Экономическая наука/ Финансовое отношение

Сейітжағыпарова Ш.Ж.

Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің оқытушысы, э.ғ.магистрі

Қызылорда облысында индустриалды –инновациялық әлеуеті мен инфрақұрылым қызметінің даму жағдайын сараптау

Бәсекеге қабілеттіліктің өсуі тұрақты экономикалық өсуге негізделеді және халықтың өмір сүру стандарттарының жоғарылауымен түсіндіріледі. Әлемдік экономикалық форумның стандарттарына сәйкес, бәсекеге қабілеттіліктің негізгі факторлары ретінде нақты сектордың, адами капиталдың, инфрақұрылымның, инновацияның дамуы және мемлекеттік басқару тиімділігінің өсуі көрсетіледі.

Сол үшін де біз, әрбір өңірдің инновациялық әлеуеті мен инфрақұрылымының даму жағдайын сараптауды қажет деп санаймыз.

Қызылорда облысының потенциалы жағынан еліміздегі ең дамыған аймақтардың бірі. Жер асты қазбалары бойынша ол Ресей Федерациясының Орал өлкесімен тепе-тең дәрежеде. Бұл тұрғыдағы басты байлығы – көп кимпоненті полиметалдар кені. Ал, көмірсутек түрлерінен таскөмір мен ыстық сланецтің, мұнайдың ірі қор орындары бар. Аймақта сондай-ақ цемент, шыны шлактарын, цеолит өндіруге қажетті шикізаттардың қомақты қорлары сақталған.Облыста түсті металлургияның, тамақ өнеркәсібінің көптеген іргелі кәсіпорындары шоғырланған [1,б.31].

Қазір облыс аумағында Қытайдан, Ұлыбританиядан, Швейцариядан, Оңтүстік Кореядан, Жапониядан, АҚШ-тан келген шетелдік компаниялар жұмыс істейді.

Енді Қызылорда облысының 2010 -2012 жылдар аралығындағы тұтас экономика салаларына салынған инвестициялар көлемінің динамикасына қарап, талдау жасайық. Инвестициялар көлемі жайлы мәліметті төменде көрсетілген 1 – кестеден көре аласыздар.

Кесте1 - Қызылорда облысының экономика салалары бойынша 2010-2012ж аралығындағы негізгі капиталға салынған инвестициялар

млн теңге

	2010 ж	2011 ж	2012 ж	Ауытқу 2011 /2010 ж		Ауытқу 2012 /2011 ж
				+/-	℅	+/-	℅
Республикалық бюджет	31 144 212	21 990 522	34 261 170	- 9 153 690	71	12 270 648	156
Жергілікті бюджет	8 572 938	6 711 403	11 168 900	- 1 861 535	78	4 457 497	166,4
Жеке қаражат	165 609 299	130 832 971	155 939 629	- 34 776 328	79	25 106 658	119,1
Шетел қаражаты	1 989 201	719 759	19 220 405	- 1 269 442	36	18 500 646	2670
Қарыз қаражаты	43 968 449	61 385 497	32 880 960	17 417 048	140	- 28 504 537	53,5
Жалпы сомасы	251 284 099	221 640 152	253 471 064	-29 643 947	88,21	31 830 912	114,3
Е с к е р т у - кесте [2,83б] әдебиет мәліметтері негізінде автормен құрастырылды.

Қызылорда облысының 2010 жылы экономика салалары бойынша негізгі капиталға салынған инвестицияның жалпы сомасы 251 284 099 мың теңгені құрады, ал құрамын бөліп жіктесек республикалық бюджеттен 31 144 212 мың теңге, жергілікті бюджеттен 8 572 938 мың теңге және жеке қаражаттар есебінен 165 609 299 мың теңге , шетел қаражаты есебінен 1 989 201 мың теңге ал қарыз қаражаты есебінен салынған 43 968 449 мың теңгені құрады.

Мұнда, республикалық бюджет қаражаты жалпы соманың 12,40% - ын, ал жергілікті бюджет қаражаты 3,41 % -ын ғана құрап отыр, жеке қаражаттар есебінен тартылған қаржы жалпы соманың 65,90% ең көп үлесті құрап отыр. Салынған инвестицияның ең аз үлесін шетел қаражаттары есебінен тартылған қаржылар болып табылады, яғни 0,80 % -ға тең, қарыз қаражаттары есебінен құралған қаржылардың үлесі 17,50 % -ды құрады.

