Жергілікті бюджеттерді қалыптастырудағы меншікке салынатын салықтарды жетілдіру перспективалары

э.ғ.к., Тлеужанова Д.А., қаржы магистрі Матайбаева Г.А.

С. Сейфуллин атындағы ҚАТУ, Қазақстан Республикасы, Астана қ.

Мемлекеттің тұрақты өмір сүріп, одан әрі дамуының басты кепілдері ретінде бірнеше факторларды атап өтуге болады, сол тізімнің бас жағында «Салық» ұғымы тұрады. Ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралына айналып отырған бұл міндетті төлемдер мемлекеттік кірісті қалыптастыруда ерекше рөл атқарады. Cалық жүйесінсіз ұлттық экономиканың әлемдік деңгейде бәсекеге қабілеттілігін арттыру тым қиынға соғатыны сондықтан.

Әлемдегі 200-ден астам елдің барлығы дерлік өзінің салық механизмін пайдаланып, ішінара салық саясатын өзгерте отырып, экономикалық өсімге қол жеткізіп отыр. Мемлекеттің салықтық реттеуі қолайлы бизнес-климат жасауға тікелей ықпал етіп, инновациялық қызметті дамытуға жол ашады.

Елімізде салық жүйесінің ашықтығын, салық салудағы бейтараптықты, салықтық әкімшілендірудің қарапайымдылығы мен тиімділігін қамтамасыз етіп, экономиканың сапалы дамуы үшін ынталандыру жүйелерін құру өзекті мәселелердің бірі болып табылады.

Себебі ғылыми негізделген, шынайы өзгерістерді бейнелейтін және жүйелі түрде реттейтін салық жүйесі экономикалық процестерге оң ықпал етіп, жағымсыз жағдайлардың орын алуына жол бермей, қоғамда өркениетті құқықтық қатынастарды нығайта түседі. Қазіргі қолданыстағы салық жүйесінде салық ауыртпалығы негізінен заңды және жеке тұлғалардың табыстарына көбірек түсуде. Бұған табысқа салынатын салықтан түскен түсімдердің меншікке қатысты салықтардан түсетін түсім мөлшерінен бірнеше есе жоғары болуы әсерін тигізуде. Сол себепті бюджеттің кіріс көзінің басым бөлігін құрайтын, дәстүрлі салалардың табысына салынатын шектен тыс салық ауыртпалығының бір бөлігін бүгінгі күні салық жүйесімен мүлде ескерілмей келген меншіктен түсетін кіріс түрлеріне аударған жөн.

Меншік басқа салық салу объектілермен салыстырғанда салық салудың барынша тұрақты объектілерінің бірі - меншікке салық салу оны барынша тиімді пайдалануға ынталандырады, мүлікті салық салудан жасыру мүмкін емес.

Меншікке салықтарды жергілікті деңгейде қолдану салықтың негізгі функциялары – фискалдық, реттеушілік және бақылау қызметтерін айтарлықтай дәрежеде көтеруге мүмкіндік береді. Меншікке салынатын салықтар әлемнің көптеген елдерінде салық жүйесінің құрамдас бөлігі бола отырып, олар жалпы мемлекеттік кірістердің құрамында айтарлықтай жоғары орын алады және көптеген мемлекеттердің жергілікті бюджеттерінің негізі болып табылады. Олар жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қаржы көздерін жақсартудың ең негізгі құралы болуымен қатар, өндірістің ұлғайып дамуына да оң ықпалын тигізеді.

Меншікке салық салудың қажет екендігіне негіз болатын бірнеше объективті факторлар бар.

Біріншіден, меншікке салынатын салықтар сараланған рента түрінде алынатын кіріс көзі ретінде қарастырылады. Бұл рента бойынша меншікті иеленудің өзі табыс алу үшін қолайлы жағдай туғызады, яғни меншікті иеленуден, сондай–ақ оны пайдаланумен байланысты қызметпен айналысудан табыс алуға болады. Демек, меншікке салынатын салықтар арқылы меншікті иелену және оны пайдаланудан алынған рентаның белгілі бір бөлігін қоғамға қайтаруға болады. Мемлекеттің меншік иелерінің қызметін реттеу саласындағы билігі ауқымды, яғни мемлекет мүлікті белсенді түрде пайдаланбай–ақ, оны иелену құқығына барынша жоғары ставка бойынша салық сала алады немесе өз меншігін тарту не пайдалану құқығын басқаларға беру (жалгерлік) арқылы меншікті иеленудің әрекетсіздік жағдайынан белсенді шаруашылық қызметіне көшкен тұлғаларға салық жеңілдіктерін бере алады.

