Ақтанова Л.П

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің

2-курс магистранты, Қазақстан

ҚАЗАҚ МИФОЛОГИЯСЫНДАҒЫ МИФОФИТОНИМДЕРДІҢ ӨЗІНДІК ОРНЫ

Ғылымда мифке берілген анықтама өте көп. Миф (грек.mifos – аңыз, баян, мысал) – халық творчествосының өте ертеден қалыптасқан ең көне жанрларының бірі. Миф – ертедегі адамдардың адамтану, дүниетану көзқарасы, ақиқат танымы.

Миф – бүгінгі ғылымның, мәдениеттің, өнердің бастапқы, бір-бірінен ажыратылмаған сатысы. Мұндай ажыраспаған күйді ғылымда әдетте синкреттілік дейді. Мысалы, ертегі мен жырдың басында миф жатыр. Мифтің негізгі қызметі – дүние қайдан пайда болғанын түсіндіру, этикалық және эстетикалық түсініктер арқылы белгілі бір мораль нормалары мен құндылықтар жүйесін орнықтыру.

Мифтерді тек ертегілер, аңыздар деп түсінген дұрыс емес, өйткені миф бұл – индивидтің қоршаған әлемді игеруі, адамдардың, табиғаттық және әлеуметтік ортадан, болмыстан тәуелділігі және мифтерде діннің, философияның, ғылымның бастамалары бар. Мифтердің діннен айырмашылығы сенімге ғана емес, ақылға, ойға, парасаттылыққа да сүйену болып табылады.

Ал, мифология ұғымына келер болсақ, жоғарыда көрсетілгендей гректің mifos – аңыз, ертегі және logos – ілім, ұғым деген сөздерінен шыққан. Қоғам дамуының бастапқы сатыларына тән қоғамдық сананың формасы.

Мифтер барлық халықтарда болды. Алғашқы қауымдық қоғамның рухани өмірінде мифология қоғамдық сананың әмбебеп формасы ретінде үстем болды, өйткені мифологияда сыртқы дүние мен адам, ой мен сезім, білім мен көркем бейне, зат пен идея, объективтік пен субъективтік дүниелер арасында айқын шекара болмады. Ол шекаралар кейін пайда болды. Мифологияда олардың бәрі бірге тұтасып жатты.

Мифология термині екі түрлі мағынада жұмсалады: біріншісі – белгілі бір ұлттың немесе жалпы адамзаттың көне дүниетанымының көрінісі саналатын мифтер жүйесі, екіншісі – мифтер мен мифтік дүниетанымды, оның өнер түрлерімен басқа да қоғамдық сана формаларына әсерін зерттейтін ғылым саласы.

Миф – ата-бабалардың ежелгі, бастапқы танымындағы ғалами, оның жеке дүниелері, сол ғаламның алғашқы пенделерінің өмірі хақындағы түсініктері. Олардың қатарына аспан, жер, су дүниесі мен жер асты, осылардың тұрғындары, яки тәңірлер мен тәңіриелер, құбыжықтар мен перілер, дәулер, жасампаз батырлар мен ел терушілер, ілкі адамдар, ғажайып мақұлықтар мен заттар, т.б. жатады.

Мифология дегеніміз – солар туралы аңыз-әңгімелердің жиынтығы және ғалам жөніндегі фантастикалық түсініктер жүйесі, ғалам бейнесі. Ең ақырғысы – аталмыш аңыздарды, олардың түпкі мотивтері мен идеяларын зерттейтін саланы да мифология дейді. Миф – адамзаттың рухани мәдениетінің алғашқы сатысы, сондықтан қазақ мифологиясын меңгеру қазақ психологиясындағы, әдет-ғұрпындағы, мәдениеті мен әдебиетіндегі, тарихындағы әлі күнге шейін түсініксіз ақтаңдақ болып отырған тұстарына түгел болмаса да белгілі мөлшерде жаңаша қарауға көмектесе алады.