2011 жылы инвестиция көлемі 221 640 152 мың теңге құрамындағы республикалық бюджет қаражаттарының сомасы 21 990 522 мың теңге болды бұл көрсеткіш 2010 жылмен салыстырғанда - 9 153 690 мың теңгеге азайған ал пайыздық көрсеткіші 71 % - ға дейін төмендеген яғни 29 % айырмашылықпен төмен көрсеткіш. Жергілікті бюджет қаражаттары 6 711 403 мың теңгені құрады өткен жылғы көрсеткішпен салыстырсақ -1 861 535 мың теңгеге дейін төмендеген, пайызбен 78% бұл 22% - ға азайған деген сөз. Жеке қаражаттар есебінен тартылған қаржылыр бұл жылы да белсенділік танытып отыр яғни 130 832 971 мың теңге, дегенмен өткен жылғы салымнан -34 776 328 мың теңгеге аз, салыстырмалы пайзбен 79% яғни 21% - ға кеміген.

Шетел қаражаттары есебінен салынған инвестиция көлемі 719 759 мың теңгені құрады, 2010 жылғы көрсеткішпен салыстырсақ -1 269 442 мың теңгеге азайып кеткен және кестедегі ең төменгі 36% көрсеткішті көрсетіп отыр яғни, 64 % дейін азайып кеткен.

2011 жылы салынған инвестициялардың азаймай қайта керісінше көбейген көрсеткіш - қарыз қаражаттары есебінен тартылған инвестицияның көлемі болып табылады, сандарды сөйлетсек бұл көрсеткіш 2011 жылы 61 385 467 мың теңгеге дейін өсті, 2010 жылмен салыстырсақ 17 417 048 мың теңгеге көбейген, пайздық көрсеткіші 140 % құрады және бұдан 40 %-ға өскенін көре аламыз.

Сонымен салынған барлық инвестициялардың жалпы сомасы 221 640 152 мың теңгені құрады, 2010 жылға қарағанда - 29 643 947 мың теңгеге аз.

Жергілікті бюджет қаражатының осы жылғы салымы 11 168 900 мың теңгені құрады 2011 жылмен салыстырсақ 4 457 497 мың теңгеге өсім байқалады,пайыз көрсеткіші 166,4% болып үстіндегі 66,4 %-ы өсімді көрсетті. 155 939 629 мың теңге бұл жеке қаражаттардың көлемі айта кету керек бұл ең көп үлесті салым. 2011 жылға салым сомасы мен салыстырсақ 25 106 658 мың теңге көбейген. Шетел қаражаты 19 220 405 мың теңгені көрсетті 2011 жылмен салыстырса 18 500 646 мың теңгеге өте көп салым көрсеткіші байқалады.Қарыз қаражаттары бойынша салым 32 880 960 мың теңгені құрап өткен жылмен салыстырғанда -28 504 537 мың теңгеге дейінгі күрт азаюды көрсетті, 53,1 %-ға дейін төмендеді, ауытқу мөлшері 46,9%.Есептей келе 2012 жылы негізгі капиталға салынға инвестициялық салымдардың жалпы сомасы 253 471 064 мың тең теңгені құрап, 2011 жылғы салынған инвестициялық салымның жалпы сомасынан 31 830 92 мың теңгеге артқан.

2012 жылғы инвестицялардың құрамына келетін болсақ республикалық бюджет жалпы 100%-дың 13,2%-ын ,жергілікті бюджет 4,41%-ын, жеке қаражаттар 61,52%-ын, шетел қаражатының үлесі 7,6%-ын,қарыз қаражаты үлесі 13% -ды құрады. Мұндағы пайыздық үлес жағынан ең көп үлес жеке қаражаттар бойынша инвестицияларға тиесілі, өйткені жалпы инвестициялардың жартысынан көбін құрап отыр. Ал, ең аз үлес шетел қаражаттары есебінен тартылған инвестициялардың үлесінде болып тұр.Орташа пайыздық үлесін есептейтін болсақ 25 % яғни бестен бір бөлігі, ал көрсеткішін есептесек 50 694 212,8 мың теңге.

