Купешов К.У.

исламтанушы

Шәкизада С.Б.

Нұр-Мүбарак ЕИМУ магистранты

Исламдағы табаррук пен қазақ салт-дәстүріндегі тәбәрік ұғымдарының арақатынасы

Қазақ салт-дәстүріндегі тәбәрік түсінігі исламдағы табаррук ұғымымен мағыналас па, әлде басқа ұғымды білдіре ме? Қазақ әдеби тілінің сөздігіне үңілсек, тәбәрік, тәбәріктей, тәбәріктік деген сөздерді байқаймыз.

Мәселен, тәбәрік сөзінің бірінші мағынасы: «Құранның бір аяты. Сәлделі имам көзін сүзіп, тәбәрікті созып, Бұхар мақамын күңірентеді екен». Екінші мағынасы: «Өлген кісінің құдайысынан алған зат, киім, бұйым. Қандай сый тартсам екен, аға саған, (Білмеймін жараса ма, жараспай ма?!) Ешбір сый таба алмасам, аға саған Аппақ тонын-атамның тәбәрігін, Жүзге кел деп арқаңа жаба салам. Мәйітті жерлегеннен кейін молда құран оқиды. Жақсы келген адамның қазасында бейіт басында тәбәрік ретінде жыртыс таратылады» десе, үшінші мағынасы: «Олжа, үлес, сыйлық. Қыз бұйымы – жігітке тәбәрік. Сіздей адам енді бізге кезіге ме, жоқ па? Тәбәрік алып қалайың».

Тәбәріктей: «Тәбәрік тәрізді, қасиетті» деген мағыналарды білдіреді. Ардагер ағалардың қасиетті қаны сіңген мына қамалдың әр сүйем жері, әр уыс топырағы, әрбір тасы маған қасиетті тәбәріктей көрінеді. Тәбәріктей сақтап жүрген үнді соңы еді.

Тәбәріктік: «Тәбәрік боларлық». Түнекеңнің дүние салуын ақ сапар, армансыз сапар десті. Біреулер бұл қазаны тойға теңеп, «Түнекеңнің жасына жетсек арман бар ма?» деп, тәбәріктік жыртыс дәметіп жатты[1, 14/46-б.].

Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары атты еңбекте Жетісу қазақтарының салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары турасында былай айтылады: «Қарастырылып отырған өңірдің жасы келген адамды жерлеу ғұрпында дәстүрлі шашу рәсімі кездеседі. Яғни, марқұмды ауладан шығарған кезде оған тиындар шашатын болған. Тиындармен қатар шашудың құрамына бауырсақтар, кәмпиттер сирек те болса жиналған қауымға мата кесінділерін шашатын болған. Жиналғандар, ол адамның шарапаты тиеді деген наныммен, «шашуды» тезірек жинап алуға тырысады. Жерлеуден тиген маталар (жыртыс) немесе ақшалар қазақтарда тәбәрік деп аталады»[2, 1/192-б.]. Жерлеуге қатысты: «Бұл сәтте бүкіл қатысушыларға жыртыс (бет орамал, мата) таратылады. Бұл тәбәрік деп аталады. Кейде зират басында қабір қазушы адамдарға жұмысы үшін жейде немесе ақшалай (марқұмның отбасының жағдайына қарай) беріледі[1, 1/193-б.].

Енді Оңтүстік Қазақстан қазақтарының жерлеуге байланысты әдет-ғұрыптары мен ырымдарында былай баяндалады: «Шілдеханада» үлкен кісі болса, ауыл адамдары теріс шақырылады. Шариғат айтып сол үйде отыру керек, оның мәні үй иелерін жақын туыстарына жалғыз тастап кетпеу керек. Облыстың батыс бөлігінде «кеңестен» кейін жыртыс таратылады. Келген адамдардың барлығына матадан жыртыс береді. Қазіргі кезде оны «тәбәрік» дейді. 80-90 жасқа келіп қайтқан адамдардың жасын берсін деп тәбәрікті ырыммен алады[1, 1/220-б.].

Егерде жас бала өлсе – шейіт кетті дейді. Ал кәрі кетсе – той деген ұғым қалыптасқан. Жастың асынан дәм татпайды, айнала жас адамның қаны деп, ал даярланған орамал, мата бөліктерін «тәбәрік, осы кісінің жасына жеткізсін» деп ырым етіп, алып кетеді. Сонымен бірге тәбәрік ретінде әжей қайтыс болған жағдайда, оның білезік, сырға, сақина, киімдерін бөліп алады[1, 1/223-б.].

