Төлеметова А.С., Майтан А.О.

М. Әуезов атындағы ОҚМУ

Қазақстандағы ядролық энергетиканың дамуы үшін алғышарттар

Уран өндіретін өнеркәсіп Қазақстан Республикасы (ҚР) экономикасының стратегиялық маңызды салаларының бірі болып табылады. Барлық әлемде сондай-ақ Қазақстанда жыл сайын энергияға қажеттілік артып отыр. Энергияның артуымен қатар, көмірсутекті жылу қоры да біртіндеп төмендеуде. Бұл энегрияға деген жаhандық тапшылықты арттыратын болады.

Энергетика жөніндегі Халықаралық агенттіліктің бағалауы бойынша келесі 25 жыл ағымында энергияға сұраныс екі есеге артатын болады. Сондықтан атом энергетикасының дамуы ел үшін неғұрлым маңызды міндет болуы заңды болып табылады және ол қазіргі уақытта практикалық іске асу кезеңіне өтіп отыр. Сондай-ақ энергияның қарқынды тұтынылуы жаңа ресурстық көздерді және оны босату үшін қажетті құрылғыларды талап етеді. Ұлттық атом «Казатомпром» компаниясы уранды, сирек металдарды, атом электр стансаларын, екі жақты бағыттағы материалдар мен технологияларды, арнайы жабдықтар үшін ядролық жылуды экспорттау және импорттау жөніндегі Қазақстанның ұлттық операторы болып табылады. Бүгінгі күні компания әлемдегі уран өндіретін жетекші компаниялар қатарына кіреді, осыған байланысты Қазақстанда ядролық энергетиканы дамыту үшін барлық алғышарттар бар деп айтуға болады [1].

ҚР уран қоры бойынша әлемдегі екінші орынды алады. Ұлттық атом «Казатомпром» компаниясының (АО «НАК «Казатомпром») мәліметтеріне сәйкес республикада әлемдік барланған уран қорының 19% республикада шоғырланған.

Оңтүстік Қазақстан облысының уран кен орындарының зерттеліп жатқандығына 100 жылдай уақыт болды, яғни ҚР-ның ядролық индустриясы қазір басталған жоқ. Уран өндіретін салалардың дамуын талдау соңғы жылдары шапшаң өсуде.

Саланың дамуына ықпал ететін едәуір факторлардың бірі Қазақстанда қолданылатын уранды өңдеу технологиясы болып табылады.Уранды өндірудің дәстүрлі әдісі шахталы және карьерлік болып табылады, құрамында ураны бар руда жер астынан алынады және оның қайта өңделуі шоғырлы шаймалау, басқада физикалық және (немесе) химиялық тәсілдермен минералды шикізатты өңдеу арқылы жүргізіледі.

Қазақстанда көбінесе жер үсті скважиналық шаймалау әдісі қолданылады, оның мәні руданы шаймалаудың негізгі үдерісі табиғи орнында, яғни жер қойнауында жүргізілуінде [2].

Бұл әдіс қолдану кезінде өзінің тиімділігін көрсетті, эксплуатациялық блоктардың әзірленуінің орташа уақыты 4-5 жылдан аспайды. Сонымен қатар, жер асты скважиналық шаю әдісі үнемді әдіс болып табылады, өйткені уран кенін сақтау және руданы өндіру, өңдеу үшін қымбат өндіріс құрылысы талап етілмейді. Сондай-ақ бұл әдіс экологиялық көзқарас бойынша неғұрлым ұтымды болып табылады және қоршаған ортаға және адамға ықпалы өте аз болып келеді.

Типтік анықтамаға сәйкес, атом өнеркәсібі радиоактивті рудаларды өндіру, радиоактивті заттарды өндіру, жөндеу, модернизациялау және ядролық реакторларды және радиациялық қондырғыларды жою, ядролық қаруларды сатып алу мен жою бойынша ғылыми-зерттеу мекемелері (ҒЗМ) және жобалық конструкторлық ұйымдардың жиынтығы болып табылады.