Екіншіден, меншік иелерін қорғау мақсатында ішкі тәртіпті сақтау, қорғаныс және т.б. қамтамасыз ету бойынша тұтастай бір мемлекеттік қызмет түрлері көрсетіледі. Мемлекет шығындары меншіктің нақты құнынан жоғары болғандықтан, салық салу жүйесі арқылы меншік иелері салықты төлеуге тиіс. Оның үстіне, мұндай мемлекеттік қызметтер қоғамдық тауар болғандықтан, оларға есептен шығару принципі қолданылмайды, сондықтан меншік иелеріне бұл қызметтерді төлеуде дербестендірілген тәсіл қолданылуы мүмкін емес. Бұл жағдайда, сіздің меншігіңіз шалғайда орналасқан ба, әлде орнықты жекежайыңыз астанада ма, оған қарамастан мемлекет сіздің мүлкіңізді қорғаумен байланысты қызмет көрсету ауқымын шектемейді. Бірақ, дәулетті адамдар бұл көмекті көбірек қажет ететіндігі даусыз, соған қарамастан мұндай факт басқаларға оны көп мөлшерде алуға негіз болмайды. Басқаша айтқанда, меншікке салық салу үшін меншікті иелену фактісі жеткілікті болып табылады.

Үшіншіден, меншікке салынатын салықтар табыс салығынан жасырылған табыстарды айқындауда бақылау құралы болуы мүмкін. Салық заңынан тысқары алынған табыстар, қалай болғанда да, салық салу объектісі болуға тиіс меншіктің нақты бір түріне заттандырылады. Табыс және меншік салықтары өзара өте тығыз байланысты. Меншік салықтары ұзақ уақыт бойы табысқа салық салудың құрамдас бір бөлігі болып келді, бірақ табыс салықтарының дамуы барысында бара–бара оқшауланды. Алайда олар дербестеніп бөлінгенімен, табыс салықтарымен байланыс мүлдем үзілген жоқ, өзара байланыс қайта күшейе түсті. Бұл салықтардың реттеушілік функциялары бірыңғай – мүліктік сараланудың төмендеуі ретінде анықталады. Мұндай мақсаттың табысқа салық салу арқылы жүзеге асырылуы қолайсыз жағдай тудыруы мүмкін, ал меншік салықтары табыс салығына ішінара толықтаушы бола отырып, мемлекеттің табысты теңестіру саясатын жүзеге асыруға көмектеседі. Меншікке салынатын салықтар әлеуметтік әділеттілік көзқарасы тұрғысынан салық салудың ең тиімді нысандарының бірі болып табылады және көп жағдайда табыс салығының «әділетсіздігінің» орнын толтырады. Мемлекет тұлғаның барынша жоғары табыс алуға деген ынта–жігерін төмендетпеу мақсатында табыс салығының шамадан тыс жоғары үдемелі ставкасын белгілемейді, яғни ол еңбекке деген ынтаны түсірмейтіндей ставкаларды белгілейді. Мұндай жағдайда азаматтардың әл–ауқаты деңгейінде пайда болған теңсіздік меншік құнының жоғарлауына қарай артатын меншікке салынатын салықтарды қолдану арқылы азаяды [1].

Қазақстан Республикасындағы жергілікті бюджеттің кіріс бөлігіндегі салықтық түсімдердің ішінде меншікке салынатын салықтардың үлесі 15,3 % құрайды.

