П.ѓ.к., доцент Белгібаева Г.Ќ.

студент Ќайырбекова Т.К.

Ќазахстан, Академик Е.А.Бµкетов атындаѓы Ќараѓанды мемлекеттік университеті

Мектеп жасына дейінгі балалардыњ ќиялын ойын арќылы дамыту

Мектепке дейінгі кезењде бала білім мен тєрбиеніњ бастауын балабаќшадан алады. Б±л кезењ - баланыњ жеке ќасиеттері мен танымдыќ процестерініњ де ќалыптасатын шаѓы. Сондыќтан да ќазіргі мектепке дейінгі мекемелердіњ басты маќсаты – баланыњ табиѓи к‰штері мен м‰мкіншіліктерініњ жєне танымдыќ процестерініњ, соныњ ішінде ќиялдыњ дамуына ќолайлы жаѓдай жасау.

Елбасымыз Н.Є. Назарбаевтыњ кезекті Жолдауында «Ќазіргі тањда, мектепке дейінгі мекемелердіњ білім беру ж‰йесіне ќойылатын басты талап – жалпы адамзаттыќ ќ±ндылыќтар мен тєрбие жєне танымдыќ процестері дамыѓан жеке т±лѓаныњ ќалыптасуына ќажетті жаѓдай жасау» делінген[1].

Адам б±рын кµріп-білмеген нєрселерініњ бейнесін кµз алдына елестетіп, олардан жања бейне жасайды немесе ертеде ќабылданѓан, жиналѓан бейнелерге с‰йене отырып, µзі жања тыњ елестер мен ойлар тудырады. Осындай жања ойлар мен бейнелерді ќиял деп атаймыз. Ќиял – сыртќы д‰ние заттары мен ќ±былыстарыныњ субъективтік бейнелерін ќайтадан жањартып, µњдеп бейнелеуде кµрінетін адамѓа тєн процесс.

Мектеп жасына дейінгі кезењде ќиял – ќоѓамдыќ тєжірибені мењгерудегі алѓышарттары болып келеді, µйткені балалар ќоршаѓан ортаны, адамгершілікті, эстетикалыќ идеяларды µзіндік кµзќараспен ќабылдайды.Ѓалымдардыњ тєжірибелік зерттеулерінде бала дамуында ќиялдыњ екі т‰рі сезімдік жєне танымдыќ ж‰зеге асады. Танымдыќ ќиялдыњ басты міндеті – аќиќат µмірдіњ белгілі бір т‰рде бейнеленуі. Сезімдік ќиял, белгілі бір жаѓдайѓа байланысты ќайшылыќ болѓанда, баланыњ µзіндік «Мені» ќалыптасќанда жєне оныњ ќ±растырудаѓы бір механизм болады.

Е.Е. Кравцованыњ зерттеуінде ќиялдыњ даму ќызметінде ‰ш т‰рлі компонентті бµліп кµрсетті:

- Кµрнекілікке с‰йену;

- ¤ткен тєжірибесін ќолдану;

- Ерекше ішкі позицияны ќолдану.

Мектепке дейінгі балалардыњ ќиялыныњ дамуына зерттеу єдістерініњ тигізетін єсері µте ‰лкен. Ќазіргі мектепке дейінгі балалардыњ ќиялын дамыту жолдарын ескере отырып жасалѓан оќулыќтар мазм±ны ќиялды дамытуѓа ‰лкен ‰лесін ќосады. Дегенмен, осы проблеманы шешу ‰шін єр болашаќ тєрбиеші ќиялдыњ ерекшеліктерін, оны дамыту жолдарын, зерттеу єдістерін толыќ т‰сінуі ќажет [2].

