпикалық сарындағы жырлардың барлығы дерлік шертпелі, бері келе ысқышты музыкалық аспаптардың сүйемелімен орындалған. Шоқан Уәлихановтың көрсетуінше, қазақ мәдениетінде қобызбен жыр айтқан ең соңғы өнерпаз - Жанақ жырау болса,  қарақалпақ мәдениетінде бұл үрдіс әлі күнге жалғасын тауып келеді. 

      Демек Қорқыттың сүйегі жатқан Қармақшы жеріндегі "аңырама" дәстүрі, яғни тамаққа (таңдайға) салып жыр айту - көне түркілік құбылыс.  Қорқыттың музыкалық мұрасын осы тұстан іздеу қажет. Сыр еліндегі жыраулық дәстүрді зерттеп, олардың анадолы түріктері, әзербайжан, түрікмен  халықтарының музыкасындағы көріністерін анықтаудың да маңызы аса зор. Алтайда тұрған түркі тектес халықтар мәдениетін  жақындастырудың бір амалы – осы.

       Тағы бір айтарымыз, Қорқыт заманының елесі Ықыластан жеткен қобыз сарындарында сақталған.  "Қорқыт", "Қазан" деген күй атаулар соның айғағы.  Қорқыттың өзі туралы күй шығарып, оның атын "Қорқыт" деп қоюы  екіталай, ал кейінгі қобызшылардың  көне сарындар негізінде  құрылымы күрделі, ладтық өзгерістерге бейім, көркемдігі жоғары күйлер тудыруы әбден мүмкін. Ал "Қазан" күйінің атауын Иван Грозныйдың Қазан шаһарын жаулап алу оқиғасы емес, "Қорқыт ата кітабынан" іздеген ләзім. Жырдағы Қазан - оғыз елінің ханы әрі батыры. Бәлкім Ықылас жеткізген күйлердің арғы тегі оғыз заманынан саға тартуы да мүмкін. Бірақ қазақ мәдениеті мен тарихында ондай деректер сақталмаған. 

      Қазақ музыкасындағы қобыз сарындарының көне түркілік сипатын анықтау үшін салыстырмалы-типологиялық зерттеулер жүргізу керек болады. Бұл реттен қобызға арналған Ықылас күйлері мен түрікменнің қарға түйдікке (сыбызғы) арналған "Қиямет" сарындарының ұқсастығын атауға болады. Әрине, бұл бағыттағы ізденістер жалғасын таба беруі шарт.       

     "Қорқыт ата кітабы". Оғыз тайпаларының тарихи-этникалық қозғалыстарына сүйеніп, Қорқыт жырларының туған дәуірін, ондағы қазақ топырағына қатысты мәліметтерді сұрыптаудың да кезегі жетті. Жырдағы жеке сюжеттердің қай дәуірлерді қамтитынын анықтаудың да танымдық маңызы бар.

      Айталық, кезінде бұл жазба ескерткішті зерттеген Х.Көрұғлы 1-4, 7-8 және 12-жырлар оғыздардың Сырдария кезеңінде туған деген еді. Бірақ осы бағытты кейінгі қазақ зерттеушілері тереңдетіп әкете алмады. Бұл мәселеге Ә.Қоңыратбаев ой бөліп,  12 жырды тайпалық емес, ұлыстық эпос санап, оғыз елінің құрылу, өркендеу және құлдырау кезеңдерімен байланыстырған болатын. 

      «Қорқыт ата кітабындағы» толып жатқан кісі, жер-су атауларына да мән беретін кез келді. Кезінде зерттеушілер Байбура бек (Байбөрі), Бәмсі Бейрек (Алпамыс) атауларының кейінгі қазақ эпосымен байланысы туралы пікірлер сабақтаған.  Бану – Баршын - Гүлбаршын болып құбылып отыратын антропонимді қазақ эпосынан да кездестіреміз. Ол бірде гидроним (Баршындария), бірде антропоним (Баршын), бірде ойконим (Баршынкент) тұлғасында қолданысқа түскен. Сол сияқты жырда Тана өзені аталады. Бұл антикалық дәуірдегі грек жазбаларына Танаис деген атпен түскен Сырдарияның бір атауы.

      Осы секілді деректерді сұрыптау арқылы Қорқыт жырларының қазақ мәдениетіне жақындығын анықтауға мүмкіндігіміз бар. Алдағы кезде Қорқыт жырларының академиялық басылымын шығаруды да ойластыратын мерзім жетті. Оған күш те, мамандар да жеткілікті.

      Қорқытты насихаттау туралы. «Қорқыт ата кітабы» әлемге мәшһүр жазба ескерткіш болса, Қорқыт көбіне түркі тектес халықтарға танымал тұлға. Бүгінде біздің алдымызда  Қорқыт есімін әлем сахнасына алып шығу міндеті тұр. Оны жүзеге асыру барысында Қорқыт есімі мен мұрасына байланысты халықаралық ғылыми конференциялар өткізудің қажеттілігі айқын.  «Ұлы дала сазы және Қорқыт сарыны» атты  ғылыми-практикалық конференция тұрақты сипатқа ие болып, осымен үшінші рет өткізіліп отыр. Қармақшы жеріндегі қайта жаңғырып жатқан Қорқыт кешенінің де бұл іске қосар үлесі орасан зор.