Кecтe 1- Жeргілікті бюджeттeрдің кіріc бөлігіндeгі меншікке салынатын caлықтардың құрылымы, млн.теңге

Кіріcтeр	2011 жыл	2012 жыл	2013 жыл	Aуытқуы (+,-)
				2012ж	2013 ж
Caлықтық түcімдeр	981126	1119761	1268419	138635	148658
Мүлік caлығы	117398	127485	142443	10087	14958
Жeр caлығы	12977	13038	14147	61	1109
Көлік caлығы	29975	30961	36028	986	5067
Біріңғай жер салығы	818	820	830	2	10
Басқа да салықтар	87625	99385	1074971	11760	975586
Ecкeрту- ҚР ҚМ СК мәлімeттeрі нeгізіндe aвтормeн құрacтырылғaн

Қазақстандық тәжірибеде меншіктік салықтардың реттеушілік және фискалдық қызметтерінің рөлі мен маңызы өз дәрежесінде бағаланбай келеді. Сондықтан меншікке салықтардың проблемаларын шешуге бағытталған іс-шаралар өзекті болып табылады.

Соңғы он жылдың ішінде Қазақстанның салық жүйесі тұрақты түрде жетілдіріліп отырды. ҚҚС, ұжымдық табыс салығы, әлеуметтік салық пен жеке табыс салығының ережелері қайта қаралып, түзетілгенін осы бағыттағы жемісті жұмыстардың бірі ретінде атауға болады. Қазақстанның салық жүйесі, бірқатар шетелдік сарапшылардың пікірінше, ТМД елдері арасындағы ең оңтайлысы болып есептелгенмен, салада түйіні шешілмей келе жатқан мәселелер баршылық. Айталық, меншік салығын (жер салығы мен заңды және жеке тұлғалардың мүлік салығы) ұстау механизміне байланысты нақты проблемалар туындап отыр. Оның үстіне, Қазақстанның қолданыстағы заңнамасы бойынша жер салығы жер учаскелерін пайдалану мақсатына қарай ұсталады. Мамандардың пікірінше, қазіргі жер салығын есептеу механизмі тиімсіз. Мұндағы ең басты кемшілік – жаһандану жағдайындағы жер құнының нарықтық бағасы мен оның рөлі есепке алынбай келеді.

Мүлік және жер салығының көлемі субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелеріне байланысты емес. Олардың салыстырмалы тұрақты салық базасы бар. Экономиканың өсіп, халықтың тұрмыстық деңгейі жақсаруына байланысты, жылжымайтын мүлік саны мен бағасы тұрақты өсіп отыратыны заңды құбылыс. Ал бюджетке негізгі кірісті келтіретін бұл екі салықтың үлес салмағы өте төмен және жылдар бойы өзгеріссіз қалады. Жер учаскелері заңды және жеке тұлғалардың меншігі ретінде жеке кәсіпкерліктің негізгі табыс көзі екені белгілі. Сондықтан, бүгінде жеке және заңды тұлғалар төлейтін жер және мүлік салығының көлемі, біздіңше, нарықтық экономика талаптарына жауап бере алмайды.

Салық төлемдерінің бюджетке толық көлемде түсуінің алуан әдістерін қолданып, қадағаламайынша енді құқықтық мемлекет болуға бағдар ұстап отырған еліміздің бұл бағытта табысты қадамын қамтамасыз ету мүмкін емес.

Салықтық түсімдер мен бюджетке төленетін басқа да төлемдер бойынша, соның ішінде мүлік салығын есептеу және төлеу механизмін жетілдіру барысында бойынша салық комитетінің тарапынан атқарылып жатқан жұмыстар да жеткілікті.

Қазір шығынмен жұмыс істейтін, салықтарды, басқа төлемдерді төлеуге қабілетсіз кәсіпорындар қатары сиремеуде.

Осы орайда, бойынша салық комитеті салықтан қарызы көп кәсіпорын-мекемелердің есеп шоттарын жауып, қаржы түскен бойда бюджетке алып отыр. Бұл өзің отырған бұтақты кескенмен тең. Жалпы өндіріс дамымай қай саланың да жағдайы оңбайды. Өндіріс жүрсе салық та молаяды. Сондықтан жоғары жаққа олардың есепшоттарына түскен қаржының тең жартысын өздерінде қалдыруға ұсыныс жасалып отыр.

Жалпы қалада базалық салаларда өсім бар. Бұрынғыға қарағанда көрсеткіштер бойынша өсім байқалуда.

Алайда, ірі салық төлеуші кәсіпорындар тоқтап тұр, кәсіпорындардың есеп шоттары жабылып, ақша төлемдері қазынашылық қадағалаумен өтеді. Әрине, бұл жетіскендіктің нәтижесі емес. Алайда, ең бірінші кезекте салық төлемдерін жинаудың басқаша мүмкіндігі болмай отыр. Жеке тұлғалардан, базарлардан, мекемелерден, май құю станциялары сияқтылардан түсетін салықтар ерекше өзгеріс жасай алмайды.