Қазақ халқы – көшпелі халық, оның көшпелі тұрмыс-салтын тастағаны күні кеше ғана. Бұл қазақ мәдениетінің негізі – көшпелі мұра, салт, ғұрып, сенім, рәсім мен ауыз әдебиеті сияқтылар кешенінен тұрады деген сөз. Ал қазақ мәдениеті дегеніміздің өзі осы көшпелі мәдениеттің ғасырлық - территориялық соңғы қорытындысы.

Қазақ мәдениеттану тарихы мен тіл білімінде, әдебиеттануда мифология туралы деректердің іздері Ш.Уәлиханов, А.Байтұрсынов, Қ,Жұбанов, М.Әуезов, Ғ.Марғұлан, Е.Тұрсынов, Ғ.Қайдар, Р.Сыздық, Е.Жанпейісов, Н.Уәлиев, А.Сейдімбек, С.Қасқабасов т.б. ғалымдардың еңбектерінде жалғасып жатыр. Олардың қазақ мифологиясы тарихына енгізген жаңалықтары мен үлестері аз емес. Алғашқылардың бірі болып осы ғалымдардың еңбектері қазақ тіл біліміндегі этнолингвистика, лингвомәдениеттану, ғаламның тілдік мәселелері зерттеліп келеді.

Қазақ мифтерін зерттеу жұмысы соңғы жылдары қолға алына бастады.

Фольклортанушы С.Қасқабасов пен Н.Мыңжанұлының арнайы зерттеулерінде қазақ мифтері мен мифтік аңыздардың табиғаты, тақырыптық аясы, тарихи даму жолдары тұңғыш рет жүйеленді.

Алғашқы зерттеулер қазақтағы кейбір мифтік тақырыптардың маңызды екендігін көрсетеді және қазақ тілі – мифтану үшін ең негізгі қайнар көзі болып табылады. Олар: а) аспандық мифология; ә) атқа байланысты мифология; б) ежелгі табиғаттың Құдай-аналары мифі; в) шежірелік мифология; г) күнтекті егіздер мифологиясы; д) дуалистік мифология; е) тұрмыстық төменгі мифология – пері-нама, т.б.

Алғашқы қоғамдағы адам санасында орын алатын мифтік ойлаудың нәтижесі жайлы Ш. Уәлиханов мынадай ой айтады: «Жаратылыс пен адам! Міне, осы жаратылыс пен адам керемет, олардың сыры не болмақ? Әлемді, оның кереметтерін білудің қажеттігі, өмір мен өлім туралы мәселе және адамның жаратылысқа қатынасы шаман дінін туғызды – әлемді немесе жаратылысты және өлген адамдардың рухын ұлы көруді туғызды. Осылайша келіп, сәбилік дәрежедегі адамдар күнді, айды, жұлдыздарды және жаратылыс немесе әлем деп атайтын ұшы-қиыры жоқ, мәңгі жасайтын әрқилы құбылыстардың бәрін зор тұтатын болды» [1]

Табиғат пен адамның өзара қатысындағы мифтік танымның көрінісі туралы Қ. Жұбанов: «Алғашқы әзірге адам қоғамы табиғатпен арпалысқан шағында түрлі табиғат күштерін өздеріне бағындырмақшы болған. Табиғатты өзіне бағындырудың алғашқы түрі турадан-тура балталап бұзып өзгерту, турадан-тура өңдеу болған болса, кейінірек олай туралай өзгерту емес, магия еңбегі арқылы табиғаттың жасырын күштерімен астарласып барып, соған дегенін жүргізуге, қазақша айтқанда, арбауға тырысады», –деген тұжырым жасайды[2].