Мектеп жасына дейінгі балалардыњ ќиялын дамыту µте к‰рделі процесс. Мектепке дейінгі білім берудіњ алдында т±рѓан негізгі маќсат – балаларѓа білім бере отырып ќиялын дамыту, ќызыѓушылыѓын арттыру. Мектепке дейінгі балалардыњ ќиялын дамытуды д±рыс ±йымдастыру ‰шін балалардыњ ќиялыныњ дамуыныњ зањдылыќтары мен м‰мкіндіктерін білу керек. Мектеп жасына дейінгі кезењде ќиял – ќоѓамдыќ тєжірибені мењгерудегі алѓышарттары болып келеді, µйткені балалар ќоршаѓан ортаны, адамгершілікті, эстетикалыќ идеяларды µзіндік кµзќараспен ќабылдайды. Баланыњ ќиялы ересектерге ќараѓанда єлсіз. Л.С. Выготскийдіњ т±жырымына с‰йенсек, «Бала ќиялыныњ дамуы біртіндеп, шамасына ќарай ќабылдауынан басталады. Ќиялда болатын барлыќ образдар, ќаншама тањѓажайып болып кµрінгенмен де, баланыњ µмірден кµрген - білгенінен негізделеді. Кейде бала µмірде кездескен кейбір жаѓдайларды µзіндік ќабылдаумен т‰сіндіргенде, бізге ‰лкендерге к‰тпеген тањќаларлыќтай болып естіледі».

Мектеп жасына дейінгі баланыњ негізгі єрекеті болып табылатын ойын – бала ќиялын дамытуда ерекше орын алады. Ойын ‰стінде баланыњ шыѓармашылыќ талабына кењ жол ашылады. Бала µз ќиялынан ылѓи да бір нєрсені жасау, ќ±растыруѓа єрекет жасау нєтижесінде баланыњ ойлау белсенділігін к‰ш-ќуатын барынша ж±мсауѓа м‰мкіндік туѓызады. Сонымен, мектепке дейінгі балалардыњ ќиялыныњ дамуына оныњ єлеуметтік ортасы, отбасындаѓы ќарым-ќатынас, ойын, білім, заттыќ іс-єрекеттер арќылы ыќпал ету, онымен санасу, оны ќызыќтыратын барлыќ нєрселерге ‰лкен мєн беріп, ыќпал ету жатады. Бала дамуын балабаќшада тєрбиешілер, ‰йінде ата-анасы ‰лкен назарѓа алуы тиіс [3].

М.Мухина µз ењбегінде: «Ойын ‰стінде бала айналадаѓы шындыќты сын кµзімен ќарап, ањѓара алмайды да, ќиял бейнелерініњ жетігінде кетеді. Бала психикасыныњ осы жаѓы да ќиял тєрбиесінде есте болатын жай» - деген болатын.

Балалардыњ ќиялын дамыту олардыњ эстетикалыќ сезімдерін оятады. Мєселен, балаларѓа ертегі кітаптарын оќып беру, музейлер мен галереяларѓа апару, диафильмдер кµрсету, ±йымдасып музыка тындау, бала ќиялын жања мазм±нѓа толтыра т‰седі. Бала ќиялын дамытуѓа ‰лкендер ‰немі жетекшілік етуге тиіс. Тєрбиеші де, баланыњ ата-анасы да б±л жерде тек аќылѓа ѓана єсер етпей, эмоциясына єсер етерліктей єдістерді іздестіріп отырулары керек. Балалардыњ жас жєне дара ерекшеліктерін ескеріп отыру, ќиялы к‰шті дамыѓан балалармен дербес ж±мыс ж‰ргізу, табиѓатќа, м±ражайларѓа экскурсиялар жасау, т‰рлі тапсырмаларды балаларѓа орындатып отырѓызу, оќу іс-єрекетінде кездескен ќиыншылыќтарды жење білуге ‰йрету секілді осындай єдістер бала ќиялын тєрбиелей отырып, дамытудыњ тиімді жолдары болып табылады.