Жаһандану жағдайындағы әлемдік тәжірибе мен салық жүйелерінің ықпалдастығын ескерсек, Қазақстандағы мүлік және жер салығын салу жүйесін реформалау қажет. Заңды және жеке тұлғалардан ұсталатын мүлік салығын жетілдіру жұмыстары мүлік салығын салудан жылжымайтын мүлік салығына көшуге бағытталуы тиіс. Өңірлердің әлеуметтік-экономикалық дамуында айтарлықтай айырмашылықтың болуына байланысты, жеке және заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер, шағын бизнес субъектілері үшін жылжымайтын мүлік салығын анықтауда сараланған мөлшерлеме пайдаланылғаны жөн.

Экономика және бюджеттiк жоспарлау министрлiгiнiң салықтық саясатты жетiлдiру бойынша жұмыс тобының отырысы барысында «ҚР кейбір заң актілеріне салық салу мәселелері бойынша өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасы жасақталды.

Енді көлiк қозғалтқышының көлемi үлкен болған сайын қазынаға соғұрлым көп ақша төлеу керек болады. Заң жобасына енгізілген өзгерістер табыс салығына байланысты көптеген түйткілдерді тарқатуы мүмкін.

«Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне салық салу мәселелері бойынша өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы» Заң жобасында жерге, жылжымайтын мүлiкке, алкагольге, темекiге, сондай-ақ, қозғалтқыш көлемi 3 мың текше см.-дан асатын жеңiл және 5 тоннадан жоғары салмақта жүк таситын көлiктерге салықтық ставкаларды өзгерту көзделген. Аталған жаңа заң жобасында еліміздің бірқатар заңнамасына, әсіресе, тікелей салыққа қатысты 122 өзгеріс енгізілген екен. Онда жер теліміне, жылжымайтын мүлікке, ішімдік және темекімен қатар, қозғалтқыш көлемі 3000 текше см-ден асатын жеңіл автокөліктерге, жүк көтеру көлемі 10 тоннадан асатын ауыр жүк көліктеріне салынатын салықтардың сомасы түбегейлі өзгерген.

Ішімдік пен темекі акциздерінің қымбаттау мүмкіндігі өткен жылдың соңында белгілі болған. Ол кезде Кеден одағына мүше мемлекеттер осы бағыттағы заңды үйлестіру туралы үкіметаралық келісімге қол қойған еді. Сондықтан бұл арада Бірыңғай экономикалық кеңістіктегі салық көлемін теңестіруге байланысты өзгеріс болады.

Үнемді кластағы автокөлікті тұтынушыларды марапаттап, оларға салық жағынан жеңілдік жасау, ал ысырапшылдарына талапты қатайту мәселесі қоғамдық талқылауларда жиі айтылған. 1100-ден 3000 текше см қозғалтқыштағы жеңіл автокөліктердің салық мөлшерлемесі сол күйі қалдырылса, ал «моторы» 3000-нан жоғары 4000 текше см-ды құрайтындарына 15 айлық есептік көрсеткіш көлемінде, яғни 26 мың теңге салық салынады. Заң жобасы бойынша осы топқа жататын машиналардың өзі үшке бөлініп, үш түрлі салық төлейді. Мәселен, қозғалтқыш көлемі 3500-ден жоғары 4000-ға дейінгі текше см құрайтын автокөлік иесі қазір бюджетке 26 мың теңге салық төлесе, ендігі кезекте ол 114 мың 250 теңгеге қалтасын қағуы тиіс. Сол секілді жүк көтеру мүмкіндігі бойынша ауыр көліктер ішінде 5 тоннадан асатындарға қазір ең жоғары салық (9 АЕК) салынады. Аталған заң жобасында ұсынылып отырған норма бойынша бұл категория да үшке бөлінген: 5 тоннадан жоғары 10 тоннаға дейін (9 АЕК), 10 тоннадан жоғары 15 тоннаға дейін (15 АЕК), 15 тоннадан жоғарылар (100 АЕК). Бұл ретте осыған дейін 15 тоннаға дейін жүк көтеруге рұқсат берілген, жүк көлігі жыл сайын ел қазынасын 15 579 теңгемен толықтырса, енді олар 173 100 теңге беруі керек.