Біреу ойын-тойда бәйге, жүлде алса немесе құдалық салт-дәстүрде кәде алса одан жанындағыларға үлес беруі керек. Мұндайда жұрт одан «тәбәрік бер» деп сұрап алады. Олжалы адам әдет бойынша тәбәрік беруге міндетті, бермеуі ұят, сараңдық, дәстүр сыйламағандық болып есептеледі[3, 46-б.].

Халыққа сыйлы, жасы келген адам дүниеден озғанда оның жеке заты, киімі тәбәрік ретінде таратылады. «Теберік болсын, бізге де бірдеме бер» (Бауыржан Момышұлы)[4, 295-б.].

Қазақ салтында, көп жасап, немере-шөбере көрген қадірлі, инабатты кісілер қайтыс болса, қабір басында түрлі кездемелерден жыртыс жыртып, жерлеуге барған адамдарға үлестіреді. Міне, бұл «тәбәрік беру» делінеді. (Бұл салт кей жерде «өңір тарату», кей жерде «бедян тарату» деп аталады).

Жоғарыдағылардан тыс, сыйлы, қадірлі қарт адамдардың қабірі басына жауып барған киіз, кілем тектес заттарын «жасына келеміз, қасиеті дариды» деп жерлеуге барған адамдар кесіп-кесіп, паршалап бөліп, талап алады. Бұл «телім алу» деп аталады. Егер мұндай жағдайда, белгілі себеппен қабір басына бара алмай қалған адамдар марқұмның үйіндегі киім-кешегінен «телім» және «тәбәрік» сұрап алады[5, 546-б.].

Қандай да бір қазақ ойынының немесе жарыстарының жүлдегері алған сыйын бөліседі. Осы бөліп алған зат «тәбәрік» деп есептеледі Жасы жүзге келіп немесе жүзге жақындап өлген қарттардың тірі кездерінде тұтынған заттарын тәбәрік деп бөлісіп алады. Ол бізге де жұғысты болсын немесе сондай жасқа жете берейік деген тілекті білдіреді. Ондай үлкен кісілердің өмірлерінде тұтынған заттарын өзара бөлісіп алады. Тәбәрікке әжелердің жиған зергерлік бұйымдары, киген киімдері, сандығына салып сақтаған заттары, қарт аталардың қамшылары, ер тоқымдары, бас киімдері мен киген киімдері және жеке тұтынған заттары жатады[6, 102-б.].

Енді осы аталмыш іс-әрекеттер ислам шариғаты бойынша қалай қарастырылады? Діннің негіздеріне қайшы емес пе деген сауалға келсек, дүниеден өткен кісінің артынан жыртыс, тәбәрік, киім тарату қазақ халқының салт-дәстүріне сіңісіп кеткен үрдістер. Мұның бәрін мұсылман халқымыздың қайтқан кісінің атынан садақа беру ниетімен жасайтындығы белгілі. Ислам діні бойынша, дүние салған кісінің атынан садақа беруге болады және оның сауабы өліге тиеді деп есептеледі. Бір күні пайғамбарымызға (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын!) бір кісі келіп: «Менің әкем қайтыс болды. Артында дүниесі қалды. Артында қалған дүниесін (пәлен жерге берілсін) деп өсиет етпеді. Егер мен оның орнына садақа берсем, күнәлары кешіріле ме?» деп сұрайды. Сонда пайғамбарымыз (с.а.с.): «Иә» деп жауап қатады (Муслим, «Сахих»). Осы хадисте садақаның дүниеден өткен кісіге арналып жасалғанда сауабының оған жететіндігі айтылған. Ахмад ибн Ханбал бұл жайында: «Бағышталып жасалған барлық жақсылықтың сауабы өліге тиеді. Өйткені ол жайында хадистер бар» деген (Сайд Сабиқ, «Фиқһус-сунна»).

Фиқһ ғалымдар садақа сауабының өліге тиетіндігін айтқан. Сондықтан жыртыс, тәбәрік, киім таратудың бәрі садақа ниетімен жасалғанда, сауабы өліге тиеді. Яғни бұл амалдар садақа ниетімен жасалуы қажет. Осындай ниетпен жасалғанда шариғатқа ешқандай қайшылығы жоқ, қайта керісінше, құп көрінеді. Бірақ, бұл амалдар шамасы келмейтін адамдарға жүктелмейді. Яғни шамасы келетін адамдар ғана жасауына болады, ал шамасы жетпейтіндерді дініміз бұған мәжбүрлемейді[7, 131, 132, 133-б.].