      Бірақ осы кезге дейін өткізілген ғылыми конференциялардың деңгейі айтарлықтай биік болмады. Қорқыт тұлғасы арқылы түркі тілдес халықтар мәдениетін жақындастыру жағына жете ой бөлінбеді. Сонау 1955-1958 жылдарғы «Манас», «Алпамыс» сияқты жырларға қатысты Кеңес одағы  көлемінде өткен ғылыми конференциялардың деңгейі қандай жоғары болды. Жарық көрген материалдары әлі күнге ғылыми оралымнан түспей келеді. Қорқыт тұсында да осындай өзекті мәселелерді тауып, күн тәртібіне қоя білген ләзім. Сонда барып конференцияның қажеттілігі айқындалып, таным тереңдей түспек. Халықаралық деңгейдегі ғылыми бас қосулардың жоспар бойынша емес, өзекті мәселелердің қордаланып қалуына, рухани-танымдық қажеттілікке қарай өткені абзал. Онсыз Қорқытқа байланысты бұрынғы жайттарды қайталаумен біз компиляция шеңберінен шыға алмайтын боламыз. Сол үшін қорқыттану ғылымының ауқымын кеңейтіп, жаңа танымдық мәселелерге назар аударудың кезегі жетіп отыр.

     «Қорқыт» энциклопедиясын шығару. Ғылыми ізденістер саны өскен сайын, зерттеліп отырған тақырыпты жинақтау қажет болады. Оның бір жолы – энциклопедия. Қазақ топырағында шығатын Қорқыт туралы энциклопедияға еліміздегі ғылыми ізденістер, ғалымдар, Қорқыт есіміне байланысты деректердің барлығы дерлік енуге тиіс. Басылым қазақ, ағылшын, орыс тілдерінде шығатын болса, әлемдік маңызға ие болары сөзсіз.

      Бүгінде республикамыздың екі бірдей жоғары оқу орнында қорқыттану орталықтары жұмыс жасайды. Бірақбұл бағыттағы жұмыстар орнынан жылжыған емес. Тіпті мұндай мәселе күн тәртібіне қойылмай да келеді. Сондықтан Қорқыт энциклопедиясын шығару ісін жуық арада халықаралық статусқа ие болған Түрік академиясы атқарса құба-құп. Мұндай ғылыми-танымдық басылым бүкіл түркі әлемінде әлі күнге болған емес.         

      Қорқыт туралы көркем шығармаларды насихаттау. Бүгінде Қорқыт туралы пьеса, музыкалық шығарма жазып, көркем фильм түсірудің кезегі келіп отыр. Кеңестік заманда Әзірбайжанда «Деде Горгуд» кинофильмі түсірілген болса, осыдан бірнеше жыл бұрын Қорқытқа арналған халықаралық ғылыми конференция аясында Қызылордада түрік драматургінің пьесасы сахналанды. Қорқытты көбіне бақсы ретінде қарастырған автордың ойы ауырлау көрінген болатын.

       Қорқыт бейнесін музыкалық шығармаларда бейнелеу ісі де жалғасып келеді. Қазақ музыкасында Қорқытқа арналып екі бірдей симфониялық поэма жазылды. Классикалық сипаттағы үлкен симфониялық оркестрге арналған бұл поэмалар Қорқыт тұлғасын еларалық деңгейде насихаттаудың бір жолы деп түсіну қажет.

 Егер туысқан түркі елдері тарапынан қызығушылық туындар болса, шығармашылық байланыс орнатып, Қорқыт туралы симфониялық шығармаларды бүкіл түркі әлеміне тарату қажет.  Болмаса «Отырар сазы», «Құрманғазы» сияқты фольклорлық немесе ұлт аспаптар оркестріне жазылған туындылармен алыс шет елдеріне шығу қиын. Төл шығармаларымызды оларға тыңдата білсек те, орындата алмаймыз. Себебі біреу – домбыра, қобыз, сазсырнай секілді аспаптар оларда жоқ. Классикалық симфониялық оркестрге арнап жазылған туындыларды ғана алыс шет елдер орындай алмақ.   

Халықаралық деңгейде «Қорқыт» журналын шығару.   Көп

жылдан бері іргелес жатқан Түркістан шаһарында орналасқан Ахмет Яссауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университетінің жанынан «Түркология» журналы шығып келеді. Деңгейі жоғары, журнал ТМД елдеріне тарап жатыр. «Қорқыт» атты ғылыми журналды да дәл осындай деңгейде шығарып, бүкіл түркі елдеріне тарату қажет. Оны Түрік академиясының жүзеге асырғаны жарасымды болар еді.  Егер «Қорқыт» атты журналды электрондық нұсқасымен ағылшын тілінде шығарып, импакт-факторы бар халықаралық ғылыми басылымдар - Томсен Рейтерс, Скопус базаларының тізіміне қосар болсақ, Қорқыт есімін насихаттауға қосқан зор үлесіміз сол болар еді.  

      Түркі халықтарына ортақ мұраларды жарыққа шығару. Бұл тұста аузымызға «Қорқыт ата кітабы» мен «Көрұғлы» жырлары алдымен түседі. Түркі тектес халықтарды жақындастыратын эпикалық мұралардың басы – осылар. Аталған эпикалық жырларда сақталған тарихи-этникалық мәліметтер түркология ғылымында терең зерттелген емес. Айталық, «Қорқыт ата кітабында» сақталған Сырдарияның антикалық кезеңдегі атауы - «Танаис», «Көрұғлы» жырындағы «Шәмбіл бел» атауының Анталияның таулы қыраттарындағы «шәмба» ағаштарына қатысы анық. Осы секілді түркі әлеміне ортақ сөздердің табиғатына тереңдей түсу арқылы тарихи-мәдени байланыстардың сырына қаныға түсуге болады. Аталған мұраларды жаңа сипаттағы ғылыми алғы сөздерімен академиялық басылым дәрежесінде бастырар болсақ, қазақ топырағында сақталған материалдық емес мәдениетті зерттеуге қосқан елеулі үлесіміз сол болар еді.

         Міне, қорқыттану саласында атқарылған, атқарылуға тиіс өзекті мәселелер мен маңызды міндеттердің бір парасы осындай болып келеді.