Атом саласының сипатты ерекшелігі өндірістің практикалық жабық циклі болып табылады: барлық алынған уранды байыту мен конверсиямен айналысатын кәсіпорындарға жеткізу; осы өңдеудің нәтижесінде алынатын байытылған уран өнімі АЭС электр энергияны генерациялау үшін ядролық жылу өндірісіне жіберіледі, ал бір бөлігі қосымша байытудан кейін ядролық қару өндірісіне жұмсалады. АЭС қызметін бақылау және қолдау саланың машина жасау кәсіпорындарында өндірілетін жабдықтар мен аспаптардың көмегімен жүзеге асырылады.

Қазақстанда циклдің тұйықталуы және атом өнеркәсіпорындарында жоғары технологиялық бөліністерді дамыту үшін едәуір артықшылықтар бар: ресурстық базаның және технологияның болуы[3].

Қазіргі уақытта «Казатомпром «ҰАК» АҚ ядролық жылу циклінің тік инетеграцияланған кешенін құру бойынша жұмыстар жүргізуде. Циклдің осындай буынына, уран өндірісі және жылу таблеткалары өндірісіне ие бола отырып, конверсия, уранды байыту және жетекші әлемдік компаниялармен серіктестікте жылу бөлетін жинақтар облысында бірлескен жобалар бойынша жоспарларды жүзеге асыруда.

Республикада «Ульбинский металлургический завод» (УМЗ) АҚ бар және ол атом энергетикасы, электронды, аэрокосмостық, металлургиялық өнеркәсіптер және басқада қызметтер облысындағы қажеттіліктер үшін жоғары технологиялық уран, берилл және тантал өнімдерін өндіреді. Зауыт АЭС үшін ядролық жылу компонентерін дайындау технологиясына ие және елу жылдан жоғары тәжірибесі бар. Бүгінгі күні кәсіпорын ұнтақтар мен уран диоксиді жылу таблеткаларын және құрамында ураны бар өнімдерді жетекші әлемдік АҚШ, Еуропа, Қытай, Жапония компаниялары үшін жеткізіп отырады.

Атом энергетикасындағы айқын артықшылықтарды көрсететін келесідей мәліметтерді келтіруге болады. Мысалы УМЗ шығарған 4 грамдық жылу таблеткасының өңделуінің энергетикалық қуаты 1 тонна жоғары сапалы көмірді жаққанға тең болып табылады. ЖЭО тәулігіне орташа 3 мың тонна көмірді жағады, 77 жылу таблеткалары энергия өңдеуді 4 жыл ағымында қамтамасыз етеді. ЖЭО жылына орташа 1 млн.тонна көмір жағады. Сонымен бірге 15 мың тонна зиянды қалдықтарды шығарады. УМЗ жылына 5 тонна зиянды заттарды шығарады. Олардың концентрациясы кубометрде он мыңдық грамды құрайды[4].

Әрбір аспап мұндай концентрацияны анықтай алмайды. Яғни, қалдықтарды шығару мәселесі мен ауаның ластануы болмайды. Сондықтан атом өнеркәсібі – бұл экологиялық таза сала болып табылады.

Болашақта Ульбинск металлургиялық зауыты Азия аймағының елдеріне АЭС үшін жеткізулерді қамтамасыз ететін ядролық жылуды дайындау үшін өндірісті құруды жоспарлауда. Неғұрлым техникалық дамыған елдер қатарына кіретін мемлекеттерде қазіргі ядролық технологиялар қолданылатын болады.