Енді осы аталған қала және аудандар бойынша 2010 – 2012 жылдар аралығындғы негізгі капиталға салынған инвестициялардың динамикасын талдайтын боламыз. Инвестициялардың аудандар бойынша бөлінісі көрсеткіштерін төменде берілген 2 - кестеден көруге болады.

Кесте 2 - Қызылорда облысының аудандары бойынша 2010 – 2012 жылдар аралығындағы негізгі капиталға салынған инвестициялар

мың теңге

	2010 ж	2011 ж	2012 ж	Ауытқу 2011-2010ж		Ауытқу 2012-2011ж
				+/-	℅	+/-	℅
Қызылорда облысы	251 284 099	221 640 152	253 471 064	-29 643 947	88,21	31 830 912	114,37
Қызылорда қаласы	183 346 043	184 731 432	195 747 525	1 385 389	100,76	11 016 093	105,97
Байқоңыр қаласы	5 833 827	187 395	233 373	- 5 646 432	3,22	45 978	124,54
Арал ауданы	5 550 841	5 361 345	13 288 666	- 189 496	96,59	7 927 321	247,87
Жалағаш ауданы	5 465 360	2 318 844	2 690 460	- 3 146 516	42,43	371 616	116,03
Жаңақорған ауданы	10 827 339	7 802 463	10 287 433	- 3 024 876	72,08	2 484 970	131,85
Қазалы ауданы	7 365 283	3 417 833	6 255 304	- 3 947 450	46,41	2 837 471	183,02
Қармақшы ауданы	3 567 524	1 601 960	6 617 543	- 1 965 564	44,91	5 015 583	413,1
Сырдария ауданы	20 131 308	5 665 503	6 899 298	-14 465 805	28,15	1 233 795	121,78
Шиелi ауданы	9 196 573	10 553 377	11 451 462	1 356 804	114,76	12 367 578	108,51
Е с к е р т у- Қызылорда облысы статистика басқармасының мәліметтері бойынша автормен есептелген

Кестеде көрсетілгендей Қызылорда облысына 2010 жылы жалпы 251 284 099 мың теңге көлемінде инвестиция салынаған, бұл сандарды алдыңғы кестеде де көрдініздер. Бірақ құрамы бюджеттер бойынша берілген болатын, енді біз қала және аудандар бойынша талдайтын болсақ, 2010 жылы Қызылорда қаласының негізгі капиталына 183 346 043 мың теңге салынған ал Байқоңыр қаласы бойынша бұл көрсеткіш 5 833 827 мың теңгені құрап отыр.

Арал ауданының негізгі капиталына 5 550 841 мың теңге көлемінде инвестиция салынды және Жалағаш ауданы бойынша 5 465 360 мың теңге, Жаңақорған ауданы бойынша 10 827 339 мың теңге көлеміндегі инвестиция салымының көрсеткіші көрсетілген.

Қазалы ауданына 7 365 283 мың теңге көлемінде инвестиция салынған және Қармақшы ауданы бойынша 3 567 524 мың теңге көрсеткішті құрады. Сырдария ауданына келетін болсақ салынған инвестиция 20 131 308 мың теңге ал Шиелі ауданы бойынша 9 196 573 мың теңгені құрады.

2011 жылдың көрсеткіштеріне келсек Қызылорда облысына жалпы 221 640 152 мың теңге көлеміндегі инвестиция салынған, оның ішінде Қызылорда қаласының экономикасы бойынша негізгі капиталға салынған инвестиция көлемі 184 731 432 мың теңгені құрады. Ал, өткен жылмен салыстырсақ 1 385 389 мың теңге ауытқу байқалады, пайызбен айтсақ 100,76% яғни 0,76 % - ға артық. Байқоңыр қаласына 187 395 мың теңге салынған 2010 жылмен -5 646 432 мың теңге айырмашылық байқалып 3,22 % - ға дейін азайып кеткен.

Арал ауданы бойынша инвестиция көлемі 5 361 345 мың теңгені құраса өткен жылмен салыстырмалы түрде -189 496 мың теңге теріс өзгеріс байқалып, пайыздық көрсеткіш 96,59 % - ға түскен.Жалағаш ауданына көлемі 2 318 844 мың теңге инвестиция салынған, 2010 жылмен бұл көрсеткішті салыстырсақ - 3 146 516 мың теңге өзгеріс байқаймыз және пайыздық көрсеткіш 42,43 % - ға дейін төмендеп кеткен. Жаңақорған ауданы бойынша да салым көлемі азайған өйткені бұл жылғы инвестициялық салым 7 802 463 мың теңгені құрады, өткен жылғыдан - 3 024 876 мың теңгеге азайып кеткен. Пайыз көрсеткіші 72,08% - ды көрсетті. Қазалы ауданына 3 417 833 мың теңге инвестиция салынған өткен жылмен салыстырсақ - 3 947 450 мың теңгеге азайған.