Миф зерттеушісі С.Қондыбай өзінің «Қазақ мифологиясына кіріспе» атты еңбегінде қазақ мифологиясы деген ұғымға: «Бүгінгі қазақ халқын жасауға қатысқан бірнеше мыңжылдық көшпелі ру-тайпалардың «орташа» алынған өздері, дүние-ғалам, өмір туралы түсініктерінің, ежелгі танымдарының бірыңғай жүйесі»,-деп түсінік бере келіп, «мифологияның ауыз әдебиеті мұраларының жырлар мен дастандардың, әртүрлі шежіре аңыздардың, ертегілердің, жұмбақ пен мақал-мәтелдің, фразеологизм мен діни әпсаналардың өн бойында және қазақ тілінің сөздік қорының қойнауында жасырынып жатқандығын» айтады. [3].

Жалпы зерттеуші ғалымдардың негізгі міндеті мифологиялық шығармалар тілінде кездесетін және сол мифологиялық шығармалардың тууына, қоршаған орта туралы таным-түсініктердің қалыптасуына тікелей негіз болып отырған мифологемаларды ұлттық құндылық ретінде танып, кейінгі ұрпақтың еншісіне жеткізу болмақ. Осындай мифологемалардың ішінде мифофитонимдерге, яғни өсімдіктердің тек-тұрпаты туралы мифке аздап тоқталып өтсек.

Этиологиялық мифтердің ауқымды саласына өсімдіктердің жаратылуы туралы мифтер жатады. Бұл мифтерде даламызда өсетін кейбір ағаштар мен гүлдердің шығу тегі, сыртқы түр-тұрпаты, өң-түсі, өсетін мекенінің сыр-сипаты түсіндіріледі. Алдын ала айтарымыз қуаң далада малшылықпен айналысқан көшпелі қауымда мұндай мифтердің аса мол емес екендігін байқаймыз.

Әлемдік мифологияда ағаш пен шөпке құбылып кеткен кейіпкерлер
бар. Мысалы, Дафна, Смирна, Кипаристер - ағашқа, Адонис, Нарцисс, Гиацинттер гүлге айналып кетеді. Бұлар қарғысқа, қуғын-сүргінге ұшырап немесе жарақаттанып, өлген соң өсімдікке айналады. Мысалы. Смирна әке қарғысынан ағашқа айналады. Ал аң аулап жүріп, жабайы доңызға таланып, жарақаттанған Адонистің қызыл қанынан раушан гүлі, оның ғашығы Афродитаның көз жасынан сарғалдақ гүлі пайда болады. Дафна өзіне ғашық Аполлон құдай құмартып қуғанда, лавр ағашына айналады. Бұларда егінші халықгарға тән маусымдық «өлу – қайта тірілу» символы тұспалданғанын зертгеушілер жазады.

Академик А.Н. Веселовский өсімдікке құбылудың үш сатыдан тұратынын жазады. Бірінші сатыда табиғат пен адамның теңдігі бар. Адам қандай бір хайуан мен өсімдіктен туа береді. Бұл тотемдік түсініктің көрінісі екендігін ғалымдар дәлелдеген. Екінші кезеңде адамның өзі өсімдікке айнала береді. Кейде адамның тікелей өзі емес, қаны немесе кейбір дене мүшелері өсімдікке айналады. Ал үшінші сагыда өлгендердің моласына гүл, ағаш өсіп шығады. Бұл аруақтың басқа сипатта қайта тірілуінің рәмізі екен [4].

Қазақ егінші халық болмағандықган, мифтерімізде тура өсімдікке айналатын кейіпкерлер сирек. Адамдардың қайың айналғандығы туралы бір ғана сюжетті кездестірдік. Онда Бурабайдағы «Биші қайыңдар» туралы мынадай сарын бар: «Ертеде кешқұрым сауыққой жастар алаңқайға жиналып, емін-еркін күліп ойнайды. Бұндай думанда бір топ сымбатты биші қыздар да мың бұралып билейді. Сондай қызықты сауықты жасырын келіп, тамашалап тұрған хан еріксіз айқайға басып: «Ғажап! Мың жасаңдар, қарақтарым!» деп таңдана дауыстайды. Сол кезде ел иесі ханның келгенінен именіп, қымсынған биші қыздар сол қалпында қайыңға айналып, қатып қалыпты деседі» [5].