ҚР-да атом саласының ғылыми-техникалық аясы «Ұлттық ядролық орталық» РМК (РМК  «ҚР НЯЦ»), «Ядролық физика институты» РМК, «ҰАК «Казатомпром» АҚ (жоғары технологиялар институты), «Ядролық технологиялардың қауіпсіздігі» Ғылыми-техникалық орталық деп аталатын арнайы мамандандырылған ғылыми және техникалық ұйымдарда шоғырланған. Бұл ұйымдар энергетикада, өнеркәсіпте, ауылшаруашылығында ядролық-физикалық қазіргі технологияларды ендіру және тиімді дамытуға негіз болып табылады және АЭС қауіпсіздігі мен дамуы облысында зерттеуді қамтамасыз етеді [5].

Қазіргі күні Жапонияда натрилі тасымалдаушымен жедел нейтрондардың коммерциялық реакторы құрылған, АЭС қауіпсіздігінің негізгі мәселелерін шешуге арналған Жапонияның атом энергиясы жөніндегі Агенттігімен бірлескен EAGLE жобасының да маңызы жоғары болып отыр. Жобаның басты нәтижесі – апат кезінде белсенді зонаның шегінде балқытылған бөлігінің бағытталған ауысуы үшін арнайы конструкцияны пайдалану мүмкіндігін демонстрациялау. Бұл сынның қайталануын болдырмауға мүмкіндік береді.

Қазақстан әлемдегі алғашқы жедел нейтрондағы БН-350 (қазіргі уақытта пайдаланылмайтын) тәжірибелі-өнеркәсіптік реакторды пайдалану тәжірибесіне ие. Зерттеу мақсатында үш ядролық реактор әрекетін жалғастыруда.

Соңында ҚР-да атом энергиясын әлемдік пайдалану әрекеті бойынша қызметтің негізгі аспектілерін реттейтін, заңды және нормативті база құрылған, оның ішінде атом энергиясын пайдалану аясындағы мемлекеттік қызмет Стандарттары мен ядролық материал және ядролық жабдықтарының физикалық қорғау Ережесі [6].

Болашақта өндіріс диверсификациясы әлемнің атом электр стансасы үшін дайын өнімді сатудан болатын қосымша пайданы алуға мүмкіндік береді. Трансформация шегінде маркетинг функциясын нығайтуға көңіл аударатын болады. Осы блоктың күшеюімен бірге «Казатомпром» өнімін сатумен айналысатын ірі халықаралық уран өндіретін компаниялардың аналогымен трейдингтік компанияна құру жоспарланған.

 Жалпы, жоғарыда аталғандардың барлығын қорытындылай келе, Қазақстан Республикасында ядролық реттеу жүйесінің нормативті – құқықтық базасы атом энергиясын пайдаланумен байланысты әрекеттердің барлық түрін қамтиды. Әрекет етіп отырған заңдардың, регламенттер мен радиациялық және ядролық қауіпсіздік бойынша ережелердің тиімділігі Қазақстанда қызмет еткен барлық кезеңдегі-кеңістік кезеңде, Семейде атом энергетикасы мен КСРО өнеркәсібінің негізі қаланған кезеңде және осы күнге дейін қолданылатын нысандардағы едәуір оқиғалардың болмауымен расталады.

Список литературы

1 Лохман Б. Имеет ли будущее атомная энергетика // АльПари. - 2011. - № 1. - С. 8–14.

2 Фролов И.Э. Атомная промышленность России: итоги реформирования, политика и проблемы развития // Проблемы прогнозирования. - 2014. - № 6. - С. 3–15.

3 Омар Б. Атом возвращается // Новое поколение. - 2015. - 23 янв. - № 8 (1237). - С.

4 Тукумов Е. Мирный атом: мифы и реальность // Казахстанская правда. - 2014. - 9 апр. - С. 1,

5 Джаксалиев Б. Атомная энергетика: полный цикл от ископаемого урана до АЭС // Казахстанская правда. - 22 авг. - С. 10.

6 Сметник А.А.,  Мурлис  Д.В.  Менеджмент  качества  и  культура  безопасности  в  атомной  отрасли  //  Менеджмент в России и за рубежом. - 2015. - № 4. - С. 115–123.