Жалпы дінімізде табаррук – бір нәрсе арқылы береке тілеу, құт күту деген мағынаны білдіреді. Пайғамбарымыздың шаш сақалын себепкер етіп жаратқаннан жеңіс тілеу, яки, ауруға шипа тілеу немесе шапанын себепкер етіп ауруларға дауа сұрау сахабаларымыздың заманында бар болатын[8, 202-203-б.]. Алладан біреуді ортаға себепкер қылып берекет тілеу тек пайғамбарымызбен шектелмейді. Сонымен қатар салиқалы кісілердің киімдерімен және басқа да артында қалған заттармен табаррук жасауға рұқсат етілген. Мұсылман берекетті беруші бір Алла екендігіне сенеді. Кез-келген нәрсені берекелі, құтты ететін бір Алла Тағала. Жаратылғандардың болмысында барака (береке) болмайды. Расында берекет ол Алладан.

Алла Тағала кейбір адамдардың бойына құт берекет дарытып қойды. Сондай-ақ белгілі бір уақыттарға, кейбір сөздерге де берекет нәсіп етті.

Адамдардың бойындағы құт-берекет.

Алла Тағала Құран Кәрімде Юсуф пайғамбардың: «Ал енді мына жейдемді алып барыңдар да әкемнің жүзіне жабыңдар, сонда оның көзі ашылады...»[4, 12/93] деген сөзін келтіргеннен кейін, аяттың жалғасында: «Хабаршы сүйінші сұрай келіп, жейдені Яқубтың жүзіне жапқанда, көзі бірден ашылды. (Оның артынан ұлдары да келіп жетті) сонда Яқуб ұлдарына: «Мен сендерген Алланың маған үйреткен ілімінің арқасында сендер білмегенді білемін, – деп айтпаған ба едім?», – дейді[9, 12/96].

Яқуб (а.с.) пайғамбар баласы Юсуфтан айырылып қалғаны үшін уайым-қайғыдан көзі ағарып кеткен-ді. Көзі көрмей қалды. Юсуф (а.с.) пайғамбар киген жейденің берекеті себебінен Алла Тағала Яқубтың (а.с.) көз жанарын қайтарды. Шын мәнінде әкесі мен баласы зиянды, пайданы, шипаны да беретін бір Алла екенін жақсы білетін. Юсуф (а.с.) пайғамбар әкесіне шипа тілеу үшін дұға тілесе де болатын-ды, алайда пайғамбарлармен, ізгі құлдармен табаррук қылу, шипа сұрау дұға тілеу секілді шариғатта негізі бар амалдардың қатарынан болып табылады. Осылайша Юсуф (а.с.) жейдесін әкесіне жіберіп, жүзіне қоюуын, жабуын бұйырды. Нәтижесінде Алланың қалауымен жейдесінің берекетінен Яқубтың (а.с.) көзі көріп, ашылды[10, 497-б.].

Белгілі бір уақыттардағы берекет.

Алла Тағала «Духан» сүресінің алғашқы 3 аятында: «Ха, Миим. Ақиқатты ашық баяндайтын осынау ап-айқын Кітапқа серт! Біз оны құт-берекеге толы қасиетті түнде түсірдік. Біз (сол арқылы ақиқаттан сырт айналғандарды) ескертудеміз» деп баян етеді.

Аталмыш түн не үшін қадірлі, құт-берекеге толы қасиетті болмақ? Себебі, бұл түні (қадір түні) күпірлік қараңғылығынан ақиқат нұрына жетелеген қасиетті Құран Кәрім түсе бастады. Қасиетті Құранда бұл түнгі ақиқатты айқындай түсетін “Қадір” деп аталған арнайы сүре де бар. Онда: «Біз оны (Құранды) Қадір түні түсірдік. Қадір түні не екенін білесің бе, (Алла білдірмесе,) қайдан білесің? Қадір түні мың айдан да артық. Ол түні періштелер мен Рух Раббыларының рұқсатымен әр түрлі іс атқару үшін леклегімен түскен үстіне түсе береді. (Әсіресе риясыз құлшылықпен өткізгендер үшін) ол түн таң бозарып атқанға дейін мейірім мен есендік түні болмақ» деп,[9, 97/5] басқа күндерден негізгі ерекшеліктерін айқындап өтеді.

Берекелі сөз.