Дегенмен, қалтасы қағылатындар елдегі барлық көлік иелерінің 3%-ын ғана құрайды. Есесіне, мұндай көліктердің өз құны да осал емес. Сонымен қатар қозғалтқыш көлемі 4 л асатын қымбат көлік санаттары үшін барлық жеңілдіктер алынып тасталады, бізде осындай автокөлік иелерінің төрттен бірі түрлі жеңілдікті қолданады. Ендігіде салықтан жалтарудың мұндай амалы жойылып, есесіне, бюджетке 1,7 млрд. қосымша қаржы түседі деген жоспар бар [2].

Заң жобасы нақты көрсеткіштерге арналған. Оның ішінде байлығы артқан, қоғамда мүмкіндігі асып тұрған қауымға бағытталған заң жобасы деуге келеді. Қарапайым жұрттың қолындағы көліктерге, барлық санаттағы тұрғын үйлерге қатысты салық мәселесіне фракция өз ұсыныстарын жасады, оны Үкімет қолдады. Соның нәтижесінде бұл заң әсіресе сән-салтанаты артқан, аса бай адамдар тобына қатысты болмақ. Сонымен бір мезгілде заң жобасында халқымыздың едәуір бөлігін құрап отырған орта тапты, орта буынды қолдау кең қамтылды. Атап айтайық, тұрғын жайларға салықтың өсуі, негізінен, орта буындағы топты емес, дәулеті мен сәулеті артқан, өте қымбат құрылыс материалдарынан салынған сарайларға қатысты үстеме салық негізінде қарастырылады. Автөкөліктер салығы да осындай: жүруге жарайтын көліктерімен күнін көріп жүрген азаматтарға бұл заңның ешқандай қатысы болмайды. Сосын қымбат көліктер алған адамдар да салықты, негізінен, 2014 жылдың 1 қаңтарынан бастап қана төлей бастайды. Түйіндей айтқанда, салықтағы өзгерістер елдің едәуір бөлігін құрайтын орта буынға, әлеуметтік топтың мүдделеріне салмақ салмайды.

Қазіргі таңда мүліктік салықтың Астана және Алматы қалалары үшін қолданыстағы базалық құны 30 000 теңге/ш.м., ал облыс орталықтары үшін - 18 000 теңге/ш.м. Енді ол Астана және Алматы үшін 60 мың теңгеге дейін, облыс орталықтары үшін 36 мың теңгеге дейін көтеріледі. Сондай-ақ, 150 шаршы метрден жоғары пәтерлер және 300 шаршы метрден жоғары тұрғын үйлер үшін үшке тең болатын арттыру коэффициенті енгізілуде.

Өзгерістер жер теліміне салынатын салық түрлерін де айналып өтпеді. Көптен бері пайдаланынмаған тұрғын үй немесе өзге құрылысқа арналған жерге салық мөлшерлемесі 10 есе артады. Мүліктік салыққа қатысты өзгерістер аудандық маңызы бар қалаларға, кенттерге, ауылдарға қолданылмайды.

Дей тұрғанмен, көлік салығын жоғарылатудың негізгі мақсаты бюджетті толықтыру емес, қазіргі халықаралық тәжірибеге сәйкес, көлік құралы салығына пропорционалды экономикалық негізделген ставка белгілеу болып табылады.

Түйіндей келгенде, салық жүйесі де тірі организм секілді. Оны тұрақты түрде жетілдіріп, реформалап отыру қажет. Мемлекеттік бюджеттің 70 пайызын салықтар құрайтынын ескерсек, тіпті, бұл заман талабынан туындап отырған қажеттілік екенін аңғару қиын емес. Ал заңды түрде белгіленген сол салықтарды, алымдар мен өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің мемлекет алдындағы борышы әрі міндеті екенін ұмытпауға тиіспіз.

Қолданылған әдебиеттер тізімі

1. Нурумов А.А. Налоги Республики Казахстан и развитых стран: уч. пособие -А,2010

2. «Ел экономикасының өсу қарқыны» ҚР Экономика және бюджеттік жоспарлау министрі Е. Досаевтың баяндамасы, 2013 ж.