Келесі бір мифтерде ағаштардың өмір-тіршілігінле құбылу жоқ, тек қана ағаштардың «неге солай?» өмір сүретіні туралы әңгімеленеді. Мысалы, «Қарағай мен сексеуіл» және «Тобылғы, баялыш, арша» деген екі мифте осы жайттар аңғарылады. «Тым ерте замандарда қарағай да, сексеуіл де ойпаттардағы жасыл алқапта өседі екен. Бұлар қонысқа таласып: «Әрі отыр, бері отыр!» деп айтысып, ең соңында, сойылдасып соғысыпты. Олардың арасына түсіп, арашалау ешкімнің қолынан келмепті. Тал терек ақылдасыпты да, бұлардың жасақ сайлап, соғысып жатқан майданына сел қаптатып жіберіпті. Сексеуіл селден қашып, шөлге кетіпті, қарағай судан қашып, тауға шығыпты. Сексеуіл мерген екен, қарағайдың өн бойын түйреген, ішкі бұтақтар сексеуілдің атқан оқтары екен. Қарағай найзагер екен. Сексеуілдің тұла бойындағы тыртықтар қарағайдың найзасынан қалыпты. Содан бері қарағайлар сексеуіл келіп қалмасын деп тау басында тұрып қарауыл қарайды, ал қарағайдан қорыққан сексеуіл құм-шөлге бұғып, сояуын кезейді. Қонысқа сыйыспай, соғысқан екі мықтының бірі үркіп, тауға шығып, бірі ығып, шөлге бүққан соң, кең өзенді өңір тал мен терекке қалыпты».

Көріп отырғанымыздай, ағаштардың өмір-тіршілігі жерге таласқан көшпелі жауынгер қауымның өз тұрмыс-тіршілігінен аумайды. Бұл сюжет Н.Мыңжанұлының «Қазақтың мифтік аңыздары» деген кітабында жарияланған [6].

Бұл мифте құбылу сарыны байқалмайды, тек қана ежелгі дәуірде ағаштардың да адам сияқгы өмір сүргендігі айтылады. Табиғат пен адамның аражігі алшақгап, адам өзін-өзі таныған соң, әлеуметтік өмірін табиғатқа телитін болған. Бұл миф те сол кезеңде туып, ағаштардың «неге солай» өмір сүретіндігін, яғни мифтік қасиетті уақытта орнаған алғашқы реттіліктің, тәртіптің сырын түсіндіруге арналған. Шөлде өсетін сексеуіл, тауда өсетін қарағай көшпелі халықтар үшін етене жақын өсімдіктер. Сондықган да ежелгі бабалар өздерінің жауынгерлік ғұмырын сыртқы ұқсас белгі-бейнелеріне негіздеп, ағашқа да телігенін айта аламыз. Мысалы, «Тобылғы, баялыш, арша» деген миф «Дала уалаятының газетінде» алғаш рет жарияланған: «Бір-екі үйлі жан бір-біріне жақын тұрыпты. Бірі – Сексеуіл, оның ұлы – Баялыш, енді бірі – Қарағай, оның қызы – Арша болыпты. Алғаш солар көрші болып, жақсы тұрыпты. Баялыш Аршаға қалың беруге ой-ланғанша, Арша Баялышты бек сүймепті, түсі қара болған соң һәм разылық бермепті. Сонда әкелері ұрысып, Тобылғы келіп, татуластырса да болмапты. Сол уақытта Сексеуіл мен Баялыш тұрудың қиын болғанын көріп, Тобылғыға қосып, оңтүстікке кетуге ойлапты. Солар кеткен соң, Қарағай тәкаппарланып, басын жоғары көтеріп, мейлінше созыльшты. Сексеуіл қайғыдан бүкірейіп кетіп, Тобылғы, Сексеуіл мен Қарағайды татуластыра алмағанына ұялып, қызарып кетіпті...». [7]