Дарынды адаммен немесе дарынды баламен ќарым-ќатынас жасауда ењ алдымен оныњ бойындаѓы дарындылыќ ќасиетін іске асыруѓа жаѓдай жасау ќажет. Балалардыњ ќиял µрісін дамыту ќазіргі тањдаѓы мањызды мєселеердіњ бірі деп ойлаймын. Біз б±рын ќабылдаѓан заттар мен ќ±былыстардыњ образына с‰йене отырып, еш уаќытта кµрмеген нєрселерді де санамызда бейнелей аламыз. Мєселен, µткен заманда болѓан оќиѓаларды суреттейтін материалдарды оќып отырѓанда, не µзіміз кµрмеген алыстаѓы нєрселер бізді т‰рлі елестеулерді ќалыптастырады. Б±л ќиял процесініњ жемісі болып саналады. Ќиял процесініњ бала єрекетініњ ќандай саласында болмасын зор мањызы бар. Ќиялдыњ бала ќажетіне асуы, оныњ шындыќпен байланысты болуы балаѓа ерекше ќанат бітіріп, оныњ ілгері µрлеуіне себепші болады. Ќиял басќа да психикалыќ процестер тєрізді дамудыњ ±заќ жолынан µтеді. Ќиялдыњ ќарапайым т‰рлерінен бастап, шыѓармашылыќ ќиялѓа дейінгі кезењніњ ќалыптасуы наќтылы єрекетке байланысты [4].

Бала ќиялын дамытуды ермексаздыњ кµмегі зор. Ол пайдалануѓа ќолайлы, ж±мсаќ, шашылып-тµгіліп мазањызды алмайды. Оѓан ќоса, адам саусаѓыныњ ±шында т‰рлі ж‰йе н‰ктелері орналасќан. Ермексазды ќолдану барысында саусаќтар тынымсыз ќозѓалатындыќтан, баланыњ сµйлеу, ойлау, єсіресе ќиялдауына тигізер єсері мол. Ермексазды ‰лкендермен бірге ойнаѓан д±рыс. Жан-жануарлардыњ немесе ‰й ішіндегі ќарапайым заттардыњ кесе, ќасыќ формасын жасатып кµріњіз. Єуелгіде д±рыс шыѓа ќоймайтыны аныќ. Дегенмен, мадаќ айтып, келесі жолы б±данда єдемі ќалыпќа келтіре алатындыѓын айтып, марапаттап ќойыњыз. Сіз алманыњ бейнесін келтірсењіз, ол алм±рттыњ немесе керісінше ол алманыњ, сіз алм±рттыњ бейесін бірге отырып ќолдан жасањыз. ¤зі жасаѓан фигураларды саќтап ќойып, жаќындарыњызѓа кµрсетіњіз. ¤зініњ ењбегімен жасаѓан затына µзгеніњ пікірін білу кішкентай бала ‰шін µте мањызды.

Ењ ќарапайым ойындардыњ бірі – «Кµлік ж‰ргізуші». Сіз – жолаушы, ол кµлік ж‰ргізушісі. Сіз оны жол-жµнекей тоќтатып, досыныњ ‰йіне апарып тастауды µтініњіз. Осы кезде бала теледидардан, µмірден кµргенін ќиялдай отырып, ойынѓа белсене араласады. Баламен кейіпкер болып, яѓни, сіз – арыстан, ол – ќоян болып, рольге кіріп ойнап кµріњіз. Кімніњ ќалай ойнайтындыѓын баланыњ еркіне ќалдырыњыз. Бала µз ќиялындаѓы д‰ниелерді ойлап отырып, ойынды ж‰ргізе алады.

Балаларѓа ќаѓаз-ќалам алып, сурет салдырыњыз. Баланыњ ќиялдау ќабілеті тµмен болса, т‰рлі-т‰сті балаларѓа арналѓан кітаптарды сатып алып, ішіндегі бейнелерге ±ќсатып салуды ‰йретіњіз. Бірте-бірте µз бетінше кез-келген затты ќаѓаз бетіне т‰сіруді ќалыптастыра бастайды. Тіпті, сурет салуѓа деген ќ±лшынысы тµмен болса, бояуѓа арналѓан арнайы кітапшалармен ќызыќтыруѓа болады. Сонда бала ќиялдай алу ќасиетіне ие болады [5].

Балаларѓа с±раќтар ќою арќылы ќиялын дамыту ењ ќарапайым тєсіл деуге болады. Мына алма неге ±ќсайды? Сен єнші болсањ не істер едіњ? К‰н неге ±ќсайды? деген ќарапайым с±раќтар баланыњ ж‰йелі ойлауына, сµйлеуіне, ќиялдай алуына кµмектеседі.Баланыњ ќиялыныњ шексіздігі соншалыќ – айтќан ±шќыр жауабына тањ ќаласыз. Егер бала с±раќќа жауап бере алмай, сізде с±рап жатса, оѓан ерінбей, жауап беріп, баланыњ бетін ќайтармаѓаныњыз абзал. Айналадаѓы д‰ниелердіњ барлыѓы тосын болѓандыќтан, кµњілі ќанаѓаттанарлыќтай жауап алу бала ‰шін ‰лкен ќуаныш.