Алла Тағала сөзге де береке берген және Өз сөзінің де берекелі екенін айтқан: «Міне, осынау Құран да Біз түсірген құтты да, мүбәрак кітап (зикр). Солай бола тұра сендер оны мойындамайсыңдар ма?!»[9, 21/50].

Сәлемдегі берекет.

Мүміндердің бір-біріне берген сәлемі де берекелі. Құран Кәрімде: «Алланың атынан һәм Оның бұйырғанындай құт-береке мен игіліктің орнауына себепкер болған игі ниетпен бір-бірлеріңе сәлем беріңдер...»[9, 24/61] деп баяндайды.

Алла Тағала тарапынан берекелі деп айтылған нәрселердің берекесін іздеу мүмін мұсылмандар үшін – мұстахаб. Сондықтан мұсылман адамға пайғамбарымыздың (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын!) және оның заттарымен табаррук ету – мұстахаб. Аталмыш табаррукты сахабалар Алла елшісінің (с.а.с.) көзі тірісінде жасаған. Оларды бұл істері үшін Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын!) сөкпеген-ді. Керісінше жауап ретінде пайғамбарымыз (с.а.с.) оларға береке тілеген[11, 91,92-б.].

Әбу Жухайфадан (оған Алла разы болсын!). Ол: «(Бірде) Алла елшісі (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) түс әлетінде біздің алдымызға шыққанда дәрет алу үшін су әкелінді де, ол дәрет алды. Сол кезде адамдар ол дәрет алған судың артылып қалғанын алып (денелеріне) жаға бастады. Сосын пайғамбар (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) бесін намазын екі ракағат және аср намазын екі ракағат етіп оқыды, алды жағында үшкір таяқ (жерге шаншулы) тұрды», – деген. Сәиб ибн Язидтен (оған Алла разы болсын!). Ол: «Нағашы әпкем мені пайғамбарға (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын!) ертіп барып: «Уа, Алланың елшісі! Әпкемнің баласы ауырады», – деді. Ол басымнан сипап, маған береке тілеп дұға қылды. Сосын дәрет алды, мен оның дәрет суынан (қалғанын) іштім де, арқа жағына барып тұрған едім (онымен бірге намаз оқу үшін) екі жауырыны ортасындағы құрдың жұмыртқасы секілді пайғамбарлық мөрді көрдім», – деген[12, 64-б.]. Имам Байһақидың кітабында келген Хұдайбия келісімі туралы хадисте Ғұруа ибн Масғұдтың Құрайышқа оралғаннан кейінгі оқиғасы баяндалған: «Ғұруа жолдастарына қайтып келіп: «Ей, қауымым! Алланың атымен ант етейін, расында, мен талай патшалардың алдында болғам, императордың, кисраның және нәжәшидің алдында болғам, (бірақ) Алланың атымен ант етейін, ешбір патшаны маңындағылардың, Мұхаммедтің сахабалары Мұхаммедті құрметтегендей құрметтегенін көрген жоқпын! Алламен ант етейін, ол түкірсе, түкірігі (сахабалардан) бір кісінің алақанына түсіп, ол дереу онымен беті мен денесін (дәреттен) артылған суына қырылысуға шақ қалады, ал сөйлесе, қасында дауыстарын бәсеңдетіп, құрметтеулері себепті оған тіке қарамайды. Ол сендерге парасатты ұсыныс жасады, оны қабылдаңдар», – деді[13, 9/366-б.]. Айша анамыздан жеткен сахих хадисте: «Пайғамбарымыздың (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын!) алдына сәби балалар әкелінсе береке тілеп, құрмамен ауыздарын ысқылайтын» – еді десе, дәл осы сахих Муслимде келген хабарда: «Әсма Меккеде Абдулла ибн әз-Зубайрға жүкті болатын. Әсма: «Мен жолға шықтым. Толғақ уақыты таяған-ды. Сөйтіп, Мәднна қаласына келе жатып, жолда Қуба деген жерге аялдадым және сонда босандым. Кейін Алла елшісіне (с.а.с.) келіп баланы қолына бердім. Пайғамбарымыз (с.а.с.) құрма сұратып, оны шайнап, кейін баламның аузына түкірді. Баламның аузына түскен ең бірінші нәрсе Алла елшісінің (с.а.с.) түкірігі болатын. Кейін құрмамен оның аузын ысқылап, балаға дұға мен береке тіледі. Балам ислам тарихында дүниеге келген ең бірінші нәресте еді» – делінген[14, 8/441-б.]