Бұл мифтерден де қазақтың өз өмірінің суретін көреміз. Ұзын қарағай тәкаппар, мықшиған сексеуіл жазықсыз жапа шегуші, қара түсті баялыш сиықсыз, таста өсетін арша тасбауыр, қызыл тобылғы ұялшақ кейіпкер ретінде сомдалып, халқымыздың қалыңмал төлеп үйлену салтының көріністері бейнеленген. Ағаштардың сыртқы түр-тұрпаты, өсетін мекенінің ерекшелігі әңгімеге арқау болған.

Бәйтерек - ежелгі таным бойынша тылсым қасиетке ие алып ағаш. Бәйтерек байырғы орта түсінігінде жердің дәл кіндігінде өсетін, тамыры жерасты, діңі адам әлемі, басы рухтар мекені болып табылатын көк тіреген алып ағаш. Мұндай ағаш үлгісі дәстүрлі қауымда мықан ағашы, мырзатерек, әулие ағаш, сетер тал делініп, пішіні мен мәніне қарай әртүрлі аталған. Бәйтерек ежелгі түркі сөзі, бәй «үлкен» деген сөз, «бай» сөзінің дыбыстық өзгеріске түскен түрі (бәйбіше, бәйшешек), үлкен, алғашқы деген ұғымдарды, ал терек (парсы тілінде - дарақ) «ағаш» деген ұғымды білдіреді. Демек Бәйтерек екі сөздің бірігуінен жасалып, «зәулім ағаш» дегенді танытады [8].

Бәйтерек туралы ұғым-түсініктер халық мифологиясында ерте заманнан бар. Кейбір халықтардың мифологиясында баяндалғандай, әлем моделі екі түрлі болады. Бірі - тік те, екіншісі, көлденең құрылым. Осының екеуі де қазақ мифологиясында бар.

Көлденең модельдің көрінісі дүниенің төрт бұрышын кезген Қорқыт туралы әпсанада кездеседі. Өлімнен құтылу үшін батысқа, шығысқа, оңтүстікке, солтүстікке де барған Қорқыт барлық жерде өзіне қазылып жатқан көрді көріп, ең соңында Сырдарияның қақ ортасына келіп дамылдайды. Сырдария өзені бұл жерде тұтас әлемнің кіндігі болып көрсетіледі де, жартылай көлденең, жартылай тік модельдің бейнесі ретінде суреттеледі.

Ежелгі мифологиялық таным бойынша үлкен өзендер әлем ретінде қабылданады, өзен басы - жоғарғы қабат, ортасы - ортаңғы қабат, аяғы төменгі қабат. Қорқыттың Сырдарияның қақ ортасына келу себебі де осы. Мұндай үш қабат - тұтас әлем туралы мифологиялық түсініктің бізде де сақталғаны жөнінде Ш.Уәлиханов жазып қалдырған.

Әлем халықтарының мифологиясында үш қабаттан тұратын әлемді үлкен зәулім ағаш түрінде суретгеу кең орын алған. Бәйтерек немесе Дарақ ағаштары мифтік үш қабатты, яғни аспанды, жерді, жерастын тік бағытта жалғастырып тұрады. Ғылымда оны әлемдік ағаш деп атайды. Бүкіл ғаламның тағдыры осы ағашпен байланыстырылады. Ол - төменгі, ортаңғы, жоғаргы қабатты, бір-бірімен араластырмай, ұстап тұрған тіреу, тұтас әлемді таза ұстауға қызмет атқарады, осы үш қабаттағы тіршілік иелерінің тағдырларына әсер етеді. Зәулім ағаштың түбінде, яғни төменгі қабатта үлкен жылан жатады, ал ұшар басында, яғни жоғарғы қабатта құс патшасы тұрады, бұлардың бәрі - мифтік санада орныққан түсініктер.