Қармақшы ауданына салынған инвестиция алдыңғы жылмен салыстырғанда -1 965 564 мың теңгеге азайып, салым көлемі 1 601 960 мың теңгені көрсетті, яғни 44,91% - ға дейін төмендеп кеткен.

Сырдария ауданы бойынша инвестициялық қаражат сомасы 5 665 503 мың теңгені құрады, 2010 жылмен салыстырсақ -14 465 805 мың теңгеге азайып кеткен, пайыздық көрсетіш 28,15 % - ға төмендегенін көрсетті.Шиелі ауданы бойынша салым көлемі 10 553 377 мың теңгені көрсетті, өткен жылмен салыстырмалы түрде 1 356 804 мың теңге ге өскен, яғни 114,76 % .

2012 жылы Қызылорда облысына көлемі 253 471 064 мың теңге болатын инвестиция салынды, Қызылорда қаласы бойынша салынған инвестиция 195 747 525 мың теңгені құрап өткен жылмен салыстырсақ, 11 016 093 мың теңге ге өскен пайызбен 105,97 %. Байқоңыр қаласына салынған инвестиция 233 373 мың теңге, 2011 жылмен салыстырсақ 45 478 мың теңгеге өскен және 124,54 % - ды құрайды.

Арал ауданы бойынша 13 288 666 мың теңге салымды құрады 2011 жылмен салыстырсақ 7 927 321 мың теңгеге өскенін көре аламыз ал пайызбен 247,87% - ға тең.Жалағаш ауданына 2 690 460 мың теңге инвестиция салынған, 2011 жылмен салыстырсақ 371 616 мың теңгеге өсім ауытқуы байқалады және пайыз көрсеткіші 116,03% - ға тең. Жаңақорған ауданына салынған салым 10 287 433 мың теңге өткен жылмен салыстырсақ 2 484 970 мың теңгеге көбейген, ал пайыздық көрсеткіш 131,85%-ға тең. Қазалы ауданының экономикасына салынған инвестиция 6 255 304 мың теңгені құрады, ал жылға көрсеткішпен салыстырсақ 2 837 471 мың теңгеге көбейген яғни 183,02%.Бұл дегенің 83,02% - ға өскенін білдереді.

Қармақшы ауданына келетін болсақ салынған инвестиция көлемі бұл жылы 6 617 543 мың теңгеге дейін көбейген ,яғни өткен жылға инвестиция салымынан 5 015 583 мың теңгеге артық , пайызбен айтсақ 413,1% немесе 4 есеге көбейген. Сырдария ауданы бойынша 6 899 298 мың теңгеге көбейген 2011 жылмен салыстырсақ 1 233 795 мың теңгеге инвестиция салымы өскен , ал пайыздар 121,78% -ық көрсеткішті көрсетті.Шиелі ауданы бойынша 11 451 462 мың теңге көлемінде инвестиция салынған 2011 жылмен салыстырсақ 12 367 578 мың теңге өскенін байқайсыздар.

Қызылорда облысында Үдемелі индустриалды – инновациялық даму мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру мақсатында, индустриаландыру картасына жалпы құны 240,0 млн теңге болатын 2 инвестициялық жоба жүзеге асырылды.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Кудров В. Ключ к эффективному росту // Стратегические чтения, 2002. - №5. - Б. 106-108.

2. 2. Борисов А.Б. Большой экономический словарь. - М.: Книжный мир, 1999. - 895 б.

3. «Қазақстанның индустриялық-технологиялық дамуы - біздің ортақ болашағымыз үшін» Қазақстан Республикасы Президентінің «Нұр Отан» партиясының кезектен тыс 12-ші съезінде жасаған баяндамасы // Егемен Қазақстан, 2009. - 16 мамыр.

4. Қызылорда облысында Үдемелі индустриалды – инновациялық даму мемлекеттік бағдарламасын