Әбу Бәкірдің қызы Әсмә (р.а.) бірде етек-жеңі жібекпен қапталған қалың шапанын шығарады да: «Бұл Айша анамыздың (р.а.) дүниеден өткенше киген шапаны еді. Қайтыс болған соң оны мен алдым. Шапанды пайғамбарымыз да (с.а.с.) киетін. Біз бұл шапанды жуып, суымен ауырған адамды емдейміз» деген[15, 3/1641-б.].

Сондай-ақ ислам дінінде Алланы зікір ету үшін немесе Жаратушының тоқсан тоғыз есімін қайталау үшін қазақ халқы тәспіні қолданғанын білеміз Қазақта тәспінің орны ерекше. Қазақ үрдісі – іші-сырты інжу-маржан тастармен безендіріліп салынған, көргенді тамсандырып, таңқалдырған ғажап сарай десек, тәспі соның күміс қақпасының алтын тұтқасы.

Қазақта тәспі тастарының саны отыз үш немесе тоқсан тоғыз болған. Тоқсан тоғыздық тәспі отыз үшке бөлінген. Қазақ бұл сандарға өте мән берген. Өйткені, намаздан кейін «субханАлла», «әлхамдулилла», «Аллаһу әкбар» деп айту – пайғамбарымыздың (с.а.с.) сүннеті. Қазақ Ұлы Жаратушыны зікір етуде қателеспейін, пайғамбарымның жолымен жүрейін деп, тәспі тастарының санын қатаң қадағалаған. Сонымен қатар үш бөлек отыз үш қосылып, Ұлы Жасаушының тоқсан тоғыз есімдерін білдіретін еді. Хадисте Алланың тоқсан тоғыз есімі бар екенін қазақ жақсы білген. Және қазақ тәспі тастарын әр түрлі нәрседен жасаған. Оның ең ішінде мәшһүрі құрма сүйегінен жасалған тәспі. Қазақ құрмаға ерекше ықыласпен қараған. Оның сыры құрманың басым көпшілігі Мекке-Мәдинадан келгендігінен еді: Қажылыққа барғандар қасиетті жерден қастерлеп екі тәбәрік әкелген. Бірі зәмзәм суы, бірі құрма. Құрманың әлі күнге дейін ең жақсысы Мәдинадағы сол заманнан бері өсірілетін пайғамбар құрмасы. Және пайғамбарымыз (с.а.с.) оразада аузын құрмамен ашқан. Алла елшісі терең сүйген қазақ оның аулынан келген құрмаға да өзіне келе алмай, сағынған үмбетіне тәбәрік етіп жіберген сәлемі секілді қараған. Сол себепті құрмадан жасалған тәпсінің орны ерекше еді. Әулие-әжелеріміз құрмадан тәспі тізіп немере қызының мойнына таққан немесе құрметтеп қара шаңырақтың төрдегі керегесіне ілген. Қастерлеп табан астында қалмауын қадалаған. Жазатайым жібі үзіліп шашыла қалса, тастарын түгел табуға тырысқан. Бірақ, ешуақытта ұлылық қасиет деп қарамаған. Қазақтың тәспіні қастер тұтуында жоғары айтылғанда екі себеп бар: Біріншісі, тәспінің – күллі әлемнің тізгінін құдіретімен иелік еткен Ұлы Алланы зікір етуіне арқау болуы, екіншісі, жалпы тәспі құрмадан жасалып, сол құрманың Меккеден немесе пайғамбарымыздың аулынан келгендігі мен сол қасиетті жерлер мен пайғамбарымызға деген сүйіспеншіліктің белгісі болғандығынан еді. Сізге алыстағы ағайыннан немесе құдаңыздан яки әсердегі балаңыздан хат келсе, оқып лақтыра салар ма едіңіз? Әлбетте, қастерлеп сандыққан немесе жоғарыға қояр ма едіңіз. Сол секілді қазақ ата-әжем Ұлы Досын серік, ортақ атаулыдан пәктеп, дәріптеп, осыны тәспі арқылы баласы мен немересіне сонау сәби кезден насихаттап, бойына сіңіріп отырған. Яғни, тәспі Алланы пәктеуде үлкен рөл атқарған[16, 45, 46-б.].

Қожа Ахмет Иасауи бабамыз да өзінің «Даналық кітабының» (Диуани хикмет) 98-хикметінде:

Хош ғайыптан жолдаған жақсы сөзім – тәбәрік,

Ғашық болсаң, ай, шәкірт, түн ұйқыңды ада қыл,

Ғибадатқа белің бүк, жас орнына қан ағып,