Көнеден келе жатқан қазақ мифологиясында Бәйтерек - күллі ғалам бейнесі, ол жерастынан өрлеп, жер үстін көктей өтіп, аспанға тіреледі. Байырғы ортаның мифтік санасы көрінетін ауыз әдебиеті нұсқаларында қаһарман әртүрлі себептермен жерастына түседі. Төменгі әлем қараңғы, зұлым күштердің мекені, өлілер патшалығы. Осы әлемге тап болған қаһарман көкке тірелген Бәйтерекке келеді.

Бәйтеректің түбінде айдаһар, төбесінде Самұрық құстың ұясы, ұяда жұмыртқа немесе жаңа ғана жұмыртқадан шыққан шақа балапандар. Мифтік қаһарман айдаһарды өлтіріп, балапандарды ажалдан құтқарады. Самұрык құс қаһарманға ризалығын білдіріп, Бәйтеректі бойлай ұшып, оны төменгі қабаттан ортаңғы қабатқа алып шығады. Әлемнің төменгі қабатына түскен мифтік қаһарманға жарық дүниеге шығатын жол тек Бәйтерек арқылы жүзеге асады.

Бәйтерек зұлымдық патшалығының өкілі айдаһарды үстіңгі қабатқа жібермей, қаһарман келгенше төменде жорғалатып қояды, тіпті төбесіндегі балапандарға да жібермейді. Сөйтіп Самұрықтың ұясын да, жоғарғы қабатты да таза ұстайды, өзі де шайқалмай, тіп-тік күйінде тұрады. Ол – мәңгіліктің символы. Самұрық қаһарманды жер бетіне алып кеткенде де Бәйтерек оның ұясын, балапандарын қарауылдап қалады. Бәйтерек тек үш қабатты байланыстырып тұрған дәнекер ғана емес, адамға ізгілік жолын көрсетуші, жақсылық жасаушы. Бәйтерек жай ағаш емес, ол өте үлкен, «үйдің жуандығындай», алты қанат киіз үйді көз алдыңызга елестеді.

Мифологиядағы Бәйтеректің осыншама ізгілікті қызметі ел танымына ерекше ықпал етіп, керемет ағаш деген ұғым қалыптастырған да, «бәйтерек» сөзі қосымша астарлы мағынаға ие болган. Бәйтерек атауына байланысты тілімізде қолданылатын сөз орамдарынан оның бірнеше мәнде: кәдімгі зәулім ағаш; екіншісі, әлем ағашы; үшіншісі - мықты, зор, күшт мағынасында; төртіншісі, тірек, сүйеніш, қорған мәнінде ұғынылатынын байқаймыз [9].

Қорыта айтқанда, адам баласының өзін қоршаған ортасын тануын мифтік ойлаудан алып, қазіргі көркем шығармаларда жалғасын тауып келе жатқан лексикалық бірліктердің ұлттық дүниетанудың ғаламдық бейнесін көрсетудегі таптырмас тілдік құрал екені анық.

Пайдаланған әдебиет:

1. Уәлиханов Ш. Мақалалары мен хаттары. Алматы: Қазбірікмебас, 1949

2. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы: Ғылым, 1999.

3. Қондыбай C. Қазақ мифологиясына кіріспе. – Алматы: «Арыс», 2008.

4. Веселовский А.Н. Сравнительная мифология и ее метод.М.: Наука, 1977.

5. Ежелгі Қазақстан аңыздары. Алматы: Аруна, 2006.

6. Мыңжанұлы Н. Қазақгың мифтік аңыздары. Алматы: Ғылым, 1996.

7. Дала уалаятының газеті. Алматы: Ғылым, 1989.

8. Қасқабасов С. Бабалар сөзі. 100 томдық. Қазақ мифтері. Алматы

9. Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011.