Театрландырылѓан ойындар ойын - ќойылымдары болып саналады, б±л жерде балаларѓа арналѓан кµркемдікшыѓармаларды сахналыќ ќойылымдарѓа айналдырып, оларды кейіпкер ретіндеќатыстырудыњ мањызы зор. Баланы сахнада кейіпкер ретінде ойната отырып, оныњжеке т±лѓасын жан – жаќты дамыту. Оныњ бойында єдебиетке, мєдениетке, µнергедеген ќ±штарлыќты ояту. Б‰лдіршіндер сахнада шаѓын рµлдерде ойнау арќылыбайланыстыра сµйлеуге, ќиялдай алуѓа, єдемі киініп, жинаќы ж‰руге, ‰лкендермен жєне µзге дебалалармен тіл табыса білуге ‰йренеді. Жетілген диалог балалардыњ µз пікірінжеткізе білуге жетелейді. Театрландырылѓан ойындар балалардыњ ой – µрісін, ќиялын кењейтеді,балаларды єњгімеге араласуѓа, ќойылым туралы ата - аналарына, жолдастарына µз ойынан, ќиялынан єњгімелеп беруге итермелейді. Б±ныњ бєрі сµйлеу жєне ќиялдай алу ќабілетініњ дамуына, диалогт‰рінде сµйлеп жеткізуге септігін тигізеді. Ќуыршаќ театрындаѓы ойын ситуациясына бейімделу, алѓашќы да жекелеген элементерді, кейінен рµлдітолыѓымен ойнау арќылы баланыњ ой-µрісі,ќиялы дамиды. Рµлді ойнау арќылы µзкейіпкерін алдына елестетіп ќана ќоймай, бала оныњ єрекеттерін, сезімдерінсезінеді. Осындай эмоциялыќ к‰йлер баланы б±рын байќамаѓан µмір кµріністерінетањ ќалдырып,µз сезімін мимика, ым-ишара, таѓы басќа кµріністер арќылы біреуге‰йретеді [6].

Ќорытындылай келе, бала бойындаѓы танымдыќ процестер, соныњ ішінде ќиялдыњ кµрініс табуы ‰лкен мањызѓа ие. Мектепке дейінгі ±йым - озыќ тєжірибеніњ жинаќталуы мен таратылуыныњ алѓашќы сатысы, м±нда ѓылым жетістіктері, тєрбиешілердіњ тєжірибесі, олардыњ шыѓармашылыѓы мен мєдениетінен кµрнекті т‰рде байќалады. Ќиялдыњ бала µмірінде мањыздылыѓы µте жоѓары екені белгілі. Ќиял арќылы баланыњ ойлауын мен ќиялдауын ќалыптастырады. Ќиялды балада дамыту мен ќалыптастыру µте жас кезінен ќадаѓаланып ќана ќоймай, болашаќ ±рпаѓымыздыњ саналы да аќылды, ойы ±шќыр болуы ‰шін ќиялдылыќты тєрбиелеуіміз ќажет деген ойдамын.

Пайдаланылѓан єдебиеттер тізімі:

1. Ќазаќстан Республикасыныњ Президенті Н.Є. Назарбаевтыњ жолдауы, 2012 ж. Астана.

2. Тебенова Ќ.С., Рымханова А.Р. Арнайы психология. –А, 2011.

3. Жаќыпов С. Жалпы психология негіздері. –А, 2012.

4. Т‰рікпен – ¦лы Ж., М±здыбаева Б. Тєрбие психологиясы. Оќу ќ±ралы –А, 2008.

5. Н±ржанова С. Жалпы жєне балалар психологиясы. Оќу ќ±ралы –А, 2010.

6. Мухина В.С. Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы. Оќу ќ±ралы -А, 1986.